الگوی مدیریت بحران های سیاسی - اجتماعی از منظر امیرالمؤمنین علی (ع)

‫1.  ﻣﻘﺪﻣﻪ

‫ﻣﻘﺎﺑﻠۀ دو ﺟﺒﻬۀ ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن،  در ﺑﺴﻴﺎری از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﺟﺒﻬۀ اﻳﻤﺎن، ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﺟﺮای اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ‫ﻛﻔﺎر ﻣﺴﺘﻜﺒﺮی وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻦ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒاﻧﺪ.  در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ،  ﺑﻪ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی از روﻳﺎروﻳﻲ و ﺗﻼش ﻣﺴﺘﻜﺒﺮان ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻨﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه ‫اﺳﺖ. داﺳﺘﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠۀ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ (ع) و ﻓﺮﻋﻮن و ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ (ع) و ﻧﻤﺮود ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﻛﻪ وﻇﻴﻔۀ ﺧﻮد را اﺑﻼغ رﺳﺎﻟﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ‫در ﺟﻬﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻦ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ،  داﺋﻤﺎً ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﻣﻨﺤﻄﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد ‫ﺑﺮ روی زﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ،  درﮔﻴﺮﻧﺪ.

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرۀ ﻛﺎﻓﺮون ﺑﺮ داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﻣﻘﺎﺑﻠۀ اﻳﻦ دو ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺘﻜﺒﺎری و اﻟﻬﻲ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ،  ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن را رﺳﻮل اﻛﺮم(ص) در ﺻﺪر اﺳﻼم و ﭘﺲ از آن ‫ﺣﻀﺮت (ص)، ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﺮﺣﻘﺶ اداﻣﻪ دادﻧﺪ.  در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ،  ﺑﺴﻴﺎری از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺣﻮزۀ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺋﻤۀ ‫اﻃﻬﺎر (ع) را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ اﻳﺸﺎن را در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﻨﺪ؛  ﻟﻴﻜﻦ آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه،  ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﻮادث ﺑﺎ ﻏﻠﺒۀ ﻧﮕﺎه ‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎری و ﺷﺮحﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ.

‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎی ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ،  ﺗﺒﻴﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ‫اﻋﺘﻘﺎدی ﻫﺮ ﻓﺮد ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ و ﻛﺮدارﻫﺎی او اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﺑﺎ درک ‫ﮔﻔﺘﻪﻫﺎی ﻫﺮ ﻓﺮد و ﭼﻴﻨﺶ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﻠﻤﺎت او درﻛﻨﺎر ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ  ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ درﻛﻲ ﺟﺎﻣﻊ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎی آن ﻓﺮد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ،  ‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع) در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ:  ‫ﺗﻜﻠﻤﻮا ﺗﻌﺮﻓﻮا ﻓﺈن اﻟﻤﺮء ﻣﺨﺒﻮء ﺗﺤﺖ ﻟﺴﺎﻧﻪ.  ‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻳﺪ،  ﭼﺮاﻛﻪ اﻧﺴﺎن در زﻳﺮ زﺑﺎن ﺧﻮد ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ.  (ﺳﻴﺪرﺿﻲ،  ‫0 6 3 1:  ﺣﻜﻤﺖ 2 9 3 )

‫وﻳﮋﮔﻲ ﺧﺎص اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در آن،  اوﻻً ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺣﻮادث ﺳﻴﺎﺳﻲ  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ (ع) ﺑﺮرﺳﻲ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻨۀ ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺤﺮانﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد،  ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺮﺧﻼف ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻳﺎ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻧﮕﺎری ‫ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ از ﻛﻠﻤﺎت ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮای اﺳﺘﻨﺎدات ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد،  از روﻳﻜﺮد ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺻﺮفﻧﻈﺮ و ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺤﺘﻮای ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎی ﺣﻀﺮت (ع) در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺗﺤﻠﻴﻞ و ازﺧﻼل ‫آﻧﻬﺎ،  دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﺸﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﺤﻮۀ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﺤﺮانﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد. ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ،  ﻫﺪف از اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﻛﻞﻧﮕﺮاﻧﻪ و ﺳﺎﺧﺘﺎری از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎی ‫ﺣﻀﺮت (ع) و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮی اﻳﺸﺎن درﺧﺼﻮص ﻧﺤﻮۀ ﻣﻮاﺟﻬﻪ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ داﻧﺴﺖ؛  ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ،  ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺤﻮۀ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ  ﻛﻪ ‫ﻣﻲﺗﻮان از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﺣﻀﺮت (ع) ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد  و اﺳﺘﺨﺮاج اﻟﮕﻮﻫﺎ و ﻣﺪلﻫﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ آن،  ﻫﺪﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﻴﺎن رﻫﺒﺮان اﻳﻦ دو ﺟﺮﻳﺎن،  ﺑﻪ آن ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد.

‫2.  روش ﺗﺤﻘﻴﻖ

‫در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف اﺳﺘﺨﺮاج ﻳﻚ اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ،  از روش «ﺗﺤﻠﻴﻞ ‫ﻣﺤﺘﻮا» (‪ )content analysisاﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﻛﻪ روﺷﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮای ﺗﻔﺴﻴﺮ ‫ ‫ ‫ ‫‫«ﻣﺘﻦ»(‪ )text اﺳﺖ و در  ﻃﻲ آن،  ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺤﺚ،  ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮی و ‫ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲ ﺷﻮد.  روش ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا درﻣﻮرد ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺎم و ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺧﺎص ﻧﻮﺷﺘﻪ  ‫ﺷﺪه و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺸﺨﺼﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.  اﻳﻦ روش ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻪﺷﻜﻠﻲ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ‫اﺳﺘﺨﺮاج و ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ ﺷﻮﻧﺪ.  

‫ﻟﻮرﻧﺲ ﺑﺎردن در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ:  ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻴﻨﻲ،  اﺻﻮﻟﻲ و ﻛﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا ‫اﺳﺖ و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻨﻴﺎدی ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﺮاردادن اﺟﺰای ﻳﻚ ﻣﺘﻦ (ﻛﻠﻤﺎت، ‫ﺟﻤﻼت،  ﭘﺎراﮔﺮاف ﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ واﺣﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ) در ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ ‫ازﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﻧﺪ. (ﺑﺎردن،  5 7 3 1:  9 2 )

‫در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ،  ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌۀ اﻧﻮاع ﻓﻨﻮن روش ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا - ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ  ‫‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﺑﺤﺚ ﺷﺪه - ﻓﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻣﻀﻤﻮﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی واﺣﺪ ﺗﻘﻄﻴﻊ ﺟﻤﻼت ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻤ‪ﻲ و ﻛﻴﻔﻲ و ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎی اﺻﻠﻲ و ﻓﺮﻋﻲ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه اﺳﺖ .

‫در ﻣﺮﺣﻠۀ اول،  ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﻘﻮﻻت و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ،  ﻧﻘﺎط ﺗﻤﺮﻛﺰ  ‫و ﺟﻬﺖﮔﻴﺮیﻫﺎی ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ.

‫در ﻣﺮﺣﻠۀ دوم،  ﺑﺎ درج ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا،  ﺟﻬﺖﮔﻴﺮیﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﺗﻤﺮﻛﺰ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺟﻤﻼت ﺗﻘﻄﻴﻊﺷﺪه اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه و درﻃﻲ آن ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ 0 0 6 ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه‫ اﺳﺖ.  ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﻤﻼت ﺑﻪ ﮔﺰارهﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و اﺳﺘﺨﺮاج ﺟﻬﺖﮔﻴﺮیﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﺗﻤﺮﻛﺰ

‫ﻫﺮ ﻣﺘﻦ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﻮﻻت و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ (ﻛﻪ ﻫﻤﺎن روش ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ‫اﺳﺖ)،  ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ:

‫1-  ﺷﻤﺎرش ﻛﻠﻤﺎت ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻃﺮﻓﻴﻦ و درج در ﺟﺪولﻫﺎی ﻣﺨﺼﻮص،

‫2-  ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﻠﻤﺎت اﺻﻠﻲ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ و ﻓﺮاواﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎی ﻣﺸﺨﺺ (ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻴۀ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ واژهﻫﺎی ﻛﻠﻴﺪی ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ)،

‫3-  ﺗﺠﺰﻳۀ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪۀ ﺟﻤﻠﻪ و ﺗﻘﻄﻴﻊ ﺟﻤﻼت در ﺟﺪولﻫﺎ ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﺗﺮﺟﻤﻪ ‫(ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﻤﻠﻪ،  ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺳﺖ ﺧﺒﺮی ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺎﻣﻠﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻔﻬﻮم ‫واﺣﺪی را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ)،

‫4-  ﻳﺎﻓﺘﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺰﺋﻲ ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻬﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ و ﺟﻬﺖﮔﻴﺮی آن

‫(ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺰﺋﻲ،  ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﺮﻋﻲ ﻣﻄﺮحﺷﺪه در ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ،  از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪۀ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ)،

‫5-  ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ در ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارهﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﺮﻋﻲ ‫و ﻧﻘﺎط ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻣﺘﻦ،

‫6-  ﻃﺮح ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻧﻜﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺘﻦ در ﻳﺎدداﺷﺖ ﻧﻈﺮی ﺗﺤﻘﻴﻖ (ﻣﻨﻈﻮر،  ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎی ‫ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪولﻫﺎی ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ،  ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮی ‫ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ)،

‫7-  ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺠﺪد ﻛﻠﻴۀ ﺟﻤﻼت و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮی و ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ ﻧﺎﻣﻪ،

‫8-  ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪی ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﺮﻋﻲ ﻣﺸﺘﺮک در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ.   

‫9-  ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎی ﻛﻤ‪ﻲ درﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪولﻫﺎ و ‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎ،

‫0 1-  ﻣﺪلﺳﺎزی و اراﺋۀ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺤﻘﻴﻖ.

‫‫اﻳﻦ اﻣﻮر دهﮔﺎﻧﻪ درﺣﻘﻴﻘﺖ روش ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﻘﻖ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ‫اﺑﺘﺪای ﻛﺎر و ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌۀ روش ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و در ﻃﻮل  ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ،  ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ.  ‫در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ،  ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﻮن ﻧﻮﺷﺘﺎرﻫﺎ و ﻣﻜﺘﻮﺑﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ (ع) ‫و ﻣﻌﺎوﻳﻪ از اﺑﺘﺪای ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺣﻀﺮت (ع) و آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺸﺎن در ﺳﺎل 6 3  ‫ﻫ. ق ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎم (ع) ﺑﺮای آزادی اﺳﺮای ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ ‫ﺷﺪه و اﻛﻨﻮن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ.

‫3.  ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ  (ع)

‫ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ و اﺳﺎﺳﻲ داﻧﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ،  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ.  ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ‫ﮔﺎﺳﺘﻮن ﺑﻮﺗﻮل،  ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺎ در ﺗﻔﻜﺮات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  در ‫دورانﻫﺎی ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز ﺑﺤﺮاﻧﻲ وﻳﮋه رخ داده اﻧﺪ (آزاد ارﻣﻜﻲ،  6 7 3 1:  9 6 ).

‫در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺳﻪ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت (ع) ﭘﻴﺶ ‫آﻣﺪ:  ﺟﻤﻞ،  ﺻﻔﻴﻦ و ﻧﻬﺮوان.  اﻳﻦ ﺳﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ،  ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ و ﻣﺎرﻗﻴﻦ ﺑﺮ اﻣﺎم (ع) ‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮدﻧﺪ،  ﺗﺤﻮﻻت و ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺑﺴﻴﺎری را در ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮد و ﻣﺎﻧﻊ از ‫اﺟﺮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی اﻧﻘﻼﺑﻲ و اﺻﻼﺣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮای دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد درﻧﻈﺮ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ.

‫در وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ،  ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻲﺗﻮان اﺷﺎره ﻛﺮد:  داﻋﻴۀ ﺣﻜﻮﻣﺖﺧﻮاﻫﻲ،   ‫ﺗﺎبﻧﻴﺎوردن ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺪل ﻋﻠﻮی و ﺑﻬﺎﻧۀ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺮای ﺧﻮنﺧﻮاﻫﻲ ﻋﺜﻤﺎن.  ﺟﻨﮓ ‫ﺻﻔﻴﻦ ﻧﻴﺰ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ داﻋﻴۀ ﺣﻜﻮﻣﺖﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﻮنﺧﻮاﻫﻲ ﻋﺜﻤﺎن از ﻃﺮف ﻣﻌﺎوﻳﻪ رخ داد،  ‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻋﺪم ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﺣﺴﺎدت ﺑﻪ اﻳﺸﺎن،   ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﺑﺮوز اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ.  ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺳﺮﻛﺸﻲ و ﺷﻮرش ‫ﺧﻮارج در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻀﺮت (ع) در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻨﺪ ‫اﻣﺎم (ع) ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎ راﻫﻜﺎرﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻌﻠۀ ﺟﻨﮓ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﻨﻨﺪ،  درﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ‫اﻳﺸﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ و ﺣﻀﺮت (ع) ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ دﻓﻊ اﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ.  

