مقایسه برپایی مراسم عاشورا در ایران و هند(با تکیه بر شهر بنگلور)

مـقدمه

شیعه به عنوان یک جمعیت مسلمان دارای اشتراکات عمده ای در آموزه ها و آیین ها با سایر مسلمانان است؛ از جمله آیین هایی که به شکل یک سنت و قالب فرهنگی جوامع شیعی قابل مشاهده است، مـراسم بـرگزاری نـکوداشت امام سوم شیعیان، حسین ابـن عـلی(ع) اسـت. این مراسم که غالباً به عاشورا یاد می شود از مهّم ترین حرکت های از این دست می باشد. بسیاری از حرکت هایی که در 10 ماه محرّم توسط شیعیان اجـرا مـی گردد، ریـشه در آداب و رسوم قبل از اسلام دارد. به این معنی که شـیعیان هر منطقه از جهان با توجه به گرایشات و نوع تفکرات و عملکردها و هنجارهایی که قبل از حضور اسلام و پیوستن به این آیین داشـته اند، بـه شـکلی آن ها را در مراسم عاشورایی دخیل کرده اند. شیعیان هند که حدود 15 درصـد جمعیت نزدیک به یکصد و پنجاه میلیونی مسلمانان این کشور را تشکیل می دهند، دارای قوانین اجتماعی جداگانه ای برای خود می باشند. بـا تـوجه بـه اینکه شیعیان این منطقه در میان مسلمانان در اقلیت می باشند. از نظر سیاسی جـایگاه خـاصی در هند ندارند ولی به دلیل موازنه موجود در قدرت ها برای جامعه، شیعیان در انتخابات عمومی هند با اهمیت مـحسوب مـی شود. عـزاداری برای ائمه شیعه و مخصوصا امام حسین(ع) همراه با تعصب برگزار می گردد. بـرگزاری مـراسم قـمه زنی و راه انداختن حمام خون، اوج ارادت و انجام یک عمل مذهبی و ارادت شیعیان هند می باشد. بنگلور یکی از مـراکز مـهم ایـن مراسم در هند است. توجه و میزان ارادت دولتمردان مسلمان که گرایش های شیعی داشتند، در برپایی مـراسم عـاشورا سهم به سزایی داشته است.

از آن جا که اکثر ملل تمایل به حفظ فرهنگ و دسـتاوردهای پیـشینیان خـود دارند، به هر شکل ممکن از آن و باورهای جدیدشان تلفیقی می سازند و از آن سود می برند؛ در واقع با یـک تـیر دو نشان می زنند؛ هم بر باورهای قدیم خود که به آن ها عشق مـی ورزیدند و نـسل در نـسل آن ها را انجام می دادند، مقیّد می مانند و از طرف دیگر به اعتقادات و باورهای قوم غالب و جدید خویش احـترام مـی گذارند. بنابر این گاه تفکیک این ها از یکدیگر بسیار دشوار می باشد.

سوگواری عاشورا تـوسط اهل بـیت(ع)

اولین مراسم سوگواری امام حسین(ع)، توسط حضرت زینب (س) خواهر ایشان، در کنار اجساد کشته شدگان در روز عـاشورا و سـپس مـحزون بودن بنی هاشم زمان پیروزی مختار بر سپاه یزید، برگزار شده است. همچنین مـراسم عزاداری امام حسین(ع) در روز یازدهم محرم سال 61 هجری در کنار اجساد شهیدان نیز توسط اهل بیت (ع) برگزار گردید. پس از آن، هنگام ورود کاروان اسیران به کوفه، امـام زین العابدین(ع) و حضرت زینب و ام کلثوم (س) برای مردم کوفـه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند. در پی این سـخنرانی ها صـدای ضـجه و گریه از خانه ها و مردم بلند شد (ابن طـاووس، 1378: 239).

پس از ورود کـاروان اسراء به شام و خطابه خوانی امام سجاد(ع) در شام، یزید به اهل بیت امام حسین (ع) اجـازه داد که عـزاداری کنند و اهل بیت به مدت سـه روز، بـه طور رسمی در شـام عـزاداری کردنـد. در پی آن خطابه و عـزاداری ها، انقلاب بزرگ فکری در شـام پدید آمـد و اکثر قریب به اتفاق مردم نسبت به دستگاه حاکمه بدبین شدند. بـعد از شـهادت امام حسین(ع) ائمه خود اقامه عـزاداری می کردند و شیعیان را به اقـامه عـزا و گریه تشویق می نمودند (رجـبی، 1400ق: 57).

سـوگواری عاشورا در ایران

گزارشهای تاریخی حکایت از اقامه عزا برای شهدای کربلاء و سید شهیدان، حـسین بـن علی(ع) در ایران بعد از واقعه عـاشورا دارد.

از آغـاز تـا سده نهم

بـعد از واقـعه عاشورا، شیعیان ایران همواره بـه یاد امام حسین(ع) و مصائبی که بر اهل بیت(ع) و اصحابش، وارد گردید، بوده اند و در روزهای تاسوعا و عـاشورا مـجالس سوگواری برپا می داشته اند.

ستم ها و فجایع و سـیاهکاری های آشـکار امویان و بـنی عباس نـسبت بـه اهل بیت، موجب گـردید که علاقه دوستداران اهل بیت نسبت به امام حسین(ع) و دیگر اولاد علی و انزجار از مخالفان این خـاندان مـضاعف گردد که این ویژگی در سروده ها، آثـار مـنثور و دیـگر مـوضع گـیری های شیعیان به خـوبی مـنعکس است. امّا با وجود تلاش های فکری، فرهنگی و ادبی شیعیان در مورد پر حرارت نمودن حادثه عاشورا، تا زمـان حـکومت احـمد معزالدوله دیلمی، ارادت مندان حضرت امام حسین(ع) عـزاداری رسـمی در مـقیاس وسـیع نـداشتند و یـک سال قبل از این که وی دستور تعطیلی مراکز کسب و کار و سوگواری در روز عاشورا را بدهد، یعنی در سال 351 ه.ق، در ماه ربیع الاول، عـدّه ای بر دیـوارهای مساجد شعارهایی مبنی بر لـعـن معاویه و چـیزهای دیگر می نوشتند، معزالدوله نه تنها با این کار مخالفتی نکرد بلکه تأکید نمود به لعن امویان تصریح گردد. یک سال بعد یعنی در عاشورای سال 352 ه.ق به دستور معزّالدوله عزای عـمومی اعـلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند. (ابن خلدون،1363: ج2، 358؛ ذهبی،1413ق: ج26، 11).

در عاشورای سال 352 ه.ق نیز گریه و ندبه برای امام حسین(ع) و نوحه خوانی و برپایی مجالس مـاتم بـرای آن امام برگزار گردید. (ابن الجوزی، 1412ق: ج 7، 15).

در این روز با آویختن پارچه های کهنه و سیاه اعلام عزا نمودند. (ابن تغری بردی، بی تا: ج 4، 218).

در سال 398 ه. ق که روز عـاشورا مـصادف با عید مهرگان بود، مـراسم عـید را به تأخیر انداختند (ابن اثیر، 1407 ق: ج 8، 326؛ ابن العماد الحنبلی، بی تا: ج 3، 130).

مورخین به برپایی این مراسم در تمام طول سلطه آل بویه اشاره دارند (ابن الجوزی، 1412ق:ج14، 361). در سال 393 هـ.ق شـیعیان و اهل سنت از برگزاری مـراسم مـذهبی خود منع شدند (همان: 82)، هر چه حکومت آل بویه به پایان عمر خود نزدیک می شد و ضعف آن بیش تر می گردید، نزاع میان شیعه و سنّی نیز افزون تر می شد، لذا سلاطین آل بویه می کوشیدند به هر نـحو مـمکن، برگزاری مراسم عاشورا و عید غدیر را، که خود بانی آن بودند، ملغی کنند اما پافشاری شیعیان برای برگزاری مراسم عاشورا ادامه یافت.

در سال 402 ه.ق فخرالملک، وزیر سلطان بهاءالدوله برگزاری مراسم عاشورا را آزاد اعـلام کـرد و برای جـلوگیری از وقوع فتنه، تدابیری اندیشید (همان: ج15، 125)، ولی بار دیگر خودش در سال 406 ه.ق برگزاری مراسم عاشورا را منع کرد که اصـرار شیعیان به برگزاری آن، باعث نزاع آنها با ساکنان محله باب الشعیر شـد و تـعداد زیـادی در این نزاع کشته شدند. (ابن اثیر، 1407 ق: ج 17، 133).

