محصولات تراریخته

دکتر پیمان غلام نژاد؛ دامپزشک و دانشجوی دکتری تخصصی بهداشت مواد غذایی، کارشناس آزمایشگاه کنترل مواد غذایی دانشگاه علوم پزشکی ایران

مقدمه

با توجه به ازدیاد جمعیت جهان و افزایش نیازهای غذایی استفاده از فناوری‌های جدید برای بهبود کیفیت و افزایش تولید مواد غذایی اجتناب ناپذیر است.

یکی از فناوری‌های مورد استفاده در تولید محصولات کشاورزی، دستکاری ژنتیکی است.

دستکاری ژنتیکی غلات، ذرت و سویا نه تنها به کشاورزان کمک خواهد کرد که با صرفه جویی در هزینه، نیروی کار، آب و استفاده از مقادیر کمتر سموم دفع آفات نباتی، میزان بیشتری محصولات کشاورزی تولید کنند بلکه سهولت تولید، نیاز کشاورزان را به استفاده از سوخت‌های فسیلی کاهش داده و نقش مهمی در کاهش گرم شدن زمین خواهد داشت.

تراریخته چیست؟

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی هر موجودی که ماده ژنتیکی آن به صورتی تغییر یابد که بطور طبیعی و به وسیله تولید مثل جنسی یا نوترکیبی طبیعی امکان‌پذیر نباشد، تغییر ژنتیکی یافته یا تراریخته گویند.

این تغییر معمولاً در جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیماری‌های گیاهی و افزایش بهره‌وری کشاورزی صورت می‌گیرد.

این محصولات باعث افزایش تولید و تنوع محصولات غذایی، بهبود کیفیت محصولات غذایی، کاهش هزینه تولید و کاهش تخریب محیط زیست می‌شوند.

از آنجا که محصولات تراریخته به یک یا چند نوع آفت گیاهی مقاوم هستند، از سموم دفع آفات نباتی در این محصولات جهت دفع آفاتی که به آنها مقاوم نیستند استفاده می‌شود.

بطور کلی کاشت گیاهان تراریخته مقاوم به بعضی بیماری‌ها و آفات، تولید محصول را در واحد سطح افزایش می‌دهد. همچنین با ایجاد مقاومت به سمومی که بر علیه علف‌های هرز استفاده می‌شود، هزینه تولید کاهش می‌یابد.

دستکاری ژنتیکی گیاهان به انسان امکان کشت آنها در شرایط نامساعد محیطی مثل خشکسالی، سرما و سیل یا کاشت درزمین های نامساعد مثل شوره زار را فراهم می‌کند.

با دستکاری ژنتیکی می‌توان مواد غذایی حاوی مواد مغذی بیشتر مثل انواع اسید آمینه، پروتئین و ویتامین‌های ضروری تولید نمود.

از دستکاری ژنتیکی می‌توان در جهت تولید مواد غذای با مقادیر کمتری مواد حساسیت زا بهره برد.

همچنین افزایش تازه ماندن، ماندگاری بیشتر، بهبود طعم و کیفیت مواد غذایی با دستکاری ژنتیکی امکان پذیر است.

نظرات موافقان و مخالفان درباره تراریخته

موافقان استفاده از محصولات تراریخته معتقدند که تاکنون با گذشت 20 سال از مصرف مواد تراریخته شواهدی از تهدید سلامت انسان با مصرف غذاهای تراریخته بدست نیامده است.

از طرف دیگر استفاده از سموم دفع آفات نباتی در تولید محصولات تراریخته کمتر از مقداری است که در تولید سایر محصولات کشاورزی استفاده می‌شود.

همچنین معتقدند که وقتی با فناوری روز تولید محصول زیاد می‌شود و منابع خاک برای تولید محصول کمتر فرسوده شده و آب کمتری نیز مصرف می‌شود دلیلی برای مخالفت استفاده از این روش وجود ندارد.

از طرف دیگر مخالفان معتقدند بسیاری از تغییرات ژنتیکی می‌تواند باعث تغییرات نامحسوس شود که در طولانی مدت اثر خود را نشان می‌دهند.