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻧﻘﻄۀ ﻣﺤﻮری ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻲ دﻫﺪ،  ﻋﺪاوت و ‫دﺷﻤﻨﻲ «ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ» ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻛﻼم ﺣﻀﺮت (ع) از آﻧﺎن ﺑﻪ «ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ « ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.  ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻖ درﻃﻮل ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ اﻗﺪاﻣﺎت آﻧﺎن،  ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاری در ﺗﺎرﻳﺦ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و  ‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ،  ﺧﻄﺮ آﻧﺎن،  ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕﺮ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺎﻟﻒ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ:   ‫أﻻ و إِن أﺧﻮف اﻟﻔﺘﻦِ ﻋﻨﺪی ﻋﻠﻴﻜﻢ ﻓﺘﻨۀ ﺑﻨﻲ أﻣﻴة ﻓﺈِﻧﻬﺎ ﻓﺘﻨة ﻋﻤﻴﺎء ﻣﻈﻠﻤة ﻋﻤﺖ ﺧﻄﺘﻬﺎ؛ ‫آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺳﻨﺎکﺗﺮﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻦ،  ﻓﺘﻨۀ ﺑﻨﻰاﻣﻴﻪ اﺳﺖ؛  ﻓﺘﻨﻪای ﻛﻮر و  ‫ﻇﻠﻤﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ. (ﺳﻴﺪ رﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﺧﻄﺒۀ 3 9 ).

‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) آﺷﻜﺎرا اﻋﻼم ‫ﻛﺮد و ﭘﺲ از آن ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ ﻋﻮام (ﻣﺮدم ﺷﺎم،  ﻳﻤﻦ و ﻛﻮﻓﻪ) و ﺧﻮاص ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻠﺤﻪ،   ‫زﺑﻴﺮ،  اﺷﻌﺚ و ﻋﺎﻳﺸﻪ) زﻣﻴﻨۀ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی ﺑﺤﺮان و آﺷﻮب را در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻀﺮت (ع) ‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﻨﺪ.  درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﮕﺮﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و وﻋﺪه ﻫﺎی وی ‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ،  ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﻴﺎم ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺎم (ع) ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ.

‫ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آن دوران ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ‫در ﻛﻨﺎر دﻳﮕﺮ رﻗﻴﺒﺎن،  ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) ﻃﻤﻊ داﺷﺘﻨﺪ.  آن دو ﺑﺎ وﺟﻮد‫ ﺳﻪ ﺧﻠﻴﻔۀ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺪف دﻳﺮﻳﻨۀ ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن،  ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﻃﻤﻊ ورزﻳﺪﻧﺪ؛  اﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻀﺮت (ع) از ﺳﻮی ﻣﺮدم،  اﻣﻴﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻳﺄس ﺗﺒﺪﻳﻞ ‫ﺷﺪ. (ﻣﺴﻌﻮدی،  4 7 3 1:  2 / 6 6 3 )

‫ﻃﻠﺤة ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد و ﺣﺘﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﻧﻴﺰ ‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪ.  ﭘﺲ از او ﻧﻴﺰ زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام و دﻳﮕﺮ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) دﺳﺖ ﻫﻤﺮاﻫﻲ و  ‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋﻠﻲ (ع) دراز ﻛﺮدﻧﺪ.  اﻟﺒﺘﻪ از ﻗﻮل ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از روی اﺟﺒﺎر ‫ﻣﺪ‪ﻋﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﺷﺪه اﻧﺪ،  درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﮔﺰارشﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ اﻣﺎم (ع) در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ‫ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﺧﺘﻴﺎریﺑﻮدن اﻳﻦ ﺑﻴﻌﺖ اﺳﺖ.  اﻣﺎم  (ع) در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن دو ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: ‫ﻓﺄﻗﺒﻠﺘﻢ إِﻟﻲَّ إِﻗﺒﺎلَ اﻟﻌﻮذ اﻟﻤﻄﺎﻓﻴﻞِ ﻋﻠﻰ أوﻻدﻫﺎ ﺗﻘﻮﻟﻮن: اﻟﺒﻴﻌة اﻟﺒﻴﻌة ﻗﺒﻀﺖ ﻛﻔّﻲ ﻓﺒﺴﻄﺘﻤﻮﻫﺎ و ‫ﻧﺎزﻋﺘﻜﻢ ﻳﺪی ﻓﺠﺬﺑﺘﻤﻮﻫﺎ؛ ‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن،  ﻣﺜﻞ روی آوردن ﻧﻮزاییدهﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮزادﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ روی آوردﻳﺪ و ‫ﭘﻰدرﭘﻰ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻌﺖ،  ﺑﻴﻌﺖ.  دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺴﺘﻢ،  ﺷﻤﺎ ﺑﺎز ﻛﺮدﻳﺪ؛  آن را ﻋﻘﺐ ‫ﺑﺮدم،  ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻛﺸﻴﺪﻳﺪ.  (ﺳﻴﺪ رﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﺧﻄﺒۀ 7 3 1 )

‫آﻧﺎن،  درﻋﻴﻦﺣﺎل،  اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﺎﺑﻘۀ ﺟﻬﺎدی در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‫اﻛﺮم (ص)،  در ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم  (ع) ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺒﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛  اﻣﺎ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻪ ﻋﻠﻠﻲ،  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ درﺧﻮاﺳﺘﻲ آﻧﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺷﺎم ﺑﺮای زﺑﻴﺮ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﻋﺮاق ﺑﺮای ﻃﻠﺤﻪ را ‫رد ﻛﺮدﻧﺪ.  از ﻃﺮﻓﻲ،  ﺑﺎ ﻟﻐﻮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺘﻴﺎزات دوﻟﺘﻲ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺮوف از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل،  ﻋﺪاﻟﺖ و  ‫ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺣﻀﺮت  (ع) در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻃﻤﻊ ورزان و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن،  ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﺮای ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ‫آﺷﻜﺎر ﺷﺪ.  (ﻃﻮﺳﻲ،  4 1 4 1:  1 3 7؛  ﻣﺒﺮد،  0 7 9 1:  2 / 8 4 3 )

‫اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم (ع) را ﺗﺤﻤ‪ﻞ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮای  ‫دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻣﺎل و آرزوﻫﺎی ﺧﻮد،  ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت (ع) را ﻧﻘﺾ ﻛﺮدﻧﺪ.  در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن،  ‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎدی و ﺟﺎﻫﻞ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ  ‫اﻣﺎم (ع) ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ،  ادﻋﺎی ﺧﻮن ﺧﻮاﻫﻲ از ﺧﻠﻴﻔۀ ﻣﻘﺘﻮل (ﻋﺜﻤﺎن) ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ آن را ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺷﺎﻣﻴﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم (ع) ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ.  ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ  ‫ﻣﻄﺮحﻛﺮدن اﻳﻦ ادﻋﺎ،  ﻣﺮدم ﻧﺎآﮔﺎه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت (ع) ﺗﺤﺮﻳﻚ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨۀ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت (ع)،  ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎدۀ ﺳﻴﺎﺳﻲ از ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ وی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﻳﺎدﮔﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) در ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد،  ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻜّﻪ ‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ (ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 0 5 4؛  ﻃﺒﺮی،  5 7 3 1:  4 / 4 4 5 ).  اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ آﺷﻜﺎرا ‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن داده ﺑﻮد (ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ،  1 7 3 1:  2 / 5 7 1 ).   ‫ﭘﺲ از ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ و ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ،  ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎک ﺑﻮدن ‫ﻓﺘﻨۀ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ،  ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺎﺑﻮدﻛﺮدن اﻳﻦ رﻳﺸۀ ﻛﻔﺮ و ﻓﺴﺎد و ﻧﻔﺎق،  ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻﻔﻴﻦ ‫ﺣﺮﻛﺖ دادﻧﺪ.  ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ دو ﺧﻠﻴﻔۀ ﭘﻴﺸﻴﻦ او را ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺷﺎم (ﺳﻮرﻳﻪ) ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﻮد،  ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ‫و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ  (ع) ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ،  اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ آن ‫ﺣﻀﺮت (ع) ﺣﻜﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ وی را در ﺷﺎم ﺗﺄﻳﻴﺪ و اﻣﻀﺎ ﻛﻨﺪ (اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  1 / 0 3 2؛ 

‫اﺑﻦﻋﺴﺎﻛﺮ،  9 2 3 1:  9 5 / 1 3 1 ) و درﻋﻴﻦﺣﺎل اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲداد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع)،  ﺑﻪدﻟﻴﻞ اَﻋﻤﺎل ‫ﻓﺎﺳﺪ او و ﭼﭙﺎول ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم،  وی را از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎم ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻨﺪ (دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  1 / 5 1 1 ).  ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﮔﺰارشﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن،  ‫ﻫﻮس ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮ ﻛﻞ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ را در ﺳﺮ داﺷﺖ و از اﻳﻦ رو ﻋﻤﺪاً ﺑﻪ ﻳﺎری ﻋﺜﻤﺎن ‫ﻧﺸﺘﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻗﺘﻞ وی،  زﻣﻴﻨﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻛﻨﺪ (ﻣﺒﺮد،  0 7 9 1:  2 / 0 1 3؛   ‫ﻃﺒﺮی،  5 7 3 1:  4 / 3 4 4 ).

‫ﺣﻀﺮت (ع) در اواﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد،  ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  از او ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﺪ و در اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ،  ﺷﺎم را ﺗﺮک ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﻀﺮت (ع) ‫ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ (ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  4 3 ).  اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮای ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﺪ،  ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎﻟۀ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﺎم ﻣﺴﺎوی ﺑﻮد؛  از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ،  ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ ‫ﺑﺮای ﺣﻀﺮت (ع) ﺟﻮاب ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر،  ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ و ﻃﻐﻴﺎن ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ، ‫زﻳﺮا در آن زﻣﺎن آﻣﺎدﮔﻲ ﻻزم ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﺎم (ع) را ﻧﺪاﺷﺖ.  ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻜﺎری رو آورد و ‫ﺑﺎ ﺗﺄﺧﻴﺮ در ﭘﺎﺳﺦ اﻣﺎم (ع) (ﻫﻤﺎن:  7 3 ) و ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪۀ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ در ‫ﺷﺎم،  ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﻲ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ ﻣﺸﺎوران ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص،  ﻟﺸﻜﺮی را ﺑﺮای روﻳﺎروﻳﻲ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت (ع) آﻣﺎده ﻛﻨﺪ (اﺑﻦﻋﺴﺎﻛﺮ،  9 2 3 1:  9 5 / 7 5 1 ).

‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن،  ﺑﺎ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از ﺣﻜﻢ ﺣﻀﺮت (ع)،  ﺟﻨﮓ در ﺷﻮ‪ال 6 3 ق  ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻬﺎر ‫ﻣﺎه ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ  آﻏﺎز ﺷﺪ (ﻫﻤﺎن:  1 2 )؛  اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎه ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﻲ، ‫درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎ ﺣﻴﻠۀ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص،  ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠۀ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﻴﺖ واﮔﺬار  ‫ﻛﺮدﻧﺪ.  اﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را اﺑﺘﺪا ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎران ﺟﺎﻫﻞ اﻣﺎم (ع) ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ‫ﺷﺪﻧﺪ،  درﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﺘﻴﺠۀ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎراﻧۀ آن،  ﮔﺮﻳﺒﺎن اﻣﺎم (ع) را ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﺎن ﺣﻜﻤﻴﺖ (ﻣﺎرﻗﻴﻦ) ‫اﻳﻦ ﺑﺎر از ﺣﻀﺮت  (ع) ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﮔﻨﺎه ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻜﻤﻴﺖ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﻨﻨﺪ و ‫ﻣﺠﺪداً ﺟﻨﮓ را ﺷﺮوع ﻛﻨﻨﺪ.  ﻧﺘﻴﺠۀ اﻳﻦ ﻛﺞ ﻓﻬﻤﻲﻫﺎ،  ﺧﺮوج ﺑﺮ اﻣﺎم (ع) و اﻋﻼن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮد را در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان ﻧﺸﺎن داد.