سلاطین سلجوقی از دوستداران ائمه شیعه بودند. ملکشاه به همراه خواجه نـظام در سـال 479 ه.ق به زیارت کاظمین، نجف و کربلا رفت. محمد بن عبدالله بلخی پس از سخنرانی و وعـظ بـرای عـالمان، مسئولان و طلاب نظامیه اهل سنت، روضه می خواند و از مظلومیت های اهل بیت پیامبر یاد می کرد. (الطباطبائی، 1417ق: 296) این رسـم تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی در بغداد و شهرهای دیگر ایران معمول بوده است. (ابـن اثیر، 1407 ق: ج 17، 133).

در ابتدای قرن هفتم، چـون محمّد خوارزمشاه خواست علاء الملک ترمذی (دولافوز،1316 ق: ج 2، 644) از سادات حسینی خراسان را به عنوان خلیفه در برابر الناصر عباسی مطرح کند، تا حدود زیادی نفوذ معنوی خلفای عباسی ـ که حامی مذهب سنّت بودند ـ رو بـه کاهش گذاشت و سرانجام در نیمه دوم قرن هفتم در سال 656ق با سقوط بغداد و حاکمیت یافتن ایلخانان در ایران و عراق، مذهب اهل سنّت با بحران جدی روبه رو شد از این رو فرصت مناسبی برای توسعه تشیع و برگزاری شـعائر و مـراسم مذهبی آن فراهم گردید و با روی خوش نشان دادن غازان خان به شیعیان و سرانجام با رسمی شدن مذهب تشیّع در مدت کوتاهی در زمان «اولجایتو»، مراسم عزاداری عمومیت یافت. مردم هرات، پایتخت تیموریان، در نیمه دوم قـرن نـهم با فرارسیدن ماه محرم، به برگزاری مجالس سوگواری برای امام حسین(ع) اهتمام می ورزیدند و حتی شاهزادگان و امرا نیز به برگزاری مجالس عزا همّت می گماشتند. (اسفزاری، بی تا: ج 1، 269).

عصر صفویه

دولت صفویه کـه مـذهب تشیّع را در ایران رسمی نمود، حوادث عاشورا را محور تبلیغات خویش قرار داد و علی(ع) و فرزندانش را مظهر تمامی تلاش های خود معرفی کرد و شور و هیجان شیعیان را با برپایی مجالس ویژه اهل بیت حفظ نـمود.

در دهه های نـخست حکومت صفویه مراسم سوگواری عـاشورا در دهه اول مـحرّم برگزار می گردید امّا به مرور ایام از ابتدای محرم تا آخر صفر، ایّام عزا و ماتم شناخته شد. (چکلووسکی،1367: 166-167).

در دوران صفویّه سرودن شعر در مـدح و رثـای ائمـه و شهدای کربلا برای شاعران، افتخاری بسیار بزرگ مـحسوب مـی‎شد و این تأثیری فراوان بر آینده‎ آیین سوگواری محرم گذارد، به گونه‎ای که تظاهرات شکوه‎مند شیعیان در محرم هر سال، در نـشر و اشـاعه‎ی مـذهب تشیّع در فلات قارّه ایران، مساعدت فراوانی کرد. در این زمان کـتاب «روضة الشهداء» به رشته‎ تحریر درآمد و قوّه ی‎ محرکه ‎ای برای پیدایش مراسم محرم شد.

در طول دوره صفویه شکل مهّم و مـعروف دیـگری از نـمایش مذهبی پدید آمد که در ارتباط با واقعه‎ی کربلا و شهادت امام حـسین(ع) و یـارانش بود. غالب این داستان‎ها از کتاب «روضة الشهداء» گرفته می شد و از اوایل سده‎ شانزدهم در میان شیعیان به گـونه‎ای گـسترده انـتشار یافت. از این زمان به بـعد تکیه ها و حسینیه ها و موقوفات مربوط به عزاداری امـام حـسین (ع) در ایـران شکل گرفت. (هالیستر،1373: 199 ـ202)

دوران افشاریه و زندیه

مجالس سوگواری برای امام حسین(ع) چنان با آدابـ و رسـوم و زنـدگی فردی و اجتماعی مردم ممزوج گردید و انگیزه های آنان را به شکلی تقویت کرد که هیچ عـاملی نـمی توانست، مردمان ایران را از اجرای چنین مراسمی باز دارد. (ماربین، بی تا: 45) بدین سان وقتی که نـادر شـاه افـشار کوشید از ترتیب دادن چنین برنامه هایی جلوگیری کند، موفقیتی به دست نیاورد.

جونس هنوی می نویسد: « نـادر شـاه در نتیجه ی غلبه ی بر ترکان به فکر افتاده بود که روزی دو کشور ایران و عثمانی را بـه صـورت مـملکتی واحد درآورد... از آنجا که نادرشاه به آیین تسنّن پرورش یافته بود، احتمال دارد که بدین علّت آن عـقیده را در سـر می پرورانید. در مورد سوگواری در شهادت حسین بن علی(ع) اگرچه این عمل مرسوم شـده بـود ولی چـون امکان داشت موجب شورش و آشوب گردد و مخالف منافع نادر باشد، وی آن را نهی کرد، در این مورد قـرار گـذاشتند فـتوای ملّاباشی را بپذیرند پس او رابه حضور پادشاه آوردند. وی خطاب به نادر چنین گفت: پادشـاهان حـق ندارند که بگویند خدای عالم را چگونه باید پرستش کرد، قوانین ما از طرف خداوند به رسولش نـازل شـده و راهنمای ماست. از آنجا که هر تغییری در مسایل مذهبی عواقب خطرناکی در بردارد، امـیدوارم اقـدامی نکنید که مخالف مصالح مؤمنین باشد و از فـتوحات شـما بـکاهد، نادر به جای این که نظر او را مـورد بـررسی قرار دهد و به اجرا بگذارد از این که فردی توانسته در مقابل روحیه آمرانه اش مـقاومت کـند خشمگین شد از این جهت بـه دسـتور نادر، ایـن مـلّای خـوش فکر و ناصح کشته شد» (هنوی، 1365: 158).

پس از اخـتناق دوران سـلطه افغانها و افشاریان در قرن دوازدهم هجری، مراسم عزاداری به نحوی شایان توجه حـیات دوبـاره و نوینی پیدا کرد که نوآوری هایی بـا آن همراه گردید. این تـکامل کـه در شمال ایران و فارس روی می دهد مـلازم بـا گسترش وسایلی است برای راه اندازی تعزیه های سیّار و دسته های سینه زنی و مناظر زنده مـصائب (چـلکلووسکی، 1367: 166).

در دوره زندیه نیز برپایی مراسم دهه مـحرم و عـاشورا همچنان پر رونق بـاقی مـی ماند، به عنوان نمونه شـخص کـریم خان مقیّد به آداب و مراسم مذهبی بود و به تقلید از شاهان صفوی در ماه محرم دسته جات عـزاداری را بـرپا می کرد.

دوره قاجاریه

 در دوره قاجار نیز که علمای بـزرگ نـفوذ فراوان داشـتند و قـاجاریه بـه تقلید از شاهان گذشته در گـسترده شدن این مراسم نقش داشتند، خصوصاً در عهد ناصری دهه اول محرم عزاداری و حرکت دسته ها در مساجد و تـکایا و بـرگزاری مراسم دیگر به اوج خود رسید کـه عـامل اصـلی ایـن امـور علمای بزرگ شـیعه بـودند که در تهران و شهرستان ها این آیین را همراه با اطعام و پذیرایی از عزاداران سیدالشهداء رواج دادند.

بسیاری بر این بـاورند کـه قـاجاریان بیشترین تنوع در گونه های عزاداری را مرسوم کرد، چـرا کـه عـلاوه بـر شـبیه خوانی و تـعزیه، بر پایی سقاخانه، تیغ زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت گذاری و... نیز در این دوره مرسوم شد.

دوران پهلوی و انقلاب اسلامی

پس از قاجاریان و با به تخت نشستن رضا شاه، دوره رکود دسـته جات و هیئت های عزاداری شروع شد، در این دوره تکیه ها بسته و عزاداری ممنوع شد و این رویکرد منجر به آن شد که گونه دیگری از عزاداری در قالب هیئت های عزاداری خانگی رشد بیشتری کنند و این جلسات به صـورت هفتگی یا ماهانه برقرار شود. در دوره پهلوی دوّم، محمدرضا شاه هرچه کرد نتوانست با قدرت و تأثیرگذاری هیئت های مذهبی و دهه محرم مقابله کند. به گونه ای که به باور بسیاری کلید انقلاب اسلامی از دهه «1340و به ویـژه مـحرم 1342» در ایران زده شد. علاوه بر این راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال 57 به مثابه تیر خلاصی بود به حکومت شـاهنشاهی کـه پایان آن را حتمی کرد.