همچنین اغلب تحقیقات روی سلول یا حیوان آزمایشگاهی انجام می‌گیرد بررسی عوارض مصرف در انسان بسیار محدود یا مشکل است.

همچنین در اغلب مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به دنبال چه عوارضی گشت.

استدلال دیگری که مخالفان این روش بکار می‌برند این است که ازدیاد جمعیت جهان و متعاقب آن افزایش نیازهای غذایی در مناطق مختلف دنیا شرایط یکسانی ایجاد نمی‌کند.

برای مثال نباید شرایط موجود در بعضی کشورهای فقیر آفریقایی را با بعضی کشورهای اروپایی مقایسه کرد.

مخالفان معتقدند که شرکت‌های بیوتکنولوژی دنیا محدود و تقریباً انحصاری‌اند و به محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولید کننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند.

از طرفی شواهد کافی مبنی بر تأیید یا تکذیب پراکنده شدن ژن‌های دستکاری شده توسط باد و حشرات وجود ندارد.

همچنین نمی‌توان احتمال اینکه پس از جذب این ژن‌ها از طریق روده، به نحوی وارد فرمول ژنتیکی انسان شود مردود دانست.

انواع محصولات تراریخته موجود

در جدول زیر اسامی مواد غذایی که در بازار جهانی انواع تغییر ژنتیکی یافته آنها موجود می‌باشد آمده است.

1 برنج و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

2 سویا و تمام فرآورده‌های خوراکی آن مانند لیستین

3 ذرت و تمام فرآورده‌های آن مانند کنسرو ذرت، روغن ذرت و پودر ذرت

4 کانولا (کلزا) و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

6 پنبه دانه (کتان) و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

7 فرآورده‌های لبنی: فرآورده‌های تخمیری

8 سیب زمینی و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

9  پاپایا و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

10 کدو و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

11 گوجه فرنگی و تمام فرآورده‌های خوراکی  آن

12 نخود

13 چغندر قند

14 نیشکر

15 ویتامین‌ها (ویتامین C تولید شده از ذرت، ویتامین E گرفته شده از سویا،,B12,B2,B6 A و ویتامین D, K گرفته شده از ذرت)

16 مخمرها، قارچ‌ها و باکتری‌های استفاده شده در فرآورده‌های غذایی

در ایران در سال 1383 کاشت نوعی برنج تراریخته انجام شد و اعلام گردید که به دو کرم ساقه خوار مقاوم است هرچند که عرضه آن به بازار مخالفانی داشت.

برخی معتقدند که روغن‌های موجود در بازار تقریباً همگی تراریخته‌اند.

قوانین اجرایی تراریخته ها

دستورالعمل اجرایی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته و فرآورده‌های آن مرتبط با مواد غذایی توسط سازمان غذا و دارو و با همکاری کمیته GMO، مرکز آزمایشگاه‌های مرجع کنترل غذا و دارو، معاونت بهداشت، معاونت درمان و معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، انستیتو پاستور ایران، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، معاونت تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی، مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی جهاد کشاورزی، دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران، گروه صنایع غذایی دانشکده کشاورزی کرج،  دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده مهندسی انرژی و فن آوری های نوین در سال 1387 تدوین و در دیماه 1393 توسط کارگروه تخصصی ایمنی زیستی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بازنگری گردیده است.

با توجه به لزوم کنترل مواد و فرآورده‌های دارای ترکیبات تراریخته اعم از محصولات وارداتی و یا تولید داخل، سازمان غذا و دارو به شرکت‌های وارد کننده و تولید کننده مواد غذایی اعلام کرده است که در صورت وجود اجزا و ترکیبات تراریخته (GMO)، ملزم به اجرای آخرین مقررات اعلامی سازمان غذا و دارو در خصوص تراریختگی و رخدادهای تراریختگی و رعایت دستورالعمل‌های برچسب گذاری محصولات تراریخته می‌باشند.