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ،  ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ  ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﻘﻄۀ ﻣﺤﻮری اﻳﻦ آﺷﻮبﻫﺎ و ﺑﺤﺮانﻫﺎی ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  ﺣﺮﻛﺖﻫﺎی ﻓﺮﻳﺒﻜﺎراﻧۀ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﻜﺮی ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ‫ﺑﺎﺷﺪ.  ﻟﺬا در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻗﺮاردادن ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و ﻣﻜﺎﺗﺒﺎﺗﻲ  ‫ﻛﻪ اﻣﺎم (ع) ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ،  اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ (ع) اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد.  ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻟﮕﻮی ﺟﺎﻣﻊ و ‫ﻛﺎﻣﻞ،  ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻠﻴۀ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت،  ﺧﻄﺒﻪ ﻫﺎ و ﻛﻠﻤﺎت ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد ﻟﻜﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ،  ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﻬﺎ اﻛﺘﻔﺎ و اﻳﻦ اﻟﮕﻮ ﺗﻨﻬﺎ ‫درﺧﺼﻮص ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺧﺎص اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲ ﺷﻮد.  اﻣﻴﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﺣﺮﻛﺖ ‫ﺑﻪﺳﻤﺖ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﮔﻬﺮﺑﺎر اﺋﻤۀ اﻃﻬﺎر  (ع).  

‫4.  ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻛﻤ‪ﻲ

‫از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺗﺎ اﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ،  ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ‫ﻣﻴﺎن اﻣﺎم (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ رد و ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌۀ ‫ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ،  ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ 2 3 ﻋﺪد ﻣﻲرﺳﺪ.  ﺳﻴﺪ رﺿﻰ در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﺗﻨﻬﺎ 6 1 ﻧﺎﻣﻪ از ‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی اﻣﺎم  (ع) ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎری از آﻧﻬﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ از ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‫ﺑﻮده و در ﻣﻮاردی ﻫﻢ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت واﺣﺪ درج ﺷﺪه اﺳﺖ.  در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ  ‫ﻣﺠﺎل ذﻛﺮ ﻛﻠﻴۀ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﺣﻀﺮت (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ،  ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﺘﺎﻳﺞ و ‫ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﻮد. (← ﺟﺎﻧﻲﭘﻮر،  0 9 3 1:  9 8 -5 4 1 )

‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﻜﺎت ﺑﺴﻴﺎر درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ازﺧﻼل ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻛﻤ‪ﻲ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ‫ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ،  ﻛﺜﺮت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺣﻀﺮت (ع) در ‫ﻣﻜﺎﺗﺒﺎﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻗﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً 3 ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺳﺖ؛  ﺑﻪ ‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ،  از ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت،  6 7 % ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ (ع) و 4 2 % ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺧﺘﺼﺎص ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎری و ﻫﺪاﻳﺖ ‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮی داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺮاوان در دوران ﻛﻮﺗﺎه  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد،  ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮای ﺑﺴﻴﺎری از ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮب ‫ازﻃﺮف ﻋﺜﻤﺎن و ﻧﻴﺰ واﻟﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺮای ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ،  ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‫ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮع ﻧﮕﺎه آﻳﻨﺪهﻧﮕﺮاﻧۀ ﺣﻀﺮت (ع) اﺳﺖ.  

‫ﻧﻜﺘۀ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ،  ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد ﻛﻠﻤﺎت در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺳﺖ.  ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻤﺎرش ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ ‫از ﻛﻠﻤﺎت ﻛﻠﻴﺪی ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ،  ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ و ﺗﺄﻣﻞ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰی ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ.  ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی اﺻﻠﻲ در  ‫روانﺷﻨﺎﺳﻲ،  اﻓﺮاد در ارﺗﺒﺎط و ﻣﻜﺎﻟﻤۀ ﺧﻮد ﺑﺎ دﻳﮕﺮان،  ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻛﻠﻤﺎت و ﭘﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺑﺮ روی آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺎمﻫﺎی اﺻﻠﻲ در ذﻫﻦ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻳﺎ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺟ‪ﻮ‪ﻻن دارﻧﺪ؛  ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ،  ﻛﺜﺮت ﻛﺎرﺑﺮد ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﺎم در ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت و ‫ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻳﻚ ﻓﺮد،  ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭘﻴﺎم در ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻی ذﻫﻦ ﻣﺘﻜﻠﻢ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺟﺎی

‫داﺷﺘﻪ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ.

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و ﻣﺴﺌﻠۀ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ،  ﻫﻢ ﺑﺮای ‫ﺣﻀﺮت (ع) و ﻫﻢ ﺑﺮای ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ دارد؛  ﻟﺬا ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﺠﺪد ﺑﺮ آن و ﺣﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده از اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﻲ ﺧﺎص و ﺗﻜﺮار آﻧﻬﺎ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت،  ﻫﺮ واژه ﺿﺮﻳﺐ ﺧﺎص ‫ﺧﻮد را دارد.

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر،  ﺟﺪاوﻟﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان «ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺣﻀﺮت ‫و ﻣﻌﺎوﻳﻪ» ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﻤﻮدار ﻫﻴﺴﺘﻮﮔﺮام آن ﺑﻪﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﺳﺖ:

‫

‫6 3 اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﻣﻨﻈﺮ...  ‫

‫نمودار 1.  ﻓﺮاواﻧﻲ کلیدواژهﻫﺎی ﻧﺎﻣﻪ ی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ  (ع). [به Pdf نگاه شود.]

‫ﻫﺎی ‫ﻛﻠﻴﺪ ‫ﻧﻤﻮد

‫از نمودار 1 و شمارش واژهﻫﺎی ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ‫ ﻣﻲﺷﻮد که آﻧﭽﻪ ﺑﺮای حضرت (ع) ﻣﻬﻢ ﺑﻮده،  در مرحلۀ اول مستند ذکر کلام خود به آیات قرآن بوده، ﭼﻨﺎنﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ایشان ﻗﺎﺑﻞ مشاهده اﺳﺖ (در نامه 2 1،  ‫ﺣﻀﺮت  (ع) ﺑﺮای ﺑﻴﺎن دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎی ﺧﻮد از 32  آﻳۀ مختلف اﺳﺘﻔﺎده کرده اﻧﺪ ).  

ﻧﻜﺘۀ ﺑﺎاﻫﻤﻴﺖ دﻳﮕﺮ برای ﺣﻀﺮت (ع) ﻛﻪ درواﻗﻊ به ﻋﻨﻮان ملاک ﻣﻄﺮح شده،  ﻣﺴﺌﻠۀ جامعۀ اسلامی ‫ ‫و نظرهای مردم در آن است. اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ این ﻣﻮﺿﻮع ‫ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت امیر (ع) در ﻛﻼم ﺧﻮد ﺳﻌﻲ دارﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻄﺮح کردن ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ  ‫ﺣﺎﻛﻢ و ﺧﻠﻴﻔۀ اﺳﻼﻣﻲ به ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﭘﺎﻳﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ در کنار ﻣﺴﺌﻠۀ مشروﻋﻴﺖ، ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻜﻮﻣﺖ و خلافت ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ.  اﻳﻦ موﺿﻮع در‫ ‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ تأکید زﻳﺎد ﺑﺮ عمومی ﺑﻮدن بیعت ﻣﺮدم و به ﺧﺼﻮص نمایندگان ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر با اﻳﺸﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه است.‫ و ‫اﻳﻦ مسئله در ﻧﺎﻣﻪ ی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد.  نمودار ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻦ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ واژهﻫﺎی  ‫ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی وی ﺑﻪﻫﻤﺮاه درﺻﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ:

‫ﻧﻤﻮدار 2.  ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎی ناﻣﻪﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ

[به Pdf  نگاه شود]

‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد،  درﺻﺪ اﺳﺘﻔﺎده از آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﻧﺎم و ﻳﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‫اﻛﺮم(ص) در ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺳﺖ؛  و ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻤﺎد ‫و ﺷﺎﺧﺼﻪ و ﺳﺘﻮن دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ.  از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ،  ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﻢ در ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻠۀ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﺮدم ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛  ﻟﻜﻦ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ‫دﻗﻴﻖ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ  (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻀﺮت ‫ﻋﻠﻲ  (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ درﺧﺼﻮص ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﻧﺪ،  ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت از ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ،  ﺑﺮای ﻣﺜﺎل،  ﺣﻀﺮت (ع) ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮدن ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺧﻮد را ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻼش ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮ ﻧﺎراﺿﻲ ﻧﺸﺎن دادن ﻣﺮدم ﺷﺎم از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن و ‫ﻃﻠﺐ ﻗﺎﺗﻼن ﻋﺜﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﺣﻀﺮت (ع) و ﻫﻢ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از اﻟﻔﺎﻇﻲ اﺳﺘﻔﺎده ‫ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺮدم و ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ،  ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎری در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد.

‫ﻧﻜﺘۀ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ دﻳﮕﺮ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻠﻴﺪواژه ﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ  ﻣﻌﺎوﻳﻪ ‫ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﺼﺮﻳﺢ دارد،  ﻣﺴﺌﻠۀ ﺧﻠﻔﺎی ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺳﺎﺑﻖ و ﻗﺘﻞ ‫ﻋﺜﻤﺎن اﺳﺖ.  ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﺶ،  ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪۀ ﺧﻠﻴﻔۀ دوم و ﺳﻮم ‫ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر داﻋﻴۀ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ از ﺧﻠﻴﻔۀ ﺳﻮم را ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ‫درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺣﻀﺮت (ع) ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎری ﻧﺮﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ‫ﺧﻠﻴﻔۀ ﺳﻮم،  ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و از ﻋﻮاﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻗﺘﻞ او ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد،  اﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ از ‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺶ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ،  ﺑﻪ  ‫ﻫﺮ ﺣﺎل ﻛﺜﺮت ﻓﺮاواﻧﻲ اﻳﻦ واژهﻫﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺖ. 

‫5.  ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻛﻴﻔﻲ

‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ،  ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) درﺧﻼل ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﺧﻮد درﻣﻮرد ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺶ آﻣﺪه (ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ) ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﻧﺪ؛  و ﺳﻌﻲ  ‫ﻣﻲﺷﻮد درﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ، ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪی و اﻟﮕﻮﻳﻲ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد.  ‫ﭘﻴﺶ از اﺳﺘﺨﺮاج اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان و ﺟﺮﻳﺎن ‫ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮا،  ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت  (ع) علی رﻏﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ از ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺼﺎﻳﺢ در او اﺛﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد،  ﺑﺎز ﻫﻢ  ‫رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ اﻳﺸﺎن اﻧﺪرزدادن را (ﻫﻢ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻫﺪاﻳﺖﺷﺪه و ﻫﻢ ﺑﻪ ‫‫اﻓﺮاد ﮔﻤﺮاه) و  نیز ﺗﻼش ﺑﺮای ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن را ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ اﻟﻬﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ.  ﺣﻀﺮت (ع) در  ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﺮای ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: 

‫ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻰ ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ دارم،  ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻰﻛﻨﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرۀ ﺗﻮ ﻣﻰداﻧﻢ،  ﺑﻪﻳﻘﻴﻦ  ‫ﻣﺤﻘّﻖ ﻣﻰﺷﻮد؛  اﻣﺎ ﭼﻪ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎل از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪﺟﺎی ‫آورﻧﺪ و ﮔﻤﺮاه و ﻫﺪاﻳﺖﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺮ دو را ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﻨﻨﺪ.  (اﺑﻦاﺑﻰاﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  6 1 / 4 3 1؛  ﻧﻴﺰ ‫← ﺳﻴﺪرﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 2 3؛  ﺑﺤﺮاﻧﻲ،  5 7 3 1:  5 / 2 1 1 )

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از دﻻﻳﻞ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮای ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎری و ﻣﻜﺘﻮبﻛﺮدن ‫ﻛﻠﻴۀ ﺻﺤﺒﺖﻫﺎی ﺧﻮد،  ﺑﺼﻴﺮتﺑﺨﺸﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺮدم آن ﻋﺼﺮ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن  ‫ﻧﺴﻞﻫﺎی آﻳﻨﺪه از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺎقﮔﻮﻧۀ ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ اﺳﺖ؛  ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ،  ﺑﻪ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ:  اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻢ ﺗﺎ آﻳﻨﺪﮔﺎن درﺑﺎرۀ آﻧﻬﺎ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻨﺪ ‫(ﺑﺤﺮاﻧﻰ،  5 7 3 1:  5 / 6 1 1 )  ‫اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت  (ع) ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﺎﻣﻼً آﻳﻨﺪهﻧﮕﺮاﻧﻪ  ‫ﺷﺮوع ﻛﺮده اﻧﺪ؛  ﻟﺬا ﻫﺮ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻤﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اراﺋۀ اﻟﮕﻮ ﺑﺮای ‫آﻳﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ.   