بـا پیروزی انـقلاب اسلامی همچون دمیدن خون تازه ای در رگ های شیعیان و سنّت های عاشورایی بود، از آن تاریخ تاکنون همه شیوه های مقبول و مرسوم عزاداری در نقاط مختلف ایران اجرا می شود (معتمدی، 1387: 121).

شـیوه ها و آیـین عزاداری در ایران

در ماه های مـحرم و صـفر عزاداری و سوگواری در تمام شهرهای ایران به اشکال مختلف برگزار می شود که در این قسمت قصد داریم به مهم ترین آنها پرداخته شود.

1. پرده خوانی

پرده خوانی، هنری از هنرهای نمایشی عامه است که بـه نـقل واقعه های مذهبی، به ویژه واقعه ی عاشورا، از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد. پرده خوانی را «شمایل گردانی»، «پرده داری» و «پرده گردانی» نیز می گویند. (حسن بیگی،1366: 341؛ بیضایی،1346: 73؛ ملک پور،1363: 135)

پرده خوانی در عصر صفوی، با رونق گرفتن نقاشی های پرده، مـتداول شد (غـریب پور،1379: 45) و به صورت شمایل نگاری بر روی پرده، دیوار، شیشه و کتاب در آمد. پرده خوانی در عصر قاجار رونق بیشتری یافت و پرده خوانی و شـمایل گردانی به مجموعه آیین های مراسم سوگواری افزوده شد که در مکان های متبرکی مانند امـام زاده ها و زیـارتگاه ها بـرپا می شد (همو، 1378: 56) رفته رفته در تمام ایام سال پرده خوانان در محل تجمع و گذر مردم، مانند میدان ها و سر گذرها، پرده مـی گشودند و پرده خوانی می کردند.

2. شمایل نگاری

شمایل نگاری مذهبی در ایران بر اساس مضامین برگرفته از تاریخ مذهبی تـشیع از اواخـر دوره آل بـویه (320ـ448 ق) معمول بوده و در دوره صفوی در میان مردم شیعه ایران به طور چشم گیری شیوع یافت و به صـورت شمایل نگاری روی دیوار، پرده و مصوّر کردن کتاب نمودار شد.

از اواخر دوره صفوی به این سـو، عزاداری در روز عاشورا و به نـمایش درآوردن وقـایع روز کربلا صورت جدّی تری یافت. از آن پس شیعیان ایران در دسته های عزاداری عاشورا شبیه هایی از شخصیت های مقدس مذهبی و شهیدان کربلا را در محلّه ها و گذرگاه ها می گرداندند. هر یک از این شبیه ها، پیاده یا سواره، روی ارابه یا چهارچرخه، شرح مـصائب شهیدان و اهل بیت امام حسین (ع) را با سخنانی منظوم می خواندند.

3. سپاه پوش شدن و حضور در مجالس

پوشیدن جامه عزا، که معمولاً سیاه، کبود یا نیلی است، از شایع ترین رفتار در این مدّت است. در تمام ایام این دو مـاه، مـردم در خانه های مسکونی و همچنین تکیه ها و حسینیه های کوچک و بزرگ با برپا کردن چادر به روضه خوانی، برپایی تعزیه، اطعام مساکین و... می پردازند و هر کس به نسبت توان خود به گونه ای در این مراسم و نیز تـقبّل هزینه های آن شرکت می جوید.

4. روضه خوانی

معزالدوله دیلمی در سال 351 قمری تعزیّت را در سطح عمومی برقرار ساخت. ابراز همدردی و شرکت دسته جمعی در نمایش حزن انگیز در سرنوشت حسین(ع)، جزء لاینفک مراسم سوگواری بود.

واژه روضـه خوانی و عـنوان روضه خوانی در اوایل عصر صفوی پدید آمد و پیش از آن این اصطلاح وجود نداشت. روضه-خوانان در عصر صفوی کار مناقب خوانان، مداحان و مرثیه سرایان گذشته را انجام می دادند. از سوی دیگر جای قصه گویان و مـقتل خوانان و حـتی واعـظان را هم گرفته بودند. از این زمـان بـه بـعد وعظ و خطابه و مرثیه سرایی در وجود روضه خوانان جمع شد و آنان با درهم آمیختن نظم و نثر مردم را به گریه وامی داشتند. (مـحمد زاده،1389: 296)

5. تـابوت واره

شـیعیان جهان، به ویژه شیعیان ایران، در مراسم سالگرد شـهادت شـهیدان دینی خود صندوق آرایه بندی شده ای را در دسته های عزا می گردانند که اگر چه تابوت نیست، اما مظهر و نمادی از تابوت شـهید بـه شـمار می آید. این تابوت های نمادین را که از آنها به «تابوت واره» تعبیر مـی شود، به شکل های گوناگون و شبیه به صندوق گور، ضریح و گنبد و بارگاه می سازند و در حوزه های جغرافیایی مختلف ایران به نام های نـخل، حـجله، شـیدونه، دُغدُغه، شش گوشه، نهر علقمه، شط فرات و... می نامند. برخی از این تـابوت واره ها فقط به نواحی خاصی از ایران اختصاص دارد.

6. حمل عَلَم

برای دسته گردانی، هر محله عَلَم یا علامت مـخصوص بـه خـود را داشته است که از علم های محله های دیگر متمایز بـوده و هنگام عـزاداری اهل مـحـل بـه دنـبال آن به راه می افتـادند و سینه زنی و نوحه خوانی می کردند. کلماتی چون بیرق، درفش، پرچم، رایت، لوا، علامت و بند نـیز بـه همین معنا به کار می روند.

حمل علم در مراسم دینی محرم از دوران آل بویه در ایران رایج شد و از دوران صـفویه مراسم محرم و علم کشی رواج بیشتری یافته، رسمی شد و در مراسم آیینی سینه زنی و تعزیه مـورد اسـتفاده قـرار گرفت.

در دربار ناصرالدین شاه روز سوم محرم عَلَمی به نام عَلَم شاه، که بر سر آن پنـجه بـزرگ از زر ناب ساخته شده بود، به اندرون می آوردند و زنان دربار در پای آن عزاداری، سینه زنی و نوحه خـوانی مـی کردند. سـپس گروهی عَلَم شاه را به حرکت درآورده، به تکیه دولت می بـردنـد و مراسم عزاداری و تعزیه خوانی در پای آن اجرا می گردید. (مـعیر المـمالک، 1351: 106)

7. سینه زنی

در عزاداری برای سید الشهداء (ع) و دیگر ائمه ی مظلوم، همراه نوحه خوانی، عـــزاداران بـر سـر و سینه می زنند که به آن سینه زنی می گویند. این سنّت در میان عرب ها رواج داشته و بعدها به صـورت امـروزی در آمـده است. این گونه نوحه گری ابتدا به صورت فردی بوده و با مرور زمان بـه شـکل گروهی و دسته های سوگواری درآمد است.

دسته گردانی، سینه زنی و نوحه خوانی که در زمان صفویه رایج شده و توسعه پیـدا کـرده بود، در عصر قاجاریه با توسعه و تجمّل بیشتر در پایتخت رواج یافت. دسته گردانی در عصر قـاجار بـه ویژه در زمان ناصرالدین شاه با آداب و تشریفات و تجمل بـسیار بـرگزار مـی شد. دسته های روز با نقاره، موزیک جدید، علم، بـیرق، و کـتل و دسته های شب با طبق های چراغ زنبوری، حجله، و مشعل به راه می افتادند و در فواصل دسـته، سـینه زن ها با آهنگ موزون سـینه مـی زدند. (مشحون،1350: 26)

8. زنـجیرزنی

زنـجیرزنی از سـنّت های عزاداری در ایران است که در پاکستان و هندوستان نـیز از دیـرباز رواج داشته است. در ایّام عاشورا، به صورت دسته جمعی و در هیئت های عزاداری، همراه بـا نـوحه خوانی زنجیر را بر پشت می زنند و گـاهی جای آن کبود یا مـجروح مـی شود؛ این مراسم غالباً با سـنج زنی همراه است.

این شیوه عزاداری به ویژه در برخی مناطق و ملّت ها که تیغ هایی هم بـه زنـجیر می بستند، در نگاه برخی غیرمسلمانان تـأثیر سـوء داشـت. بنابراین برخی عـلما بـه حرمت زنجیر زدن و قمه زدن و خـون از سر و پشت خویش جاری کردن فتوا دادند، در مقابل، علمای دیگری در پاسخ به استفتاهای مـردم حـکم به جواز این کار دادند.