‫5.  1 ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ

‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻳﻦ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻟۀ ﻧﺼﺎﻳﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮاواﻧﻲ را در ﻛﻼم ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ (ع) ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ‫اﺳﺖ؛  و اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﺗﺄﻛﻴﺪ زﻳﺎدی ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع داﺷﺘﻪاﻧﺪ.  اوﻟﻴﻦ ‫ﻓﺮﺿﻴۀ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر و ﭘﺎﺳﺦ درﺑﺮاﺑﺮ ‫ﻳﺎوهﮔﻮﻳﻲﻫﺎ و ﺳﺮﻛﺸﻲﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ و اﺻﻼح وی را ﻧﺼﻴﺤﺖ و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ وی داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ‫ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ بُعد ﺧﺎﺻﻲ از ﻧﺤﻮۀ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﻀﺮت (ع) اﺳﺖ.  اﻳﻦ ﻧﺼﺎﻳﺢ در ﺳﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ ‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻧﺴﺒﻲ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ:

‫ ﻧﺼﺎﻳﺢ اﻋﺘﻘﺎدی:  6 1 %

‫ ﻧﺼﺎﻳﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ:  2 2 %

‫ ﻧﺼﺎﻳﺢ اﺧﻼﻗﻲ:  2 6 %

‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﺪول اﺳﺘﻨﺎدات اﻳﻦ ﻧﺼﺎﻳﺢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن،  ﻣﺴﺎﺋﻞ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت  (ع) در رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ‫‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ،  ﺑﺮ اﺧﻼق و رﻋﺎﻳﺖ اﺧﻼق اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت (ع) اﺻﻞ اوﻟﻴﻪ در رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ.  ﺑﺮای ﻣﺜﺎل، ‫ﺣﻀﺮت (ع) در ﻧﺎﻣۀ 8 ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ: ‫از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻴﺪار ﺷﻮ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻟﻘﺖ ﺑﺎزﮔﺮد و دﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺪار،  و ﺧﻮد را ‫ﺑﺮای ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻰ آﻣﺎده ﻛﻦ! ﭘﺲ ﺑﺮای آﻧﭽﻪ (دﻳﺮ ﻳﺎ زود) ﺗﻮ را درﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ،  داﻣﻦ ﺑﺮﭼﻴﻦ ‫و دﺳﺖ ﺷﻴﻄﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﮕﺬار ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻛﻨﺪ (ﻧﻴﺰ ← ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:   ‫8 8؛  ﻛ ﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 7 3 5؛  ﺑﺤﺮاﻧ ﻲ،  5 7 3 1:  4 / 1 7 3؛  اﺑ ﻦاﺑ ﻲاﻟﺤﺪﻳ ﺪ،  5 7 3 1:  4 / 1 7 3؛  ‫‫ ‫‫اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ؛  5 7 3 1:  3 / 0 1 4 و 6 1 / 5 3 1؛  ﺳﻴﺪرﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 0 1 ).

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  در ﻧﺎﻣﻪای دﻳﮕﺮ،  ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻠۀ ﺗﻘﻮا ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ:  ‫ﭘﺲ ﺗﻮ ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و از آن ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻣﺒﺎش ﻛﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻫﻴﭻ ﻋﻈﻤﺘﻰ ﻗﺎﺋﻞ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻋﺬاب ﺧﺪا ﺑﺮای آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠّﻢ و ﺣﺘﻤﻰ ﺷﺪه،  زﻳﺮا ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻛﻤﻴﻦ ﺳﺘﻤﻜﺎران اﺳﺖ. ‫ﺑﻪراﺳﺘﻰ دﻧﻴﺎ ﺑﻪزودی از ﺗﻮ ﺑﺮﻣﻰﮔﺮدد و اﻓﺴﻮس ﺑﻪ ﺗﻮ روﻣﻲآورد؛  ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ،  در اﻳﻦ وﻗﺖ ‫ﭘﻴﺮی و ﺳﭙﺮیﺷﺪن ﻋﻤﺮ،  از ﺧﻮاب ﮔﻤﺮاﻫﻰ و ﺿﻼﻟﺖ ﺑﻴﺪار ﺷﻮ...  ﭘﺲ ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  درﺑﺎرۀ ‫ﺧﻮد از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و زﻣﺎم اﺧﺘﻴﺎرات را از دﺳﺖ ﺷﻴﻄﺎن ﺑﮕﻴﺮ،  زﻳﺮا دﻧﻴﺎ از دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﻴﺮون ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و آﺧﺮت ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ. ( اﺑﻦاﺑﻰاﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  6 1 / 4 3 1؛  ﻧﻴﺰ ← ﺳﻴﺪرﺿﻲ، ‫0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 2 3؛  ﺑﺤﺮاﻧﻲ،  5 7 3 1:  5 / 2 1 1 ).  

‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺮان و ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ،  اوﻟﻴﻦ اﺻﻞ،  ‫ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﺳﺮﻛﻮب ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎی ﺑﺎﻃﻞ،  ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ‫اﺑﺰارﻫﺎی ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد.

‫5.  2 ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻞ وﻗﻮع ﺑﺤﺮان

‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋه داﺷﺘﻪاﻧﺪ،  ﺗﺒﻴﻴﻦ رﻳﺸﻪﻫﺎی ‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻃﻞ و ﻋﻠﻞ وﻗﻮع ﺑﺤﺮان در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ،  ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ آﻧﭽﻪ ‫درﻣﻮرد ﻳﻚ ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ،  ﺑﺮای ﻗﻀﺎوت آﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﻢ و ﻋﺒﺮت آﻣﻮز اﺳﺖ،  آﮔﺎﻫﻲ از ﻋﻠﻞ ‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی و وﻗﻮع آن ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ؛  ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻛﻼم ﺧﻮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده اﻧﺪ. ‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه از ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ (ع) ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ‫ﻛﻪ اﻳﺸﺎن رﻳﺸﻪﻫﺎی اﺻﻠﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻃﻞ و اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ‫درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ را دو ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ:

‫1- ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻋﺪم اﻳﻤﺎن واﻗﻌﻲ او ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ،  ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) و اﻫﻞ ﺑﻴﺖ (ع) اﺳﺖ؛

‫2-  ﺣﺴﺎدت،  ﻃﻤﻊ و دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻃﻤﻊ اﻳﺸﺎن ﺑﺮای ‫  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﺧﻮاﻫﻲ و ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﺷﺪه ﺑﻮد.   

‫درﺣﻘﻴﻘﺖ،  ﺑﻪاﻋﺘﻘﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  رﻳﺸۀ اﺻﻠﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی اﻳﻦ ﺑﺤﺮان،  در دو ﺣﻮزۀ ‫اﻋﺘﻘﺎدی (ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﻳﻲ و ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ) و ﻣﺎدی (ﻃﻤﻊ و دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﻲ) اﺳﺖ.  ﺑﺮای ﻣﺜﺎل،  ﺣﻀﺮت (ع) ‫درﺑﺎرۀ ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﻳﻲ و ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ (ﻧﺎﻣۀ 7 1 ):  ‫اﻣ‪ﺎ ﺑﻌﺪ؛  ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎری ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻰﻛﻨﺪ،  ﭘﻴﺮوی از ﺷﻴﻮهایی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ‫آن،  ﻛﺎرش ﻧﻴﻚ ﺷﻮد،  از ﻓﻀﻴﻠﺘﺶ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮد،  و از زﺷﺘﻰ آن ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻣﺎﻧَﺪ.  ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺘﻢ و ‫ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﻳﻰ،  دﻳﻦ و دﻧﻴﺎی اﻧﺴﺎن را ﺗﺒﺎه ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ و ﻧﺰد ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ (اﮔﺮ ﺧﺪا ﻋﻨﺎﻳﺘﺸﺎن ورزد) از ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻰﻧﻴﺎز اﺳﺖ،  ﭼﻨﺎن ﻋﻴﻮﺑﺶ را آﺷﻜﺎر ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﭼﺎره اﻧﺪﻳﺸﻰ،  او را ﺑﻲﻧﻴﺎز ‫ﻧﻤﻰﻛﻨﺪ.  ﭘﺲ از دﻧﻴﺎ ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش،  ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ در ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰش ﻛﻪ ﺑﺪان دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪای،  ﺷﺎدﻣﺎﻧﻰ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛  و ﺑﻪراﺳﺘﻰ درﻳﺎﻓﺘﻪای ﻛﻪ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﻰ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ازدﺳﺖرﻓﺘﻨﺶ ﻣﻘﺪ‪ر اﺳﺖ،  ﺑﻪدﺳﺖ  ‫آری.  ﮔﺮوﻫﻰ ﺧﻮاﺳﺘﺎرِ ﭼﻴﺰی ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺷﺪﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ،   ‫اﻳﺸﺎن را دروﻏﮕﻮ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻬﺮه ای ﻛﻢ ﻧﺼﻴﺒﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﻰ ﺳﺨﺖ دﭼﺎرﺷﺎن ‫ﻛﺮد.  ﭘﺲ ﭘﺮوا ﻛﻦ از روزی ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﺎر ﺳﺘﻮده اﻧﺠﺎم داده،  از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛﺎرش ﺧﺸﻨﻮد ‫اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺲ زﻣﺎﻣﺶ را ﺑﻪ ﺷﻴﻄﺎن واﻧﻬﺎده و ﺑﺎ او ﻧﺴﺘﻴﺰﻳﺪه اﺳﺖ،  ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻰ ﻣﻰﻛﺸﺪ ﻛﻪ ‫ﭼﺮا دﻧﻴﺎ او را ﻓﺮﻳﻔﺖ و او ﺑﻪ آن دل ﺑﺴﺖ.  آﻧﮕﺎه ﻣﺮا ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺮآن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ای و ﺗﻮ ﺧﻮد ‫ﺧﻮب ﻣﻰداﻧﻰ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻗﺮآن ﻧﻴﺴﺘﻰ و ﺣﻜﻢ آن را ﻧﻤﻰﺧﻮاﻫﻰ؛  و ﺧﺪاﺳﺖ آن ﻛﻪ از او ﻳﺎری ‫ﻣﻰﺗﻮان ﺧﻮاﺳﺖ.  ﻣﺎ ﺣﻜﻢ ﻗﺮآن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ و اﻳﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻋﻮت ﺗﻮ را ﻗﺒﻮل ‫1  ‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺮآن ﺧﺸﻨﻮد ﻧﺸﻮد،  در ﺑﻴﺮاﻫﻪای ﻧﺎﭘﻴﺪا اﻓﺘﺎده اﺳﺖ. ‫(ﻣﻨﻘﺮی، 0 7 3 1:  3 9 4؛  اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  2 / 5 2 2؛  دﻳﻨﻮری،  1 7 3 1:  1 9 1 ﻧﻴﺰ ← ﻛﻮﻓﻲ، ‫9 7 3 1:  3 / 2 9 1؛  ﺳﻴﺪ رﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 8 4 ).

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  ﺣﻀﺮت  (ع) درﺑﺎرۀ ﺣﺴﺎدت ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻫﻞ ﺑﻴﺖ (ع)،  در ﻧﺎﻣﻪای دﻳﮕﺮ،  ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ:  ‫ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ! آﻳﺎ ﺑﻪﻏﻴﺮ از ﺧﺪا ﻣﻰﺧﻮاﻫﻰ ﺧﺪاﻳﻰ دﻳﮕﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻰ؟ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ از ﻗﺮآن ﻛﺘﺎﺑﻰ ‫دﻳﮕﺮ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻰ؟ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ از ﻛﻌﺒﻪ ﺧﺎﻧﻪای دﻳﮕﺮ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪای؟ ﻣﮕﺮ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪای ‫ﻣﻘﺎﻣﻰ ﻏﻴﺮ از ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ (ع) و ﻣﺴﻜﻨﻰ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﻜﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ (ع) و ﻗﺒﻠﻪای ﻏﻴﺮ از ﻗﺒﻠۀ آﻧﻬﺎ  ‫ﺑﺮای ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﻰ؟ و ﻳﺎ ﺣﺎﻛﻤﻰ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪای؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤۀ اﻳﻨﻬﺎ را در  ‫ﺧﺎﻧۀ ﻣﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛  وﻟﻰ ﺗﻮ اﻛﻨﻮن ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﺴﺎدت ﻣﻰﻛﻨﻰ و ﻣﺎ را دﺷﻤﻦ ﻣﻰداری و ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎی ﺧﺪا را ﻧﻘﺾ ﻛﺮدهای.  ﺗﻮ آﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮدی و ﮔﻔﺘﺎر او را ﺗﻐﻴﻴﺮ ‫دادی.  (ﺛﻘﻔﻰ ﻛﻮﻓﻰ،  3 7 3 1:  1 / 5 1 1 و 6 9 1 )

‫5.  3 اﻓﺸﺎی ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺎق رﻫﺒﺮان ﺑﺤﺮان

‫ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ  (ع) در ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮد،  ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺟﺎﻣﻊ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اراﺋﻪ داده اﻧﺪ ﻛﻪ ‫درﺣﻘﻴﻘﺖ اﻓﺸﺎﻛﻨﻨﺪۀ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺎق و دوروﻳﻲ وی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ و اﻳﺠﺎدﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ‫ﺑﺤﺮان اﺳﺖ.  ﺣﻀﺮت  (ع) در ﻛﻼم ﺧﻮد،  ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ وی ‫ﻓﺮدی اﺳﺖ:   

‫- ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺟﻮ و ﺟﺪاﻳﻲ ﻃﻠﺐ،   

‫- اﻫﻞ ﺧﺪﻋﻪ،  ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﻓﺮﻳﺐ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ،

‫- ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺐ و ﻣﺘﺠﺎوز.