9. قمه زنی

از مـراسمی اسـت که در بـعضی از شـهرستان ها و بـلاد شیعی توسط برخی از عـزاداران امام حسین(ع) اجرا می شود. این کار در تأسی به مجروح و شهید شدن سید الشهداء(ع) و شهیدان کربلا و اظهار آمـادگی بـرای خون دادن و سر باختن در راه امام حـسین(ع) انـجام مـی دهند. در این مـراسم، صبح روز عاشورا افـراد بـا پوشیدن لباس سفید و بلندی همچون کفن، به صورت دسته جمعی، قمه بر سر می زنند تا خون از سـر بـر صـورت و لباس سفید جاری شود. بعضی برای قـمه زنی نـذر مـی کنند، همچنین بـرخی نـذری را درباره کودکان خردسال انجام می دهند و بر سر آنان در حدی که از محل آن خون جاری گردد تیغ می زنند. قمه زنی نیز مثل زنجیرزنی و شبیه خوانی از دیرباز مورد اختلاف نـظر علما و پیروان و مقلدین آنان بوده است که بر جواز یا عدم جواز آن حکم کرده اند.

10. طبل زنی

طبل نامی عمومی است برای هر یک از سازهای کوبی. این سازها عموماً یک تنه توخالی (مـعمولاً مـخروطی یا استوانه ای شکل) دارند و یک یا دو پوست بر یک دهنه یا دو دهنه آن کشیده شده است که با دست یا دست های کوچک چوبی نواخته می شود. حد و تنوع صدای طبل بستگی بـه وسـعت پوست و مهارت نوازنده دارد. (مصاحب،1383: ذیل واژه طبل)

طبل در گذشته برای تحریک روحیه رزمی در میدان های جنگ استفاده می شد و در کربلا هم طبل جنگ نواخته مـی شد. در تـعزیه های عاشورا، با نواختن طبل همه از بـرگزاری تعزیه خبردار می شدند و گرد هم می آمدند و شیپور و طبل برای جلب تماشاگر بوده است. در دسته های عزاداری نیز همراه سینه زنی و زنجیرزنی طبل نواخته می شود.

عاشورا درهند

شـیعیان هند که حدود 15 درصـد جـمعیت، نزدیک به یک صد و پنجاه میلیونی مسلمانان این کشور را تشکیل می دهند؛ در ماه های محرم و صفر و به ویژه در دهه عاشورا با علاقه وصف نشدنی برنامه های مختلف و ویژه ای را برگزار می کنند؛ لذا توجه به عزاداری در ایـن کـشور بسیار ضروری است.

تاریخ عـزاداری در هند

اسلام در اواخـر قـرن اول با حمله محمد بن قاسم ثقفی به هند (سند) وارد شد (ابن اثیر، 1407ق: ج4،885) و بـر اساس برخی نقل ها، از طریق بازرگانان به بعضی از مـناطق هند رسید. بـعضی از فرق شیعی همچون اسماعیلیان نیز از همان قرون اولیه، حکومت های محلّی تـشکیل دادند و طـبیعتا عزای سید الشهدا را نـیز به صورت کم رنگ آغاز کردند. (رضوی، 1376: 132)

مراسم مـذهبی شـیعیان بـه صـورت رسـمی و عـلنی در زمان قطب شاهیان، عادل شاهیان و.. شروع شد.

سلسله حکومت اسـلامی مـقتدر در هند به نام دولت گـورکانیان، بـابریان و مـغول در نیمه اول قرن دهم به وجود آمد که در بین سلسله های حکومتی شبه قاره هند، بـسیار مـهم و پرقـدرت بودند. عزاداری در هند در دوران حکومت مغول ها با فراز و نشیب های متنوعی روبه رو بود و در بعضی از مناطق هند، حـکومتهای مستقل یا نـیمه مـستقل شیعی هم زمان با حکومت مغول ها، به صورت علنی عـزاداری می کردند و در مناطق تحت سـیطره حـاکمان مغول نیز اگرچه عزاداری به صورت علنی و رسمی انجام نمی شد اما در برهه ای از زمان و در بعضی مناطق با اهتمام خاص و با دسته های خیابانی انجام می شد (رک: لاپیدوس،1367: ج1، 231).

نوّابین منطقه اوده (که بیشتر شهرهای ایـالت یوپی امـروزی را شـامل می شود) در احیای مراسم عزاداری حتی از حکام و سردمداران دکن نیز پیشی گرفتند. حاکمان شیعی دکن قبل از زمان مغول و احیاناً بعد از آن نیز در مـاه مـحرم،در ایـن زمینه اهتمام زیادی می ورزیدند،ولی شـاهان یـا نوابین اوده عزاداری را رونق زیادی بـخشیدند (هالستر،1373:591 -691) و هیأت و دسته های خـیابانی، به صـورت یک فرهنگ عمومی در هند شکل گرفت و کم کم افراد مذهب و ادیان دیگر (سنّی ها و هندوها) نیز در این مراسم شرکت کردند.

تـقریبا هم زمان بـا حـکومت پادشـاهان اوده، جنبش هایی مخالف با عزاداری نیز در هند فعال بودند؛ مانند جنبش فرایضی که رهبر آن حـاجی شـریعت اللّه بود با حرمت نهادن تکریم اولیا و بزرگان دینی، مولودی، جشن مـیلاد پیـامبر و تعزیه سیدالشهدا شدیدا مخالفت می کردند (لاپیدوس،1367: ج1، 712).

با توجه به این که جنبش هایی افراطی،با تشیع و عـزاداری مـخالفت شدید می کردند،در آن وضعیت نه فقط زنده نگه داشتن عزاداری بلکه گسترش بـی سابقه آن کــار بــزرگی اسـت که نوابین انجام دادنـد البـته در ایـن زمینه، فعالیت ها و تلاش های علمای هند را نیز نباید فراموش کرد.

نقش ایرانیان در ترویج عزاداری در شبه قاره هند

ایرانیان مـهاجر، چـه شیعه و چـه اهل سـنّت، در قرن های ششم و هفتم هجری مراسم عزاداری شهیدان کــربلا را همراه مردم هند در مساجد، پادگان های نظامی و در مجامع عمومی برگزار می نمودند (جوزجانی،1964م: 174-175).

یکی از کتابهایی که تأثیر بسزایی در ترویج عزاداری و نحوه بـرگزاری آن در ایـران صـفوی و به تـبع آن در هند داشته است، کتاب روضة الشهدای ملا حـسین واعظ کاشفی است. با آغاز مهاجرت گسترده صوفیان از ایران و ماوراءالنهر در قرن هفتم هجری به هند، در سراسر هند شـبکه وسـیع خـانقاه و حسینیه توسط آنها تأسیس گردید و درهای آن بر روی پیروان همه ادیـان در هند گشوده شد و این رسم و سنت تاکنون نیز به قوت خود باقی است. یـکی از ویـژگیهای بـرجسته صوفیان یـاد شـده تـرویج مـحبت اهل بـیت اطهار علیهم السلام مخصوصا برگزاری مراسم عزاداری شهیدان کربلا بـود (بـرنی، بـی تا: 348-351).

ظهیر الدین بابر بنیانگذار حکومت گورکانیان در هند بود. وی در ماه رجب سال 932 ق حاکم افـغانی در هند بـه نام ابراهیم لودهی را در پانی پت شکست داد.. امپراتور بابر در سال 917 ق مذهب شیعه را پذیرفت؛ چرا که مـورد حــمایت فـرماندهان شیعه و ایرانی قرار گرفته بود و روابط نزدیک بابر با شاه طهماسب صـفوی بـاعث شـد که شیعیان در شمال هند آزادی بیشتری را برای برگزاری مراسم دیـنی خـود مخصوصا برگزاری مراسم عـزاداری شــهیدان کـربلا به دست آورند و از این رو همراهان بابر که شیعه و ایرانی بودند، در ایام مـحرم مـراسم عـزاداری را به سبک سنتهای رایج در ایران برگزار می کردند.

چندی پس از سرنگونی حکومتهای شیعه و ایرانی قطب شاهیان و عـادلشاهیان در سـال 1098 ق توسط امپراتور اورنگ زیـب گـورکانی، حکومت شیعه دیگری در شمال هند به نـام پادشـاهی اوده بـه دست یک ایرانی از نیشابور خراسان تأسیس گردید که پایتخت آن، نخست شهر فیض آباد و سپس لکـهنو بـود. در دوران حــکومت سـلاطین شیعه و ایرانی اوده شبیه بارگاههای ائمه اطهار علیهم السلام، با همان عظمت و شـکل واقـعی در این شـهر سـاخته شـد. همچنین در این شهر محلهایی به نام «کربلا» توسط آنها احداث گردید.

تـداوم بـرگزاری مراسم عزاداری در میان تمامی اقشار غـیر مسلمان در قلمرو سابق سلاطین شیعی و ایـرانی در جـنوب هند، نتیجه زحمات تبلیغی علمای مهاجر ایـران آن زمـان بوده است.

در عصرحاضر نیز ایرانیان شیعه کـه اغـلب دانشجو هستند در این مراسم شرکت می کنند و به دنبال دسته هندی ها به عزاداری مـی پردازند البـته به شیوه ای کاملا متفاوت و بـا چـند علم و کـتل و پرچـم و بـه آرامی دست هایشان به سینه می زنند و نـام حـسین(ع) را می آورند.

وضعیت فعلی عزاداری

وضعیت فعلی عزاداری در هند از لحاظ گـسترش آن و آزادی اجرای مـراسم، بـسیار مساعد است. در حال حاضر، عزاداری در مـناطق مختلف هند با اهتمام خـاص برگزار می شود.

پاسداشت روز عاشورا

مـردم هند از واژه حرم برای روز عاشورا استفاده می کنند و البته مجلس عزاداری آن ها در روزهای 9 و 10 محرم Ashora joolus نام دارد.

احـترام مـردم هندوستان به امام حسین(ع) بـه انـدازه ای اسـت که از زمان مـاهاتما گـاندی رهبر استقلال هند، روز عـاشورا در ایـن کشور تعطیل رسمی اعلام شده است بنابراین ادارات دولتی، دفاتر پست و بانکها تعطیل هستند.

شـیعیان هند شب عاشورا را نیز همانند شب های قـدر گـرامی می دارند و تـا صـبح بـیدار می مانند و به عزاداری و مـرثیه سرایی می پردازند.

همچنین از جمله آداب و رسوم ویژه ماه های محرم و صفر در بین شیعیان هند این است که هیچ گـونه مراسم ازدواجی در این ماه انجام نـمی گیرد و مـردم تـرجیح مـی دهند لبـاس نو خریداری نـکنند و از بـرگزاری مراسمی همچون جشن تولد نیز پرهیز می کنند (حکمت، 1377: 152).

مراسم استقبال از محرم

عزاداران با خانه تکانی و نـظافت حـسینیه ها؛ مـساجد و احداث تکیه ها و آماده سازی مکان های عزاداری به مـنظور بـرگزاری آیـین بـزرگداشت یـاد و خـاطره سالار شهیدان و یارانش چند روز قبل از آغاز ماه محرم با شور و هیجان خاصی به استقبال این ماه می روند. و با حضور در مراسم عزاداری و سوگواری عشق و ارادت خود را به امام حـسین(ع) و خاندان اهل بیت(ع) ابراز می دارند.

این برنامه ها از روز اوّل محرم آغاز می شود و تا پایان روز عاشورا و مراسم ویژه شام غریبان در تمامی روز و تا ساعاتی از شب ادامه می یابد (هالیستر، 1373: 69).

مکان ویژه برگزاری مراسم عاشورا

در مناطق شـیعه نشین شـمال هند از جمله شهرهای «لکنهو»، «امرهه»،«کشمیر» و«بنگلور» عموماً مکانهای ویژه ای ساخته می شود که به «امام باره» معروف است و تقریباً مکانی همچون تکیه و حسینیه در ایران است که عزاداری ماه مـحرم در آنها برگزار می گردد.

پادشاهان اَوده علاوه بر تعدادی امام باره یا عزاخانه کوچک، سه امام باره بزرگ ساختند. عزاخانه های آصف الدوله، حسین آباد و شاه نجف، همچنین کـربلای تالکتوره، درگاه حضرت عبّاس و درگـاه کـاظمین، در شمار امام باره های تاریخی هند به شمار می آیند و ویژه عزاداری و اجرای مراسم عاشورایی ساخته شده اند(جعفر،1363: ش7،31).

حتی در جنوب هند نیز مکان هایی به نـام عـاشوراخانه وجود دارد که از دوره قـطب شـاهیان به جا مانده که ابتدا در جنوب هند برپا و بعد حتی پس از سلسله قطب شاهیان گسترش یافته و به شمال هند نیز کشیده شده است.

یکی از پایگاه های عمده عزاداران شهر دهلی، مسجد جامع مـشهور و تـاریخی دهلی است که در منطقه دهلی قدیم واقع شده است و یکی از مراکز تجمع عزاداراران ماه محرم در شهر اجمیر، آرامگاه خواجه معین الدین چشتی است.

نامگذاری ایام عاشورا

چند روز دهه اوّل محرم هر کدام بـه نـام اهل بـیت و یاران امام حسین (ع) نامگذاری شده است و هر روز به نام خاصی مراسم برگزار می گردد.

از روز چهارم محرم به نـام حضرت حرّ (ع) عزاداری می شود که همراه با برگزاری مجالس عزا؛ مـردم نـذورات خـود را نیز در قالب غذاهای ویژه ای که برای این ایام می پزند، ادا می کنند (سلیمی، 1381: 94).

روز پنجم به نام فرزندان حضرت زیـنب (س)؛ روز شـشم به نام حضرت علی اکبر(ع) هفتم محرم به نام حضرت قاسم(ع)؛ هشتم به یـاد حـضرت ابـوالفضل(ع) نهم به نام حضرت علی اصغر(ع) و دهم به نام سالار شهیدان حضرت اباعبدا... الحسین (ع) گرامی داشـته می شود.

حضور پیروان آیین های مختلف

در بسیاری از شهرهای هند نه تنها شیعیان و مـسلمانان، بلکه حتی بسیاری از پیـروان آیـین هند و دیگر ادیان نیز در مراسم عاشورا حضور می یابند و حتی برای اجابت حاجات خود در این مراسم نذر و دعــــا می کنند(هالیستر، 1373: 69). در بعضی از شهرها برهمن ها نیز در ایام محرم و روز اربعین در مجالس عزا شرکت می کنند. در گـذشته و تا امروز بسیاری از مهاراجه های هند نیز در مراسم تعزیه شرکت می نمایند.

همچنین در لکهنو، دهلی، چنّایی، کلکته و سایر نقاط هند حنفی مذهبها و صوفیان به یادبود شهدای کربلا عزاداری می کنند (جعفر،1363:ش7، 32)

حـضور پرشـور عزاداران

مردم هند اعمّ از شیعه، سنی و هندوها از مراسم عزاداری امام حسین (ع) استقبال ویژه می کنند و سال به سال بر شمار عزاداران اباعبدالله الحسین (ع) افزوده می شود و هرسال این مراسم با شکوه بـیشتری از سـالهای قبل برگزار می شود (شوشتری، 1381: 19). شمار مردم حاضر اعم از زن و مرد و پیر و جوان در عزاداری های شهر دهلی، به اندازه ای است که موجب ترافیک سنگین در برخی از خیابان ها و معابر پایتخت هند می شود.

در دهلی، مراسم ماه مـحرم، خـیلی مفصل برگزار می شود. همچنین در طول ده روز، در ایالت اوتارپرادش، شهرهای مختلف از جمله لکنهو، فیض آباد، بنارس و امروهه، سرینگرو بنگلور مراسم عزاداری بسیار مفصلی برگزار می شود. در جنوب نیز در شهر حیدرآباد، مرکز ایـالت آنـدراپرادش و در شـمال، در کشمیر نیز مراسم عزاداری بـسیار پرشـور بـرگزار می گردد (هالیستر، 1373: 69).

شیوه برگزاری مراسم

برنامه روز عاشورا به طور منظم مانند آنچه در ایران انجام می گیرد و در یک مسیر خـاص از محل هیئت های عـزاداری تـا مـحل قبرستان شیعیان انجام می گیرد (بی آزار شیرازی، 1377: 148).

از اول تا ششم مـحرم عـموماً مجالس عزاداری در منازل و یا امام باره ها انجام می گردد، اما از این روز به بعد دسته های عزادار بعد از ظهرها به خیابان ها آمـده و مـراسم خـود را به صورت راهپیمایی در خیابان انجام می دهند، شب عاشورا، برنامه عـزاداری متفاوت از شب های دیگر است و در محل خاصی نزدیکی مسجد شیعیان، همه عزاداران جمع می شوند و به ترتیب عزاداری می نمایند سه هیئت عـرب ها و ایـرانی ها و هندی ها در ساعات مشخصی در این محل عزاداری می نمایند

در ضمن عزاداری های شهر سـرینگر و بـرخی مناطق دیگر کشمیر، برخوردهایی بین گروه های رقیب شیعه و نیز بین شیعیان و سنی ها بروز می کند. ناگفته نـماند که در دو دهه گـذشته، به دلیل شرایط امنیتی خاص کشمیر و رقابت شدید احزاب سیاسی وابسته به مـسلمانان سـنی و شـیعه، عزاداری های ماه محرم سرینگر و برخی از مناطق این ایالت، راحت و بدون دردسر نبوده است (شـهیدی، 1380: 115).