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  (در ﻧﺎﻣۀ 0 1 ) ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻦ از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  وی ‫را ﺑﻪ اﺗﺤﺎد دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼف و ﺑﺤﺮان در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲدارﻧﺪ و ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ:

‫اﮔﺮ ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ و ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﺪ،  راه رﺳﺘﮕﺎری ﺧﻮد را ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‫ﺑﻪ ﻧﺼﻴﺐ (اﺧﺮوی) ﺧﻮﻳﺶ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه اﻳﺪ و اﮔﺮ ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻳﺪ و ﺟﺰ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻰ ﻣﻴﺎن ‫اﻳﻦ اﻣ‪ﺖ را ﻧﺨﻮاﺳﺘﻴﺪ،  در آن ﺻﻮرت ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺰ ﺑﺮ دوری ﺧﻮد از ﺧﺪا ﻧﻴﻔﺰوده اﻳﺪ و ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺰ ﺑﺮ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺰود. (ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 8 5 5 ﻧﻴﺰ‫← ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  1 5 1 ).

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ،  وی را ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی دﻋﻮت و ﭘﺬﻳﺮﻳﺶ ﻗﺮآن و ‫دﻳﻦ اﺳﻼم را وﺳﻴﻠﻪای ﺑﺮای اﻳﺠﺎد اﺗﺤﺎد در ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺎوز از ‫آن ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼف و ﺑﺤﺮان اﺳﺖ:  ‫ﺗﻮ را دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻮل و ﻛﺘﺎﺑﺶ و واﻟﻴﺎن اﻣﺮش از ﻓﺮزﻧﺪان  ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ (ع) و ﺑﻪ آن راﻫﻰ ﻛﻪ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻰ و ﺑﺎ آن ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻰ:  «ﺷﻤﺎ اﻗﺮار ‫ﻛﺮدﻳﺪ و ﮔﻔﺘﻴﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﺷﻤﺎ را ﻣﻰﺷﻨﻮﻳﻢ،  و اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ.  اﻳﻨﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ ‫ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻫﻢ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ؛  آﻧﻬﺎ ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﺮاﻳﺸﺎن روﺷﻦ و ‫ﺣﻖ ﻧﻤﻮدار ﺷﺪ،  ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﺴﺎدت و ﻋﻨﺎد،  ﻇﻠﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و اﺧﺘﻼف اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ».  (ﺛﻘﻔﻰ ‫ﻛﻮﻓﻰ،  3 7 3 1:  1 / 5 1 1 و 6 9 1 )

‫‫آن ﺣﻀﺮت (ع) در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻫﻞ ﺧﺪﻋﻪ،  ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﻓﺮﻳﺐ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ‫اﺳﺖ،  (در ﻧﺎﻣۀ 5 ) ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ:  ‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ،  اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻛﻮدﻛﺎن در ﻛﺎر ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻛﻨﻰ.   ‫ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﻮدم،  اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻰ و ﺑﻪ دور از ﻫﻮای ﻧﻔﺲ ﺑﻨﮕﺮی،  ﻣﻰداﻧﻰ ﻛﻪ ‫ﻣﻦ در ﺧﻮن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻰﮔﻨﺎه ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻗﺮﻳﺶ ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻰ از آن ﺑﺮﻛﻨﺎرم ‫ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻰ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﻨﻰ و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺴﺒﺘﻰ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻰ.  اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ،  ﻫﺮ  ‫ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻛﻪ ﻣﻰﺧﻮاﻫﻰ،  ﺑﻜﻦ.  (ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  9 2؛  اﺑﻦﻋﺴﺎﻛﺮ،  9 2 3 1:  9 5 / 8 2 1؛  اﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ،  ‫0 2 4 1:  3 / 9 2 3 و 4 / 2 3 3؛  دﻳﻨﻮری،  1 7 3 1:  7 5 1 و 0 8 3 1:  1 / 4 1 1؛  ﺳﻴﺪرﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 6؛   ‫ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 7 5 3 و 5 9 4 و 7 0 5؛  ﻣﺴﻌﻮدی،  4 7 3 1:  2 / 2 1 4؛  ﻃﺒﺮی،  5 7 3 1:  5 / 5 3 2 ).

‫ﺣﻀﺮت (ع) در اداﻣۀ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از ادﻋﺎی ﺑﻴﻬﻮدۀ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ‫ﺑﺮ ﺧﻮﻧ‏ﺨﻮاﻫﻲ ﻋﺜﻤﺎن دﺳﺖ ﺑﺮدارد و راه وﺣﺪت و اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻋﻤﻮم ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ را ‫درﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد:   ‫درﺑﺎرۀ ﻗﺎﺗﻼن ﻋﺜﻤﺎن،  ﺳﺨﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻔﺘﻪای.  ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آن راﻫﻰ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻰﭘﻴﻤﺎﻳﻨﺪ،  ‫درآی و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آی ﺗﺎ (در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ داوری ﻛﻨﻢ و) ﺗﻮ و آﻧﺎن را ﺑﺮ ‫(ﻗﺒﻮل ﺣﻜﻢ) ﻛﺘﺎب ﺧﺪا (و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ) وادارم.  (اﺑﻦﻋﺴﺎﻛﺮ،  9 2 3 1:  9 5 / 8 2 1؛  اﺑﻦﻋﺒﺪرﺑﻪ،  ‫0 2 4 1:  3 / 9 2 3 و 4 / 2 3 3 )

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺑﺎرۀ روﺣﻴۀ ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺒﻲ و ﻋﺪوان ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  (در ﻧﺎﻣۀ 0 1 ) ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ: ‫أﻻ و إِﻧّﻲ أدﻋﻮﻛﻢ إِﻟﻰ ﻛﺘﺎبِ اﷲِ و سنة ﻧﺒِﻴﻪ ﻣﺤﻤﺪ (ص) و ﺣﻘﻦِ دﻣﺎء ﻫﺬه اﻷمة.  (ﻛﻮﻓﻲ،  ‫9 7 3 1:  2 / 8 5 5؛  ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  1 5 1 )؛ ‫ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از رﻳﺨﺘﻦ ‫ﺧﻮن اﻳﻦ اﻣ‪ﺖ ﻓﺮا ﻣﻰﺧﻮاﻧﻢ.

‫درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ آﺷﻜﺎرا در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻲ ‫ﺷﺪه،  ﺗﻼش ﺣﻀﺮت (ع) اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﻮاردی از اﺑﻌﺎد ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﻣﺎﻫﻴﺖ ‫ﻧﻔﺎق ﮔﻮﻧۀ وی را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻓﺸﺎ ﻛﻨﺪ.

‫5.  4 ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﻨﻔﻲ و ﺿﻌﻒ ﺑﺤﺮان

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺗﻼشﻫﺎی ﺣﻀﺮت (ع) در راﺳﺘﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺶآﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻳﺸﺎن در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ و ﺻﺪﻣﻪ ﺧﻮردن ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ‫اﻳﺸﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد،  ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ و ﻧﻘﺺ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ و رﻫﺒﺮان آن ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮﻛﻮب ‫ﺑﺤﺮان اﺳﺖ.   ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﻋﻤﺮو ﻋﺎص و ﺷﺎﻣﻴﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ،  ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ و اﺳﺘﻨﺎدات ﺗﺎرﻳﺨﻲ،  ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﺮای ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را رد ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎﻃﻞ را از درون دﭼﺎر از ﻫﻢ ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ ﻛﻨﻨﺪ.

‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ،  ﺣﻀﺮت (ع)،  ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ را ﺧﻄﺎب و ﺑﺮﺧﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ‫ﻣﻨﻔﻲ آﻧﺎن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﺪم ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ؛  و ‫درﻧﻬﺎﻳﺖ،  ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻨﮕﻴﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻛﻪ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل،  ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ و ﻓﺮﺟﺎم ﺷﻮم ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪراﻧﺶ ‫اﺳﺖ،  ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ.  ﺑﺮای ﻣﺜﺎل،  ﺣﻀﺮت (ع) در زﻣﻴﻨۀ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﻧﺒﻮدن ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ  ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ:   ‫و ﺑﺪان ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﺗﻮ ادﻋﺎی اﻣﺮی را ﻛﺮده ای ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آن را ﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺘﻪ ای و ﻧﻪ ‫اﻛﻨﻮن داری و ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻰ در ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم و ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ دوﺳﺘﺪاری ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ‫وﻻﻳﺖ،  اﻫﻞ آن ﻧﻴﺴﺘﻲ؛  و از اﻣﺮ آﺷﻜﺎر و واﺿﺤﻰ دم ﻧﻤﻰزﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮی ﺗﻮ در آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮاﻫﻰ ﻫﻢ از ﻗﺮآن و ﻋﻬﺪ و ﻣﻨﺸﻮری از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺪ‪ﻋﺎی ﺧﻮد ‫ﻧﺪاری. (ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1 :  8 8.  ﻧﻴﺰ ← ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 7 3 5؛  ﺑﺤﺮاﻧﻲ،  5 7 3 1:  4 / 1 7 3؛   ‫اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  3 / 0 1 4 و 6 1 / 5 3 1؛  ﺳﻴﺪرﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 0 1 ).

‫ﺣﻀﺮت (ع) در ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ:  ‫و اﻣ‪ﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ای ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﺎ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮی ﺑﺮﺗﺮی ﻧﻴﺴﺖ؛  ‫آری ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﻮدم،  درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭘﺴﺮان ﻳﻚ ﭘﺪرﻳﻢ اﻣﺎ اﻣﻴﻪ ﻫﻤﭽﻮن ‫ﻫﺎﺷﻢ و ﺣﺮب ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪرم اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ.  ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﺎ ‫ﺑﺮدﮔﺎن آزادﺷﺪه ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺎﻛﻴﺰه ﻧَﺴ‪ﺐ ﻣﺜﻞِ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دﻟﻴﻞ  ‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدن ﻧَﺴ‪ﺐ ﻧﻴﺴﺖ،  ﺣﻖْ ﭘﻴﺸﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻃﻞْ ﭘﻴﺸﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺒﺎﻫﻜﺎر ‫ﻧﻴﺴﺖ. (دﻳﻨﻮری،  1 7 3 1:  7 8 1؛  اﺑﻦ اﺑﻰ اﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  6 1 / 5 3 1.  ﻧﻴﺰ ← ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  1 7 4؛   ‫ﺳﻴﺪ رﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 7 1؛  ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 7 3 5 و 3 / 3 5 5؛  ﻣﺴﻌﻮدی،  4 7 3 1:  3 / 2 2 ).

‫5.  5 ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﺜﺒﺖ و ﻗﻮت ﺧﻮد

‫ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮی از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺻﻔﻴﻦ،  ‫روﻳﺎروﻳﻲ رﻫﺒﺮان اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻪ و ﮔﻮﻳﻲ آﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ‫ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻳﺎدآوری آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺛﺒﺎت ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﻟﻴﺎﻗﺖ ﺧﻮد ﺑﺮای ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ‫ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ.  درﺣﻘﻴﻘﺖ، اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺗﺒﻴﻴﻦ  ‫ﻧﻘﺎط ﻣﻨﻔﻲ و ﺿﻌﻒ و ﻧﻘﺺ دﺷﻤﻦ،  ﻧﻘﺎط ﻣﺜﺒﺖ و ﻗﻮت ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﺧﻮدی ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ ‫ﺗﺎ از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر،  ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺣﻖ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺮز ﺷﻮد.  