افـزون بـر این، عزاداران دهلی «امام باره های» تزئین شده ای را روی چرخ های دستی کوچک قرار داده و در برخی از معابر حرکت مـی دهند. زینـت زیبای این امام باره ها، مایه جلب توجه افزون تر عابران به عزاداری مسلمانان می شود.

از روز اوّل مـحرم عـزاداران بـا شربت پذیرایی می شوند، امّا در روزهای تاسوعا و عاشورا مردم همراه با دیگر غذاها نذورات خـود را بـه صورت غذایی که به حاضری معروف است و شامل مقداری نان و کباب و یا غـذایی شـبیه بـه قیمه ایرانی است در اختیار عزاداران قرار می دهند. در روز نهم که به یاد حضرت علی اصغر(ع) گرامی داشـته مـی شود توزیع شیر میان مردم بسیار رایج است.

شیوه ها و آیین عزاداری

عـزاداران هندی آیـین های گوناگون برای عزاداری عاشورا دارند که به برخی از آنها پراخته می شود.

1.حمل عـلم

عـزاداران، عـلم های سبز رنگی را حمل می کنند که روی آن ها عبارت «حسین» نوشته شده است همچنین در دسـتجات عـزاداری پرچم عباس علیه السّلام را در روز عاشورا با خود حمل مـی نمایند و پشـت این پرچم عزاداری می کنند، همچنین بـرخی از عـزاداران، پرچم های کوچک سبز رنگی را که حاوی عبارت «یا حسین» است، بر پیشانی شان می بندند.

2.شـبیه خـوانی (رقص ببر)

در مناطقی از هند به خصوص جنوبی ترین آن کـه بـیشتر مـردم مسلمان هستند فرهنگ منطقه با اعتقادات مـذهبی آمـیخته شده و پولیکالی که با نام رقص ببر هم معروف می باشد را در روزهای عزاداری عـاشورا در ایـالت کرالا برپا می کنند. نشانی را بـه شـکل ببر نـقاشی مـی کنند و مـاسک ببر می زنند و می غرند و در خیابان رژه می روند، مـی خوانند و مـی رقصند و حرکات ببر را تقلید می کنند. آنها با این کار می خواهند به صورت خـیالی، تـصویری از شجاعت امام حسین را به نمایش بـگذارند! به نظر می رسد مـنظور اعـتقاد به این واقعه باشد کـه حـتی حیوانات، عزادار حادثهٔ کربلا بودند.

این قضیه را حتی می توان به مراسم عزاداری و شـبیه خوانی در روز عـاشورا در ایران در شهرستان مهریز یزد همانند سـاخت، کـه مردانی به لبـاس شـیر می روند و با ماشین دور تـا دور حـسینیه چرخانده می شود. باید در نظر گرفت واژهٔ رقص الزاماً به معنای آیینی برای شادمانی نـیست.

3.سـخنوری و نوحه خوانی

در برخی از مناطق شیعه نشین هند عـزاداری امام حـسین(ع) عـموماً شـامل سخنرانی توسط علمای مـحلی و نیز نوحه خوانی به زبان محلی صورت می گیرد.

4.سینه زنی، زنجیرزنی

سینه زنی، زنجیرزنی از جمله سنت های عـزاداری مـی باشد که در هندوستان در بزرگداشت عاشورا از دیـرباز رواج داشـته اسـت، بـعد از نـماز مغرب و عشا مـراسم شـام غریبان آغاز می شود و مردم هر شهر یا محله در یک محل جمع می شوند، امّا رسوم ویژه ای بـرای ایـن شـب آنچنان که در ایران معمول است وجود نـدارد و تـنها مـرثیه خوانان بـه ذکـر مـصیبت بازماندگان عاشورا می پردازند.

گروه های شیعه هند، انجمن شرعی شیعیان ، انجمن علما و واعظین در مراسم سینه زنی و زنجیرزنی از بعضی سازها همچون طبل و تعدادی ادوات موسیقی محلی نیز هماهنگ با نوای مـرثیه استفاده می شود.

5.فاقه شکنی

عزاداری روز عاشورا نیز که از بامداد این روز آغاز می گردد تا عصر ادامه می یابد و عموماً مردم در این فاصله به حرمت شرایطی که در این ساعات در روز عاشورا بر خاندان امـام حـسین(ع) گذشته است از خوردن پرهیز می کنند و بعد از اتمام رسمی مراسم به هنگام عصر روزه نمادین خود را با غذاهای نذری که با عدس و برنج پخته می شود افطار می کنند که به این عـمل «فـاقه شکنی» گفته می شود.

6.راه رفتن روی آتش

یکی از برنامه های عزاداری شیعیان هند در لکهنو، دهلی، چنّایی، کلکته و سایر نقاط هند، راه رفتن روی آتش است آنها از کنده های چوب آتـشی بـر پا می کنند و تا عصر، زمانی که کـنده ها بـه ذغال های آتشین تبدیل شود، از بچه دو ساله گرفته تا مرد 70 ساله، روی آن آتش با پای برهنه راه می روند.

این مراسم ساعت 3 بامداد صورت می گیرد، ظاهراً هیچ اثری از سـوختگی کف پا بـا عبور از روی زغال های گداخته وجود نـدارد. (بـی آزار شیرازی، 1377: 148).

7.قمه زنی

بسیاری از مراسم عاشورایی در شبه قاره هند ریشه در اعتقادات صوفیان و دراویش دارد که هیچ ارتباطی به مبانی دین اسلام ندارد. با ورود اندیشه های تصوف شیعی در هند، از طریق پاکستان بسیاری به هند مـنتقل شـده است که اکنون نیز در هر دو کشور این آداب و رسوم رواج دارد.

در دهلی و دیگر شهرها و روستاهای هند، عزاداران زیادی قمه زنی می کنند و یا با زنجیره هایی که در سر آن تیغ های چاقو مانند دارد، به پشت خود می زنند کـه در نـتیجه آن خون از سـراسر بدن فواره می زند. البته این مراسم نسبت به گذشته کمتر شده است.

8.تابوت واره

«تعزیه» از شاخصه های اصلی مــاه مـحرم در هند است. در شمال هند این کلمه به ماکت قبری کـه شـبیه بـارگاه مـقدس امـام حسین علیه السّلام در کربلاست، اطلاق می گردد و آن را به نـیکوترین وجهی در دسته های عزاداری در روز عاشورا در سـراسر شـمال هند بـه نمایش می گذارند. در جـنوب هند این تعزیه ها را «تابوت» می خوانند.

این نکته قابل ذکر اسـت کـه مـراسم دسته جات اهل سنت، به مراتب بیشتر از شیعیان است، سنی ها شب تاسوعا، با شبیه روضه امام حـسین(ع) حرکت می کنند و در یک جا جمع می شوند و صبح آن ها را به محله ای به نام کـربلا می برند و در آنجا دفن مـی کنند. اهل تسنن و تشیع، با یک حالت خاصی و با احترام و یک حالت حزن، این تعزیه ها را در کربلا دفن می کنند.

9. شکستن جواهرات توسط زنان

در هند مرسوم است که شب اوّل محرم، زنان شیعه جواهرات و النگوهـای دست های خـودشان را برمی دارند و آن ها را خرد می کنند و طلاجاتی که دارند از خودشان جدا می کنند. این مراسمی است که در همه جای هند پیدا می شود. ماه عزا با این مراسم شروع می شود.

10. نگهداری زره امام حسین در خانه

مـرسوم اسـت که در هر خانه، شبیه زره امام حسین(ع) را دارند. اگر اتاق اضافی ندارند، در آن صورت، حتی در طاقچه ها زره امام حسین (ع) را دارند. اگر در یک خانه پنج نفر هستند، هر کس به اسم خود، در آنجا پنـج زره امـام حسین(ع) را دارد.

11. بازگشت مردم به زادگاه شان از سراسر جهان

کسانی که دور از خانه های خود بسر می برند، در آغاز ماه محرم به خانه های خودشان برمی گردند و حتی از کشورهای خارجی نیز باز می گردند. هندی ها مـعتقدند که بایستی در زادگاه خودشان عزاداری کنند.