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر،  ﺣﻀﺮت  (ع) در ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﭘﺲ از ‫ﺗﺤﻤﻴﺪ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل،  ﻣﻌﺎوﻳﻪ را درﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ وی را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺑﻌﺪی ﭘﺎﺳﺦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪﻫﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت،  در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪۀ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ (ع) اﺳﺖ.

‫ﺣﻀﺮت (ع) در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻼﻟﺖ و ﺑﺰرﮔﻰ اﺳﺖ،  ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را آﻓﺮﻳﺪ و از آن ﻣﻴﺎن ‫ﮔﺮوﻫﻰ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﺪﮔﺎن وﻳﮋۀ ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد...  ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن ‫ﻧﺎزل ﻛﺮد،  ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮد و ﺣﻘﺎﻳﻖ را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﺷﺮاﻳﻊ دﻳﻨﻰ را  ‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮد و آنها را ﺑﺮای ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﻬﻢ و درکند،  روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ.  واﺟﺒﺎت را در ﻗﺮآن  ‫واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را در آﻧﺠﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد،  و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد،  ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻰ ‫ﺣﻖ داد و دﺳﺘﻪای را ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد.  ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤۀ اﻳﻨﻬﺎ را در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد روﺷﻦ ‫ﻛﺮد.  اﮔﺮ اﻫﻞ ﺑﺮﻫﺎن و ﺣﺠﺖ ﻫﺴﺘﻰ،  ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺜﻞﻫﺎﻳﻰ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﻋﺎﻟﻤﺎن آﻧﻬﺎ را ‫درک ﻧﻤﻰﻛﻨﻨﺪ.  ﻣﻦ اﻛﻨﻮن آن ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻰ از آﻧﻬﺎ را از ﺷﻤﺎ ﺳﺆال ﻣﻰﻛﻨﻢ؛  (اﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ‫ﺑﺪاﻧﻰ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺑﺎﺷﻰ).  ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﭼﻴﺰ ﺑﺎ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺣﺘﺠﺎج ﻛﺮده اﺳﺖ؛  آن ﺣﺠﺖﻫﺎ ‫ﻛﺪام اﻧﺪ ای ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺑﺮای ﻛﺪام اﻓﺮادﻧﺪ؟ اﻳﻨﻚ ﺑﺪان، آﻧﻬﺎ ﺑﺮای ﻣﺎ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺣﺠﺖ و ﺑﺮﻫﺎن ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ،  و ﻣﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد اﺣﺘﺠﺎج ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﺎری ‫ﻣﻰﺟﻮﻳﻴﻢ. (ﺛﻘﻔﻰ ﻛﻮﻓﻰ،  3 7 3 1:  1 / 5 1 1 و 6 9 1 )

‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘۀ ﻣﻮاﺟﻬﻪ  ﻛﻪ ﺟﺪال اﺣﺴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد  ازﺟﻤﻠﻪ اﺑﺘﻜﺎرات و اﻣﺘﻴﺎزات ‫ﺧﺎص ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ  (ع) اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺑﻌﺪی ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ‫ﻣﻲﺷﻮد.  ﻧﻜﺘۀ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎریﻫﺎ ﺑﻪﻫﻤﺮاه اﺣﺘﺠﺎﺟﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ‫ﻋﻠﻲ  (ع) در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺎوﻳﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ،  ﺗﺎ آﻧﺠﺎ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ در ﺷﺐ لیلة اﻟﻬﺮﻳﺮ 2 و ﭘﻴﺶ از ‫ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻧﻴﺰهﻛﺮدن ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﻜﺮی ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ،  ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ‫ﺣﻀﺮت (ع) ﻧﻮﺷﺘﻪ و از اداﻣۀ ﺟﻨﮓ اﺑﺮاز ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪی ﻛﺮده و ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺪ.  وی ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺴﺌﻠۀ ﺧﻼﻓﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﺣﻀﺮت (ع) را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻓﻘﻂ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم  (ع)،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎم را ﺑﻪ وی  ‫‫ﺑﺴﭙﺎرد.  ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ اﻣﺎم (ع) ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدی از ﻗﺒﻴﻠۀ ﺳ‪ﻜﺎﺳﻚ ﺑﻪﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻋ‪ﻘْﺒﻪ ‫ﻛﻪ از ﻋﺮاﻗﻴﺎن دوره ﮔﺮد ﺑﻮد،  ﺳﭙﺮد ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ (ﺳﻴﺪ رﺿﻲ،  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 7 1؛  ‫ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  3 / 9 2 0 1 ).  ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺎﻣۀ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﻐﻔﻮل ﻣﺎﻧﺪه و ‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻛﺎرﺑﺮدی ﺑﻮدن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺳﺖ،  ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ:  ‫ﮔﻤﺎن ﻣﻰﻛﻨﻢ اﮔﺮ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻴﻢ ﺟﻨﮓ ﭼﻪ ﺳﺨﺘﻰﻫﺎﻳﻰ ﺑﺮ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻓﺮود ﺧﻮاﻫﺪ آورد،  ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻰآﻣﺪﻳﻢ و ﺑﺮ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺘﻤﻰ روا ﻧﻤﻰداﺷﺘﻴﻢ.  ﻫﺮﭼﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﭘﻴﺮوز ‫ﺷﺪﻧﺪ [اﮔﺮﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد]،  ﻫﻨﻮز ﭼﻴﺰی از آن ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﻮﻳﻢ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﺻﻼح ﻛﻨﻴﻢ.  اﻣﺎ ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭘﺲ از اﻳﻦ،  ‫روی آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ،  ﺳﺎزش ﻛﻨﻴﻢ.  ﻣﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ‪ﺷﺎم را از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ،  ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداریت ﻣﻠﺰم ﻧﺒﺎﺷﻢ.  (دﻳﻨﻮری،  1 7 3 1:  7 8 1؛  ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  1 7 4.  ‫ﻧﻴﺰ ← ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  3 / 5 5 1؛  ﻣﺴﻌﻮدی،  4 7 3 1:  3 / 2 2 ).

‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﻟﺤﻈﺎت ﺣﺴﺎس ﺑﺤﺮان،  ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ ﺷﻜﺴﺖ ‫و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺧﻮد واﻗﻒ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﺮده از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ؛  و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﺎی ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎریﻫﺎی ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺎن وی و ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮدن ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ،  ﮔﻮاه  ‫دﻳﮕﺮی از ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ.  اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ‫را ﻣﻲﺗﻮان از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درﻳﺎﻓﺖ.  ‫ﻧﻜﺘۀ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت (ع) در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺣﺴﺎس،  ﻋﻠﻲرﻏﻢ آﮔﺎﻫﻲ ‫از ﺣﻮادث آﺗﻲ ﺟﻨﮓ،  ﺣﺘﻲ ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪای از ﻣﻮاﺿﻊ اﻋﺘﻘﺎدی و اﺻﻮﻟﻲ ﺧﻮد ﻛﻮﺗﺎه ‫ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎدی و اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮد دﺳﺖ  ‫ﺑﺮﻧﻤﻲدارﻧﺪ و اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮد ﺑﺎﻃﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒاﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺮای ﻟﺤﻈﻪای ‫از ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﻧﺎدم ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ.

‫ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣۀ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ:  ‫ﻧﺎﻣﻪات ﻣﺮا رﺳﻴﺪ.  ﮔﻔﺘﻪای اﮔﺮ ﺗﻮ و ﻣﺎ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻴﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺎ و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﻰﻛﻨﺪ،  ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺮﻧﻤﻰﺧﺎﺳﺘﻴﻢ.  ﺑﺪان ﻛﻪ ﻣﻦ و ﺗﻮ را از ﺟﻨﮓ،  ﻧﻬﺎﻳﺘﻰ (ﻫﺪﻓﻲ) اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ‫ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﻴﺪه اﻳﻢ.  اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم و ﺳﭙﺲ زﻧﺪه ﺷﻮم،  آﻧﮕﺎه ﻫﻔﺘﺎد ﺑﺎر ﻛﺸﺘﻪ و ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎر زﻧﺪه ﺷﻮم،  از ﺳﺨﺘﻜﻮﺷﻰ ﺑﺮای ﺧﺪا و ﺟﻬﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن او دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﻰدارم.

‫و اﻣ‪ﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ای از ﻋﻘﻞﻫﺎی ﻣﺎ آﻧﻘﺪر ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آن،  ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻰ ‫ﺧﻮرﻳﻢ؛  ﭘﺲ ﺑﺪان ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻪ از ﻋﻘﻠﻢ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﻛﺎرم ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻢ.  ‫و اﻣ‪ﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎم را ﺧﻮاﺳﺘﻪای؛  ﻣﻦ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﺎﺷﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را دﻳﺮوز از ﺗﻮ درﻳﻎ ‫داﺷﺘﻪام،  اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻄﺎ ﻛﻨﻢ.  ‫و اﻣ‪ﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ای ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﻨﮓ‪ ﻣﺮدمِ ﻋﺮب را در ﻛﺎم ﺑﺮده و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﻢﺟﺎنﻫﺎﻳﻰ از اﻳﺸﺎن ‫ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛  ﺑﺪان ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺣﻖْ او را در ﻛﺎم ﻛﺸﺪ،  ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رﻫﺴﭙﺎر ﻣﻰﺷﻮد و ﻫﺮ  ‫ﻛﺲ ﺑﺎﻃﻞْ او را در ﻛﺎم ﻓﺮو ﺑﺮَد،  رﻫﺴﭙﺎرِ آﺗﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ‫و اﻣ‪ﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪای ﻣﺎ در ﺟﻨﮓ و ﺳﭙﺎه ﻳﻜﺴﺎﻧﻴﻢ؛  ﭘﺲ ﭘﺎﻳﺪاری ﺗﻮ در ﺷﻚ،  ﺑﻴﺶ از  ‫ﭘﺎﻳﺪاری ﻣﻦ در ﻳﻘﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺣﺮﻳﺺﺗﺮ از ﻋﺮاﻗﻴﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ.  ‫(دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  1 / 7 3 1؛  ﻣﻨﻘﺮی،  0 7 3 1:  1 7 4.  0 6 3 1:  ﻧﺎﻣۀ 7 1؛  ﻛﻮﻓﻲ،  9 7 3 1:  2 / 7 3 5 و 3 / ‫ ‫ ‫ ‫‫5 5 1؛  ﻣﺴﻌﻮدی،  4 7 3 1:  3 / 2 2؛  اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ،  5 7 3 1:  6 1 / 5 3 1 ).

‫6.  اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ (ع)

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ،  رﺳﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺒﻴﺎی اﻟﻬﻲ ﺑﺮدوش داﺷﺘﻪ اﻧﺪ،  رﻫﺎﻛﺮدن اﻧﺴﺎن از زﻧﺠﻴﺮﻫﺎی ﻇﻠﻢ  ‫و ﺳﺘﻢ ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﻣﺴﺘﻜﺒﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ؛  ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻛﺖ آزادیﺑﺨﺶ ﻛﻪ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ را  ‫ﺟﻬﺖ ﭘﺬﻳﺮش ﻫﺪاﻳﺖ آﻣﺎده و ﻣﺤﻴﻂ ﻓﻜﺮی اﻧﺴﺎن را از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻀﺮ ﭘﺎک ﻣﻲ ﻛﻨﺪ.  ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‫اﻛﺮم (ص) و اﺋﻤۀ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ  (ع) ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭘﻴﺎدهﻛﺮدن اﻟﮕﻮﻫﺎی ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻬﻲ  اﺧﻼﻗﻲ ﺳﻌﻲ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻈﻤﻲ ﻧﻮﻳﻦ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺘﻲ ﻓﻮقﺑﺸﺮی در ﺣﻴﺎت دﻳﻨﻲ،  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼﺎدی و  ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ و در اﻳﻦ راه،  ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﺘﻜﺒﺮان ﻳﺎری و ﻣﺤﻴﻄﻲ ‫ﻋﺎری از ﺷﺮور ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﻨﺪ.

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن،  ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ،  ﻣﻬﻢ و ﺿﺮوری اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ  ‫ﻛﻪ رﻫﺒﺮان،  ﻣﺴﺌﻮﻻن و دﻏﺪﻏﻪﻣﻨﺪان ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪای در راﺳﺘﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﻬﻴﻨۀ ﺟﺎﻣﻌۀ ﺧﻮد،  آﻧﻬﺎ ‫را اﺳﺘﺨﺮاج و ﺑﺮ روی آﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺮ ﻫﺪاﻳﺘﮕﺮاﻧۀ آن رﻫﺒﺮان اﻟﻬﻲ را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ.  

‫ﺑﺮای ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ اﺑﺘﺪا ﻧﮕﺎه دﻗﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻋﻤﺎل ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن ‫ﺣﻀﺮات (ع) داﺷﺖ.  ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ،  «ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ»،  ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی،  ﻣﺘﺸﻜﻞ و ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻛﺮدن،  رﻫﺒﺮی و ﻛﻨﺘﺮل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻲ ﻣﺸﺨﺺ  ‫اﺳﺖ (ﺑﺎﻗﺮی،  3 8 3 1 ).  زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ،  در ﺳﻴﺮۀ اﺋﻤۀ اﻃﻬﺎر (ع) ‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ؛  ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ اﻟﻬﻲ،  و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدی او  ‫ﻛﻪ درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ ادارۀ ﻗﻠﺐﻫﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻫﺪف از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ،  ﺧﺎرجﻛﺮدن اﻧﺴﺎن ‫از ﻣﺮﺗﺒۀ ﺣﻴﻮاﻧﻲ و واردﻛﺮدن او در ﻣﺮﺗﺒۀ رﺣﻤﺎﻧﻲ و ﺧﺮوج از ﻇﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻮر اﺳﺖ.  در  ‫ﻫﺮ ﺣﺎل،  ﻧﻮع ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن ﺣﻀﺮات (ع) در ﻃﻮل ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺤﺮاﻧﻲ و ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻚ ﺟﻨﮓ،  ﭼﻪ ﻗﺒﻞ از ‫‫آﻏﺎز و ﭼﻪ ﺣﻮادث ﭘﺲ از آن،  ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان درﺳﻲ زﻳﺒﺎ و ﺟﺬاب در آﻳﻴﻦ اﻟﻬﻲ،  آﻣﻮﺧﺘﻨﻲ  ‫و اﻟﺒﺘﻪ ﻻزم اﻻﺗﺒﺎع ﺑﺎﺷﺪ. 

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻴﺪی اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺤﺮان و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮد.  ‫ازﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨۀ ﺑﺤﺮان ﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺘﺎب ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده،  «ﺟﻮزف ﻫﺮﻣﺎن» (‪ )J. Herman اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺤﺮان را ﺣﺎدﺛﻪای ‫ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮدرﮔﻤﻲ و ﺣﻴﺮت اﻓﺮاد ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺪرت واﻛﻨﺶ ﻣﻨﻄﻘﻲ را از آﻧﺎن ﺳﻠﺐ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪافشان را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻲ اﻧﺪازد.  ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ،  اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺣﻮزۀ ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺮان را وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﻧﻈﻢ ﺟﺎری در ﺟﺎﻣﻌﻪ ‫دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد (ﻃﺒﺮﺳﺎ،  4 8 3 1 ).

‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﻏﻴﺮﻋﺎدی و ﺷﻜﻨﻨﺪه را ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻮد ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ‫ﭼﻬﺎرﭼﻮبﻫﺎ و ﻗﺎﻟﺐﻫﺎی ﻛﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪۀ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آﺳﻴﺐ وارد آﻳﺪ،  ﺑﺤﺮان ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ(ﻧﺎﻃﻖ ‫اﻟﻬﻲ،  1 8 3 1:  4 ).  در ﺑﺤﺚ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺎرۀ دو واژۀ «ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ» و «ﺑﺤﺮان» ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ.

‫اﻣﺮوزه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ را «ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰی،  ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻛﺮدن،  رﻫﺒﺮی،  و ﻛﻨﺘﺮل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎی ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺖ‪ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻲ ﻣﺸﺨﺺ» ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ (ﺑﺎﻗﺮی،  3 8 3 1 ).  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  در آﺛﺎر ‫اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬﺮی،  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ «رﺷﺪ» ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ (ﻣﻄﻬﺮی،  2 7 3 1:  2 5 )؛  و ‫رﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اداره و ﻧﮕﻬﺪاری و ﺑﻬﺮه ﺑﺮداری از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎدی ‫ﻳﺎ ﻣﻌﻨﻮی را ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ،  داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ‫ﻟﺬا وﻗﺘﻲ ﻣﻮﺿﻮع رﺷﺪ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ،  ادارۀ اﻧﺴﺎنﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آن ‫را ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻳﺎ رﻫﺒﺮی ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ (ﻣﻄﻬﺮی،  2 7 3 1:  3 5 )؛  و اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدۀ اﻳﻦ اﺻﻞ در اﺳﻼم ‫ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ اﺳﺖ:

‫1-  اﻫﻤﻴﺖ اﻧﺴﺎن و ذﺧﺎﻳﺮ و ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ در وﺟﻮدش ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛

‫2-  ﺗﻔﺎوت اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮان:  ﺣﻴﻮان ﺑﻪﻃﻮر ﻏﺮﻳﺰی از اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎی ﺧﻮد،  آﮔﺎه اﺳﺖ و ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺮﻳﺰی ﺗﻮان ﺑﻬﺮهﺑﺮداری از آن را دارد،  اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ و رﻫﺒﺮی از ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺰ ‫ﻧﻴﺎز دارد.

‫در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ درﺑﺎرۀ رﻫﺒﺮی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص) آﻣﺪه اﺳﺖ:  ‫اﻟّﺬﻳﻦ ﻳﺘّﺒﻌﻮن اﻟﺮﺳﻮلَ اﻟﻨﺒﻰ اﻷﻣﻰ...  و ﻳﻀﻊ ﻋﻨﻬﻢ إﺻﺮﻫﻢ و اﻷﻏﻼل اﻟﺘﻰ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ (اﻋﺮاف:  7 5 1 )‫ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) آن ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ را ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از آن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد ﺑﺎز ﻛﺮد.   ‫اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮی در ﻣﺒﺤﺜﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ،  ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﻮا و اراده ﻫﺎ و ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮاردادن آﻧﻬﺎ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ‫ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺨﺼﻮص،  اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻗﻮی و ﺣﺎﻛﻢ و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺮدم و ‫ﻋﺸﻘﻲ،  ﺷﻮﻗﻲ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ای ﺑﻪوﺟﻮد آورد. (ﻣﻄﻬﺮی،  3 8 3 1:  9 / 2 4 1 ) ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﻛﻪ از دو واژۀ «ﺑﺤﺮان» و «ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ» اراﺋﻪ ﺷﺪ،  ﺗﻌﺎرﻳﻒ ‫زﻳﺮ را اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺣﻮزۀ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺮای «ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان» اراﺋﻪ داده اﻧﺪ:  

‫اﻟﻒ ) ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان،  ﻓﺮاﻳﻨﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن،  ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺮای دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺳﺎزﻣﺎن،  ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﭘﻴﺶ آﻣﺪۀ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ و ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ای ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل،  اوﺿﺎع را ﻛﻨﺘﺮل و ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ. (ﺑﺎﻗﺮی،  3 8 3 1 )

‫ب) ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ و ﺗﺪارک و آﻣﺎدﮔﻲ ﻗﺒﻠﻲ و رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﺮای ‫روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎی ﺳﺎزﻣﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺟﺪی ﺗﻬﺪﻳﺪ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ.  (ﺳﻌﺎدت،  9 8 3 1 )

‫ج) در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان،  ﺑﺮ ﺿﺮورت ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻨﻈﻢ و ﻛﺴﺐ آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮای ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آن ‫دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﺎﺋﻞ داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺮت،  ﺳﻮدآوری،  ﻳﺎ ﺣﻴﺎت ﺳﺎزﻣﺎن را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺟﺪی ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ،  ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد. (رﺿﺎﻳﻴﺎن،  0 8 3 1:  6 5 )

‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ،  «ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان»،  ﻓﺮاﻳﻨﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن،  ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺮای دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ‫اﻫﺪاف ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﭘﻴﺶآﻣﺪۀ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ و ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪای ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل،  اوﺿﺎع ‫را ﻛﻨﺘﺮل و ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ.  اﺻﻠﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺼۀ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﺑﺤﺮان ﻫﺎ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ،  در ‫ﺷﻴﻮۀ اﺗﺨﺎذی ﺑﺮای ﻛﻨﺘﺮل ﺑﺤﺮان ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد.  ﻫﺮ ﻗﺪر در اﻳﺠﺎد ﻣﻮاﻧﻊ ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻧﺪه از ‫ﺑﺤﺮانﻫﺎ و ﻛﻨﺘﺮل ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد،  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‫(ﺗﻨﺒﺮگ،  7 8 3 1:  0 2 -3 1 ).

‫ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽﻪ از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮای ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ‫درﺧﻼل ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ  ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ،  ﺣﺴﺎسﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺤﺮاﻧﻲﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎی ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﺗﺎه آن ﺣﻀﺮت (ع)  ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد،  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ‫ﺟﻬﺖ‪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان،  راﻫﻜﺎرﻫﺎ و اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺎﻳﻲ اﺗﺨﺎذ ﻛﺮده و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ‫اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ؛  از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر و ﭘﺎﺳﺦ درﺑﺮاﺑﺮ ﻳﺎوه ﮔﻮﻳﻲﻫﺎ و ‫ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ و اﺻﻼح اﻧﺤﺮاﻓﺎت اﻳﺠﺎدﺷﺪۀ او را ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ این مناسبت ‫ﺗﻼش ﻛﺮده ﻧﺪ در ﺣﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺼﺎﻳﺤﻲ اعتقادی، ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ وی ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ‫که این مطلب بیانگر بُعد ﺧﺎﺻﻲ از ﻧﺤﻮۀ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ سیاسی ﺣﻀﺮت (ع) اﺳﺖ.  

‫از دیگر اقدامات حضرت (ع) ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻼشﻫﺎی اﻳﺸﺎن ﺑﺮای ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻞ وقوع ﺟﻨﮓ ‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر آﮔﺎهﺳﺎزی ﻣﺮدم و در ﻫﻤﻴﻦ زﻣینه ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﮕﺮ ﺣﻀﺮت (ع) درﺧﺼﻮص افشای ماهیت نفاق رهبران احزاب مخالف ( قاﺳﻄﻴﻦ،  ﻣﺎرﻗﻴﻦ و ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ) اﺷﺎره ﻛﺮد.  ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ،  ﺑﺨﺶ ‫ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت آن حضرت (ع) ﺑﺎ معاویه و دﻳﮕﺮ خواص آن زمان،  ﺑﻪ بیان ﻋﻠﻞ  ﺷﺮوع جنگ و افشای ماهیت منافقانۀ معاویه، عمرو عاص و برخی افراد دیگر اختصاص دارد.

 

‫‫از ﺳیاست ﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺣﻞ قائلۀ ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و مدیریت بحران آن می توان به تلاش های‫ آن ﺣﻀﺮت (ع) در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط منفی و ﺿﻌﻒ اﺣﺰاب ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺎط مثبت  و قوت اﺣﺰاب موافق اﺷﺎره ﻛﺮد.  اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻫﻢ در رﻓﺘﺎر و گفتار و ﻫﻢ در ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت  ﺣﻀﺮت (ع) ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮده و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از آن در متن اصلی ﻣﻘﺎﻟﻪ درج ﺷﺪه اﺳﺖ.

‫

‫در نمودار زیر،  اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از منظر اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ‫ ارائه ﺷﺪه اﺳﺖ.  اﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺧﺼﻮص ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت آن حضرت (ع)‫ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ترسیم ﺷﺪه و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ یکی از ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺗﺮﻳﻦ،  ﻃﻮﻻﻧﻲ ترین و پیچیده ترین ﺟﻨﮓﻫﺎی واﻗﻊﺷﺪه در دوران ﺧﻼﻓﺖ آن ﺣﻀﺮت (ع) بوده اﺳﺖ و رهبران آن ﻧﻴﺰ ‫ازﺟﻤﻠﻪ  شخصیت های حیله گر و ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده اﻧﺪ، به ﮔﻮﻧﻪای ﻛﻪ ماهیت نفاق آنان حتی ‫ﺑﺮای برخی از ﻳﺎران و صحابۀ اﻣﺎم  (ع) ﻧﻴﺰ روﺷﻦ نبود،  ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد مؤلفان ﻣﻘﺎﻟﻪ،  اﻟﮕﻮﻫﺎی  ﺑﻪﻛﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪۀ آن ﺣﻀﺮت (ع) را ﻣﻲﺗﻮان اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ عام و ﻗﺎﺑﻞ انطباق ﺑﺎ دﻳﮕﺮ بحران ﻫﺎی سیاسی - اجتماعی مشابه دانست و به مثابه الگوهایی مناسب در دیگر بحران های سیاسی – اجتماعی مشابه دانست و به مثابه الگوهایی مناسب پیگیری کرد.  [به تصویر Pdf نگاه شود]

 

‫7.  ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮی

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌۀ ﻛﻨﻮﻧﻲ اﻳﺮان،  ﺟﺎﻣﻌﻪای ﺷﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨۀ ﻓﺎﺿﻠۀ ﻗﺮآﻧﻲ ‫ﺑﺤﺮانﻫﺎی زﻳﺎدی را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در آﻳﻨﺪه ﻫﻢ ﭘﻴﺶرو دارد،  ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﻟﮕﻮﺑﺮداری ‫از روشﻫﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺣﻀﺮات ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ (ع)  ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻪ ‫ﻛﺎرآﻣﺪﺗﺮﻳﻦ روش را درﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻲ و ﺗﻮﺣﻴﺪی ﺑﻮدﻧﺪ  اﻣﺮی ‫ﺟﺪی اﺳﺖ.  اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎری از روشﻫﺎی ﻏﺮﺑﻲ  ﻛﻪ ﺑﺮ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮری و دوری از ﻋﺎﻟﻢ وﺣﻴﺎﻧﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲاﻧﺪ  در ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻞ ﺟﺎﻣﻌۀ ﺑﺸﺮی آﺷﻜﺎر ﺷﺪه  ‫و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ، ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﺳﺖ.