12.بزرگداشت حضرت قاسم

از هفتم تا دهم محرم مراسمی برگزار می شود که در بزرگداشت پسر امام حسن، قاسم هست. قاسم، در حالی کشته شد که تـازه دامـاد بـود. همراه با هیئتی که در صـفوف مـنظم مـی روند، اسب سفیدی (دلدل یا ذوالجناح) می رود که نشانه مرکب امام حسین هست. یا اشاره به اسب عروس قاسم دارد. قاسم دقیقاً قبل از حـادثه کـربلا بـا دختر امام حسین (فاطمه صغرا) ازدواج کرده بود. بـه خـاطر همین مردم مکرراً فریاد می زنند: عروس! داماد! عروس! داماد!

بهره وری رهبران هندی از موج عاشوراگرایی در استقلال هند

موج عاشوراگرایی درهند، چــنان وســیع و گـسترده اسـت کـه همواره رهبران سـیاسی هند را تحت تأثیر خـود قرار می داده است و آنهایی که در فکر آزادی هند بوده اند، همچون گاندی، نهرو، ابوالکلام آزاد و... در سـخنانی کـه از آنـان نقل گردیده اسـت، روحـ عـاشورایی را نمادی از عزت یـافته اند و بـرای پیـروزی بـه اسـتقبال عـاشورا رفته و جامعه را بـه سـوی مبارزات رهایی بخش گسیل داشته اند.

مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند، که دغدغه ی استقلال هند را در سر داشته و عـملاً وارد مـیدان مـبارزه با انگلستان شده و به هدف استقلال، دست یافته است، گرایش به عـمل کرد عـاشورایی را در هند وجهه ی نظر و تلاش گسترده ی سیاسی خود قرار داده (رک: دها، 1363: 227) و چنین می گوید:«من زنـدگی امـام حـسین، رهبر شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه کـافی بـه صفحات تاریخ کربلا نـموده ام و بـرمن روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از امـام حـسین پیـروی کند و راه او را در پیش بگیرد» (الحسن،بی تا: 67).

و در جای دیگری می گوید: «من مبارزه را از شهیدان بــزرگ عــاشورا آموختم»(احمد،1367: 32).

مراسم عزاداری عاشورا در بنگلور هندوستان

بنگلور یکی از شهرهای جنوبی هند و مرکز ایالت کارنـاتاکاست. بـا اینکه نزدیک استوا واقع شده، اما آب و هوای منحصر به فرد و مطبوعش اون رو از بقیه شهرهای هندوستان متمایز مـی کند.

اغـلب شیعیان بنگلور که اصلیت آن ها متعلق به شهری در نزدیکی بنگلور به نـام عـلیپور اسـت، برخلاف مسلمانان سنی که پایگاه ضعیف اقتصادی دارند از پایگاه اقتصادی و اجتماعی نسبتا بهتری برخوردارند. بـخصوص آنهایی کـه به بنگلور مهاجرت کرده اند اغلب به کار تجارت سنگ های قیمتی مشغولند و بـه کـشورهای مختلف اسلامی جهت تجارت به خصوص ایران سفر می کنند. منطقه ای که زندگی می کنند در نزدیکی همان جـانسون مـارکت محله ایست که عزادرای صورت می گیرد.

مکان مخصوص برگزاری مراسم

یکی از محله های شیعه نشین در بـنگلور بـه محلۀ شیرازی ها شهرت دارد، در این محل مسجد عسکری و یک قـبرستان مـتعلق بـه شیعیان واقع شده و محل اصلی مراسم عـاشوراست. دسـته های عزاداری روز عاشورا از جلوی این مسجد و قبرستان عبور می کنند و غذاهای نذری در همین جا توزیع مـی شود رایـج ترین نذر مردم توزیع شیر در مـیان عـزاداران است مـراسم عـزادای عـاشورا در بنگلور شهری با حدود 200000 نفر شـیعه جـزء شهرهایی است که نسبت به جمعیت تعداد کمی شیعه را در خود جای داده اسـت. مـسجد عسگری تنها و مهم ترین مسجد شیعیان در مـحله جانسون مارکت واقع اسـت و خـانۀ شیرازی روحانی شیعه ای که کـلیۀ ایـن مراسم را رهبری می کند، مکان های عزاداری شیعیان شهر بنگلور می باشند. محلّه جانسون مارکت در مـرکز بـنگلور هندوستان، یک سره سیاه پوش بـود و از همه جـای آن فریاد یـا حـسین به گوش می رسید.

حـضور پیـروان ادیان مختلف

ویژگی عزاداری عزاداران حسینی حضور گسترده و با معنویت خاص، اهل تسنن همراه بـا شـیعیان و یا به صورت مجزا در مراسم مـختلفی اسـت که در جـای جـای کـشور پهناور هند به اجـرا در می آید.

شیوه برگزاری روز عاشورا

پلیس از ساعت 11 ظهر کل خیابان را مسدود می کند و تمام راه هایی کـه قـرار است عزاداری در آن انجام بگیرد را در کنترل خـود درمـی آورد، و اجـازه عـبور و مـرور ماشین نمی دهد اسـب هایی بـه یاد حادثه کربلا تزیین می شود و مردم به اطراف اسب ها آمده و آن ها را به عنوان تبرک نوازش مـی کنند. از پسـر بـچه های خردسال تا مردان میان سال در میان دسـته های عـزاداری بـا بـدن های بـرهنه، بـر سر و سینه خود می زنند. حضور نوجوانان و جوانان و حتی کودکان در میان کاروان های عزاداران حسینی، درحالی که پیشانی بندهای قرمز و سبز، مزین به نام مبارک سالار شهیدان و نیز نام امام خـمینی(ره) و سیدحسن نصرالله بر پیشانی داشتند، حکایت از ورود بینش جدیدی در مراسم عزادارای شیفتگان حسین(ع) در هند دارد. وسیله ای که تیغ ها را تیز می کند در گوشه ای از خیابان گذاشته می شود. قمه زن ها در صفی به انتظار تیز کردن تیغ هایشان هستند چـند نفر در جلوی دسته به دست می گیرند و در واقـع زنجیرزنی با الفـاظ یا حسین یـا ابوالفضل شروع می شود، در ابتدا تنها سینه زنی بود و بعد با بالا گرفتن صدای یا حسین شور خـاصی در مـجمـع به وجود می آید و افراد مراسم اصلی یعنی قمه زنی و زنجیرزنی را شروع می کنند خون به همه جا پاشیده می شود. سر اغلب غرق خون و با دسـت های خـون آلود پرچم سفیدی که نام امـام حـسین(ع) بر آن نگاشته شده بود را قرمز می کردند (خواجه پیری، 1392: 4).

مراسم عاشــورا در این شهر حداقل 2 تا 3 ساعت به طول می انجامد و در ایـن میان عده ای از هوش می روند و عـده ای هم که جراحات سنگین بـرداشته اند بـه وسیله جمع به خارج از گروه سینه زنان هدایت می شوند تمام منطقه توسط پلیس تحت کنترل است و در آمبولانس در آن ها حضور دارد که جوانان مصدوم را حمل می کنند. در اطراف صف عزاداری، مردمی به تـماشا مـی ایستند، مردمی که بیشتر مسلمانان و بعضی غیر مسلمان هستند.

شب عاشورا برنامه عزاداری متفاوت از شب های دیگر است و در محل خاصی نزدیک مسجد شیعیان، همه عزاداران جمع می شوند و به ترتیب عزاداری می نمایند سـه هیئت عرب ها و ایـرانی ها و هندی ها در ساعات مشخصی در این محل عزاداری می نمایند.

شب عاشورا عده ای از مردان در اطراف تپه ای از آتش که رو به سـوختن و تبدیل به ذغال شده است حلقه می زنند و به دعا و انجام سـینه زنی مـی پردازند وقـتی آتش خاموش و تبدیل به خاکستر سوزان شد روی آتش راه می روند که ذکر حسین و ابوالفضل می کنند چنین مراسمی را در بـین دراویـش خاکساریه در ایران و عارفان و صوفیان هند هم می توان دید.

نحوه عزاداری زنان

جایگاه زنـان در بـرپایی مـراسم عاشورایی در هند از اهمیّت ویژه ای برخوردار است، زنان در هند در روزهای محرم به طور جداگانه عزادرای می کنند مـانند زنان مسلمان در هر منطقه دیگر و زنان مسلمان بنگلور در جایی عزاداری می کنند که صـدایی از آن ها شنیده نشود در مـکان های خـصوصی بدون وجود هیچ مردی که صدای عزاداری را بشنود معمولا عزاداری زنان در شب عاشورا در خانه آیت الله شیرازی توسط زنان منعقد می شود و زنی به سخنرانی مشغول می شود و به خصوص از زینب خواهر حسین(ع) کـه در عاشورا بسیار دچار زجر شده و خطابه مهّم را صحبت می کنند و زنان را به گریستن ترغیب می کنند زنان بر روی زمین می نشینند و به حالت دایره وار گریه می کنند و سینه می زنند بعد از مدتی که نوحه خوان (مداح) صـدایش را بـلندتر کرد شور بیشتری در بین حاضرین به وجود می آید و علاوه بر سینه زدن بر سر و زانوهای خود با شدت بیشتری می کوبند و به عزاداری می پردازند. معمولاً در این مجالس زنان دانشجوی ایرانی هم شـرکت مـی کنند و همراه با زنان هندی به عزاداری می پردازند.

نتیجه

تاریخ تشیع گویای این حقیقت است که فرهنگ عاشورا از مهّم ترین عوامل اتفاق و اتّحاد و عزّت، بین شیعیان بوده و هست. حکومت های شیعه در ایـران بـه ویژه آل بویه و صفویه هم با بهره گیری از این ظرفیت موجود در بین شیعیان، به اهداف مادی و معنوی خود جامه عمل پوشاندند.

در این راستا عزاداری شهیدان کربلا جزء اعتقادات و باورهای اکثریّت جـمعیّت یـک مـیلیاردی کشور پهناور هند اعم از مـسلمانان و غـیرمسلمانان مـی باشد و این روز را به عنوان «روز عزا» تلقی می کنند.

عزاداری هند، مخصوصاً از عـصر مغول تا عصر حاضر، از مهم ترین بخش تاریخ هند به شـمار مـی آید و در طـول چند قرن، این عزاداری روزبه روز گسترش یـافته اسـت. ایـن موضوع از چشم نویسندگان و پژوهش گران غربی مخفی نمانده و همان طور که آن ها دیگر موضوعات مهم تـاریخ هند را مطالعه و بررسی کرده اند وضـعیت فـعلی عـزاداری در هند از لحاظ گسترش آن و آزادی اجرای مراسم، بسیار مساعد است. در حـال حاضر، عزاداری در مناطق مختلف هند با اهتمام خاص برگزار می شود. در خصوص نقش ایران و ایرانیان در مراسم عزاداری مسلمانان هند بـاید اشـاره کرد که تمامی عزاداری ها از ایران به هند آمده است. همه کـسانی کـه از ایران به هند آمدند، از جمله حاکمان، علما و دانشمندان، مراسم عزاداری را در اینجا مرسوم کردند. نحوۀ عزاداری در هند، همان نـحوۀ عزاداری در ایران است که البته رنگ و بوی هندی دارد. سوابق عزاداری در هند، بـسیار قـدیمی اسـت. نتایج این پژوهش نشان میدهد ویژگی های خاص جغرافیایی و مکانی این دو منطقه منجر بـه پایـداری در رفـتارها و آیین های عاشورایی همراه با حفظ تمامیت و سرزمین و حراست از ارزش های مذهبی گردیده و این آمیختگی نـیز سـبب رشد ارزش های اسلامی و انسانی و همچنین گسترش آن در پهنه های عقیدتی مناطق مجاور شده است، همچنین یـکی از دلایـل مهم در همانندی میان مراسم ایرانی ها و هندی ها بحث مهاجرت و حضور ایرانیان در هند است و این کـه جـامعه مذهبی هند و مناطق مجاور مانند بنگلور خود آمادگی برپایی چنین مراسماتی را داشته اسـت.

مـنابع

- ابـن اثیر، عزالدین ابی الحسن. (1407ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارالکتب العلمیه،.

- ابن تغری بردی، جمال الدین ابی المحاسن یوسف. (بی تا). النجوم الزاهرۀ فـی ملوک مصر و القاهره. دارالکتاب مصر.

- ابن الجوزی،أبو الفرج عبد الرحمن بـن عـلی بـن محمد.(1412ق). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة.

- ابن خلدون، بد الرحمن بن مـحمد.(1363). العـبر، تـرجمه عبد المحمد آیتی،بی جا:: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- ابن طاووس، سید. (1378). اللهوف فـی قتلی الطفوف. ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم: دفتر نشر نوید اسلام.

- ابن العماد الحنبلی، ابی الفـلاح عـبدالحی.(بی تا). شذرات الذهب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

- احمد، عزیزالدین. (1367). تاریخ تـفکر اسـلامی در هند، مترجمان نقی لطفی، محمد جعفر یـاحقی، تـهران: مـؤسسه ی کیهان.

- بی آزار شیرازی، عبدالکریم. (1377). عاشورا در سرزمین ها، ایـران و شـبه قارۀ هند. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- بیضایی، بهران.(1346). بازیابی یک تعزیه،بـی تـا: بررسی کتاب.

- چلکلووسکی،پیتر. (1367). تـعزیه هنر بومی ایـران. تـرجمه داوود حـاتمی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

- جعفر، حـسین عـلی.(1363). «تعزیه داری در هند»، ترجمه افضل دلویی، کیهان فرهنگی، ش 7، صص31-32.

- حسن بیگی، محمد رضـا.(1366). تـهران قدیم، تهران: انتشارات ققنوس.

- الحسن، مـشیر.(بی تا).جنبش اسـلامی و گـرایش های قـومی در مستعمره ی هند، ترجمه ی حـسن لاهوتی، مشهد: مرکز بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

- حکمت، علی اصغر. (1337). سرزمین هند. تـهران: دانـشگاه تهران.

- خواجه پیری، مهدی. (1392). «مـراسم عـاشورا در هند و بنگلور». مجله اخـبار شـیعیان فروردین 1387، شماره29.

- دولافوز، ث. ف. (1316). تـاریخ هند، ترجمه محمّد تقی فخر داعی گیلانی، تهران: چاپخانه مجلس.

- دها، شیلا.(1363). تاریخ هند، تـرجمه ی داود حـاتمی، بی جا: خوشه.

- الذهبی، شمس الدیـن مـحمد بن احـمد.(1413ق).تـاریخ الاسـلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بـیروت: دار الکتاب العربی.

- رجبی، حسین، «امام حسین(ع) و عاشورا از دیدگاه برخی نویسندگان معاصر(1)»، اسوه، 51.

- رضوی اطهر، عـباس.(1367). شـیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تـحقیقات، قـم: مـرکز انــتشارات دفـتر تــبلیغات اسلامی.

- زمجی اسـفزاری، مـعین الدین محمد. (بی تا). روضات الجنات فی اوصاف مدینۀ هرات، کلکمۀ مطبعه زرپاسری.

- سراج جوزجانی،منهاج.(1864م).طبقات نـاصری، کـلکته:.

- سـلیمی، عبدالحکیم. (1381). فلسفۀ عزاداری امام حسین(ع)، مجموعه مـقالات همایش امـام حـسین(ع). تـهران: نـشر مجمع جهانی اهل بیت.

- شوشتری، جعفر. (1381). «نگاهی به واقعۀ عاشورا»، ترجمه خلیل الله فاضلی، جام جم، 17و 19/ 1/81.

- شهیدی، عنایت الله. (1380). پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی. تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.

- الطباطبایی، سیدعبدالعزیز. (1417ق). مـعجم اعلام الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.

- غریب پور، بهروز.(1378). هنر مقدس صورت خوانی=پرده خوانی، فصلنامه هنر، ش4، 56.

- غریب پور، سیامک.(1379).نمایش در لرستان، از آیین تا سال 1370، خرم آباد: بی نا.

- لاپیدوس، ایرام،(1376).جوامع اسلامی،تـرجمه مـحمد رضا و محسن مدیر شانه چی، مشهد: آستان قدس رضوی.

- ماربین آلمانی.(بی تا). سیاسة الحسینیه یارولیسیون کبیر، تهران:چاپ زهره.

- محمد زاده، مرضی.(1389). عاشورا در شعر معاصر و فرهنگ عامه، تهران:مجتمع فـرهنگی عـاشورا.

- مشحون، حسن.(1350). موسیقی مذهبی ایران،تهران: سازمان جشن هنر.

- مصاحب، غلامحسین.(1383). دایره المعارف فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- معتمدی، سیدحسین. (1387). عزاداری سنتی شیعیان. قـم: عـصر ظهور.

- معیر الممالک، دوستعلی.(1351). یـادداشتهایی از زنـدگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران: بی نا.

- ملک پور، جمشید.(1363). ادبیات نمایشی در ایران، تهران:توس.

- هالیستر، جان نورمن. (1373). تشیع در هند. ترجمه آزر میدخت، مشایخ فریدی، تهران: مـرکز نـشر دانشگاهی.

- هنوی، جونس. (1365). زنـدگی نـادرشاه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.