‫ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻤﺎن ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﻲ دوران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم(ص) و اﺋﻤۀ اﻃﻬﺎر (ع) ﻣﺮﺑﻮط ‫ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻣﻜﺎن اﺳﺘﺨﺮاج اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻛﺎرﺑﺮدی ﺑﺮای زﻧﺪﮔﻲ اﻣﺮوز در ‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺴﺘﺤﺪﺛﻪ و ﺟﺪﻳﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد.  در ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻜﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ‫ﺣﻮادث و وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دوران اﺋﻤۀ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ (ع) ﺑﻪدﻗﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎی ﻋﻠﻤﻲ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد،  اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی از رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر آﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد؛  ‫اﻟﮕﻮﻫﺎﻳﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺸﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ.

‫آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﺪه،  اﺳﺘﺨﺮاج اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ‫ﻧﮕﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع) ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌۀ ﻣﻮردی ﺑﺤﺮان ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ.  ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ،  ﺑﻪ ‫رﻫﺒﺮی ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ،  از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺗﺮﻳﻦ،  ﭘﺮﻫﺰﻳﻨﻪﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺨﻮف ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ در ‫دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) واﻗﻊ ﺷﺪه و آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﻌﺪدی در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.

‫اﻳﻦ ﺑﺤﺮان از آن روی ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻼﻓﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ و رﻫﺒﺮی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ،  ‫«ﺳﻴﺎﺳﻲ» است و از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﺟﺎﻣﻌۀ اﺳﻼﻣﻲ و ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻗﺒﺎل و ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه است،  «اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ» می‏باشد.  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان و اﻓﺸﺎی ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺎق ‫آن،  ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮی ﻧﻴﺎز داﺷﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع) در ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮد آن را ﺑﺮای ‫ﻧﺴﻞﻫﺎی آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ.  

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻤ‪ﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﺪه ﺑﻴﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع) و ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪۀ ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻻی ‫واژهﻫﺎی ﺣﻀﺮت (ع) در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻫﺘﻤﺎم وﻳﮋۀ آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻪ ‫اﻣﺮ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎری و ﺛﺒﺖ وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺮای ﺗﺎرﻳﺦ و آﻳﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد روﻳﻜﺮد آﻳﻨﺪه ﻧﮕﺮاﻧۀ ‫ﺣﻀﺮت (ع) را ﺑﺮای اراﺋۀ اﻟﮕﻮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ.

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻴﻔﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ از رﻓﺘﺎر ﺣﻀﺮت (ع) در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ‫ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ اﻳﺸﺎن را در روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد.

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻨﺞﮔﺎنۀ اﻳﻦ اﻟﮕﻮ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:

‫ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ،  ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻞ وﻗﻮع ﺑﺤﺮان،  اﻓﺸﺎی ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻔﺎق رﻫﺒﺮان ‫ﺑﺤﺮان،  ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﻨﻔﻲ و ﺿﻌﻒ ﺑﺤﺮان و در ﻧﻬﺎﻳﺖ، ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﺜﺒﺖ و ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺮای ‫اﺛﺒﺎت ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ.   ‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮی از اﻳﻦ اﻟﮕﻮی ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﻲ ‫از ﺣﺴﺎسﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺮانﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دوران ﺧﻮد ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و درﻧﻬﺎﻳﺖ، رﻫﺒﺮ اﻳﻦ ‫ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وادار ﻛﻨﻨﺪ و اﻗﺮار ﺻﺮﻳﺢ وی را ﺑﺮای ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ از ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ.

‫و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﭘﻴﺮوزی ﺣﻀﺮت  (ع) در ﻣﻴﺪان ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺟﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎری ﻋﻤﺮو ﻋﺎص در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮِ ﻧﻴﺰه ﮔﺬاﺷﺘﻦ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ و ﺟﻬﺎﻟﺖ ‫ﺑﺮﺧﻲ از دوﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت (ع) در ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻜﻤﻴﺖ ﻧﺒﻮد،  ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ راه را ﺑﺮای ﻫﺪاﻳﺖ ‫ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻫﻞ ﺣﻖ روﺷﻦ ﺳﺎزد.

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ

‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ.  

‫اﺑﻦاﺑﻰاﻟﺤﺪﻳﺪ،  ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ (5 7 3 1 ).  ﺟﻠﻮۀ ﺗﺎرﻳﺦ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻬﺪوی ‫داﻣﻐﺎﻧﻰ،  ﺗﻬﺮان:  ﻧﺸﺮ ﻧﻰ.

‫اﺑﻦﻋﺒﺪرﺑﻪ،  اﺑﻮﻋﻤﺮ اﺣﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪ (0 2 4 1 ق ).  اﻟﻌﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ،  ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﻦ و اﺑﺮاﻫﻴﻢاﻻﻧﺒﺎری،  ﻗﺎﻫﺮه.

‫اﺑﻦﻋﺴﺎﻛﺮ،  اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻦﺑﻦﻫﺒﻪاﷲ ﺷﺎﻓﻌﻲ (9 2 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨۀ دﻣﺸﻖ،  ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻲ ﺷﻴﺮی، ‫ﺑﻴﺮوت:  داراﻟﻔﻜﺮ.

‫آزاد ارﻣﻜﻲ،  ﺗﻘﻲ (6 7 3 1 ).  ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ اﺑﻦﺧﻠﺪون،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﺒﻴﺎن.  

‫آﻳﺘﻰ،  ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ (8 7 3 1 ).  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ﺗﻬﺮان:  ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ.

‫ﺑﺎردن،  ﻟﻮرﻧﺲ (5 7 3 1 ).  ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮا،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻣﻠﻴﺤﻪ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻳﻤﻨﻲ دوزی،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ.

‫ﺑﺎﻗﺮی،  ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪی (3 8 3 1 ).  «ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص)»،  ﻓﺼﻞﻧﺎﻣۀ اﻧﺪﻳﺸۀ ﺻﺎدق،

‫ش 5،  ﺗﻬﺮان:  داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم ﺻﺎدق (ع).

‫ﺑﺤﺮاﻧﻰ،  ﻣﻴﺜﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﻴﺜﻢ (5 7 3 1 ).  ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻰ ﻣﺤﻤﺪی ﻣﻘﺪم و ﻋﻠﻰاﺻﻐﺮ ﻧﻮاﻳﻰ ‫ﻳﺤﻴﻰزاده،  ﻣﺸﻬﺪ:  ﺑﻨﻴﺎد ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی اﺳﻼﻣﻰ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی.

‫‫ﺗﻨﺒﺮگ،  دﻳﻮد ﻧﻴﻪ (7 8 3 1 ).  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ذواﻟﻔﻘﺎری،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﺪﻳﺚ.   

‫ﺛﻘﻔﻰ ﻛﻮﻓﻰ،  اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ (3 7 3 1 ).  اﻟﻐﺎرات،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻋﺰﻳﺰاﷲ ﻋﻄﺎردی،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات

‫ﻋﻄﺎرد.

‫ﺟﺎﻧﻲﭘﻮر،  ﻣﺤﻤﺪ (0 9 3 1 ).  اﺧﻼق در ﺟﻨﮓ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم ﺻﺎدق (ع).

‫دﻳﻨﻮری،  اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ اﺣﻤﺪﺑﻦداود (1 7 3 1 ).  اﺧﺒﺎراﻟﻄﻮال،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻬﺪوی داﻣﻐﺎﻧﻰ،  ﺗﻬﺮان:  ﻧﺸﺮ ﻧﻰ.

‫دﻳﻨﻮری،  اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ (0 8 3 1 ).  اﻹﻣﺎﻣة  و اﻟﺴﻴﺎﺳۀ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﺘﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﺳﻴﺪ ﻧﺎﺻﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ،  ﺗﻬﺮان:  ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس.

‫رﺿﺎﻳﻴﺎن،  ﻋﻠﻲ (0 8 3 1 ).  ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺳﺎزﻣﺎن و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ،  ﺗﻬﺮان:  ﺳﻤﺖ.

‫ﺳﻌﺎدت،  اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر (9 8 3 1 ).  ﻧﺸﺮﻳۀ ره آورد داﻧﺶ،  ﺗﻬﺮان:  ش 6. 

‫ﺳﻴﺪ رﺿﻲ (0 6 3 1 ).  ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺻﺒﺤﻲ ﺻﺎﻟﺢ،  ﻗﻢ:  اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴۀ داراﻟﻬﺠﺮه.   

‫ﻃﺒﺮﺳﺎ،  ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ (4 8 3 1 ).  ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻮادث ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﭘﻴﺸﮕﻴﺮی از وﻗﻮع ﺑﺤﺮان،

‫ﺗﻬﺮان:  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ.   

‫ﻃﺒﺮی،  ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ (5 7 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی؛  ﺗﺎرﻳﺦ اﻻﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮک،  ﺗﺮﺟﻤۀ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه،  ﺗﻬﺮان:

‫اﺳﺎﻃﻴﺮ.   

‫ﻃﻮﺳﻲ،  ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ.  اﻻﻣﺎﻟﻲ (4 1 4 1 ق).  ﻗﻢ:  اﻧﺘﺸﺎرات داراﻟﺜﻘﺎفة.

‫ﻛﻮﻓﻲ،  اﺑﻦاﻋﺜﻢ (9 7 3 1 ).  اﻟﻔﺘﻮح (ﻓﺘﻮﺣﺎت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ)،  ﺗﺮﺟﻤۀ اﺣﻤﺪ روﺣﺎﻧﻲ،  ‫ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات داراﻟﻬﺪی.

‫ﻣﺒﺮد،  ﻣﺤﻤﺪ (0 7 9 1 م ).  اﻟﻜﺎﻣﻞ،  ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺮح ﻣﺮﺻﻔﻰ،  ﺗﺮﺟﻤۀ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه،  ﺗﻬﺮان:  اﺳﺎﻃﻴﺮ. 

‫ﻣﺴﻌﻮدی،  أﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ (4 7 3 1 ).  ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدن اﻟﺠﻮﻫﺮ،  ﺗﺮﺟﻤۀ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ

‫ﭘﺎﻳﻨﺪه،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ.

‫ﻣﻄﻬﺮی،  ﻣﺮﺗﻀﻲ (2 7 3 1 ).  اﻣﺪادﻫﺎی ﻏﻴﺒﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا.

‫ﻣﻄﻬﺮی،  ﻣﺮﺗﻀﻲ (8 7 3 1 ).  ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی اﺳﺘﺎد،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا.   

‫ﻣﻌﺎرف،  ﻣﺠﻴﺪ (3 8 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان.

‫ﻣﻨﻘﺮی،  ﻧﺼﺮﺑﻦﻣﺰاﺣﻢ (0 7 3 1 ).  وﻗﻌۀ ﺻﻔﻴﻦ (ﭘﻴﻜﺎر ﺻﻔﻴﻦ)،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﭘﺮوﻳﺰ اﺗﺎﺑﻜﻰ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات و

‫آﻣﻮزش اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻰ.  

‫ﻧﺎﻃﻖ اﻟﻬﻲ،  ﻓﺮﻳﺒﺮز (1 8 3 1 ).  ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺤﺮان،  زﻣﻴﻦﻟﺮزه در اﻳﺮان،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﺧﺎرﺟﻪ.

‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ،  اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻰ ﻳﻌﻘﻮب اﺑﻦ واﺿﺢ (1 7 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ،  ﺗﺮﺟﻤۀ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ آﻳﺘﻰ،  ﺗﻬﺮان:

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ.