خواص دارویی رازیانه

رازیانه با نام علمی Foeniculum vulgare Mill گیاهی چند ساله است که به دو صورت وحشی و زراعی در ایران دیده می شود. به طور کلی تمام قسمت های گیاه خاصیت درمانی دارد، اما بیشترین قسمت مورد استفاده آن بذر است که حاوی روغن اسانس فرار است و مهمترین ترکیب شیمیایی آن آنتول است که بیشترین خواص این گیاه مربوط به این ترکیب است. از طرفی دیگر مزه شیرین رازیانه مربوط به وجود آنتول و استراگول در آن می باشد.
از دم کرده میوه برای درمان دل درد در کودکان استفاده می شود. مواد موثره این گیاه سبب افزایش ترشح شیر در مادران می شود.
اسانس رازیانه در صنایع داروسازی، نوشابه سازی، صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی مورد استعمال فراوان دارد.
رازیانه Foeniculum vulgare گیاهی است دیپلوئید 22=n2 و از مهمترین و قدیمتیرین گیاهان دارویی ایران، منشاء آن مدیترانه و متعلق به خانواده چتریان (Apiaceae) می باشد. ظاهر کلی رازیانه مخصوصا از نوع برگ بی شباهت با شوید نیست ولی بوی مطبوع و معطر و ساقه مرتفع و ریشه ضخیم گیاه به سهولت آن را از شوید متمایز می سازد. گل های آن زرد رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب است. قسمت مورد استفاده رازیانه، ریشه، برگ و میوه آن است ولی معمولا کلیه قسمت ها مورد استفاده قرار می گیرد.
در افسانه های قدیمی آمده است که مارها در زمان پوست اندازی چشمان خود را با مالیدن به رازیانه قوی می نمایند، از این روی بود که مردم برای رازیانه اثر تقویت کننده نیروی بینایی قائل بودند و حتی هنوز هم که قرن ها از آن روزگار می گذرد، مردم به آن معتقد هستند. جالینوس حکیم از مصرف آن در تهیه غذاها صحبت نموده است و در قرن پنجم برای آن اثر مسکن سرفه قائل بودند. اسانس رازیانه حاوی آنتول، استراگول، متیل اوژنول، فلاندرن، آلفاپینن، فنچون و ... می باشد. آنتول موجود در اسانس رازیانه اثر فعال کننده مراکز عصبی مغزی را دارد. طعم میوه رازیانه معطر، کم و بیش با بوی ملایم و به حالت تازه ناپسند است.
جدول زیر تاثیر عناصر غذایی در عملکرد میوه و مقدار اسانس میوه رازیانه را نشان می دهد.

عناصر غذایی (کیلوگرم در هکتار)			عملکرد میوه		% اسانس (در وزن خشک گیاه)
ازت	اکسیدفسفر	اکسیدپتاس	تن در هکتار	درصد
---	---	---	206/1	100	27/4
40	80	40	206/1	132	42/4
40	80	40	909/1	158	26/4
40	120	40	202/2	160	26/4
60	120	40	71/1	135	01/4

استخراج اسانس رازیانه

جهت استخراج اسانس ابتدا 100 گرم از بذر گیاه آسیاب شده سپس به مدت 4 ساعت با استفاده از روش تقطیر با آب اسانس گیری و درصد آن تعیین گردید. سپس باید در شرایط دور از نور نگه داری شود. مقدار اسانس بذر بین 01/2 تا 01/6 درصد گزارش شده است که بسته به شرایط اقلیمی متفاوت است. اسانس حاصل از میوه رازیانه مایعی سیال و بی رنگ یا به رنگ زرد کمرنگ است و واکنشی خنثی در مقابل تورنسل دارد (6). وزن مخصوص اسانس رازیانه در دمای 15 درجه سانتی گراد بین 95% تا 98% (بر حسب محل رویش گیاه) متفاوت می باشد و به مقدار بسیار کم در آب محلول است. بو و طعم آن ملایم و معطر است. بر اثر کهنگی و به مرور زمان رنگ قهوه ای پیدا می کند به همین دلیل باید در ظروف کاملا در بسته، در محل خنک و هم چنین دور از نور و روشنایی نگه داری شود.

خواص و کاربرد دارویی رازیانه:

طبع رازیانه گرم و خشک است. تخم آن گرمتر از برگ آن و ریشه آن گرمتر از سایر اعضای آن است (7).
در طب سنتی رازیانه به عنوان ضد نفخ، مدر، دفع کننده سنگ های کلیه و مجاری ادراری ، افزایش دهنده شیر مادران مورد استفاده قرار می گیرد (9).
در چین از جوشانده تهیه شده از گیاه به عنوان ضد قی و آشفتگی استفاده می شود و برای فتق و برای ازدیاد بینایی چشم مفید است (14). برای ازدیاد ترشح شیر مفید است به طوریکه دم کرده 10-4 کیلوگرم تخم رازیانه در 4-3 فنجان آب جوش می تواند خیلی موثر باشد. برای رفع اسم و سرفه چند گرم تخم را در یک فنجان آب جوش ریخته به مدت 15 دقیقه دم می کنند و بعد از اضافه کردن عسل به آن، آن را می خورند. دم کرده بذر رازیانه با زیره سبز برای رفع اسهال و تقویت معده با عسل و سکنجبین برای تب های کهنه مفید است. از دم کرده تخم آن برای تحلیل بادها، درد پهلو و لگن خاصره، رفع بلغم ترش، رفع اسهال مزمن، استفاده می کنند (7).
ریشه رازیانه دیورتیک است. اثر مدر قوی دارد. اوره و اسید اوریک را دفع می کند. به علاوه اشتها آور است. ریشه به علت مدر بودن در موارد کمی دفع ادرار، سنگ کلیه، نفریت و بیماری¬هایی نظیر آن مصرف می شود زمان جمع آوری ریشه باید در اواخر پاییز باشد. (8).
تنتور رازیانه برای مشکلات گوارشی مصرف می شود، می توان ان را با ملین¬هایی نظیر ریواس یا سنا برای رفع قولنج نیز ترکیب کنید (15). دم کرده ریشه رازیانه (تازه آن موثر از خشک آن است) به اندازه یک قاشق سوپ خوری برای یک لیوان آب کوچک برای مدر مفید است مدت دم کردن باید 15 دقیقه باشد (7).
در فرانسه برای رفع سنگ مثانه یک مشت کاکل ذرت را در یک لیتر آب جوشانده، سپس دو قاشق چای خوری تخم رازیانه ریخته و دم می کنند. بعد از دم کردن می گذارند تا سرد شود و 2-3 فنجان از این دم کرده در روز می خورند آثار مفیدی دارد (7).
از برگ خام و تازه آن به عنوان چاشنی برای غذا و سبزی استفاده می کنند. البته زمان جمع آوری برای برگ ها باید قبل از گلدهی باشد. (4).
عصاره روغنی حاصل از دانه را برای ناراحتی های گوارشی تجویز می کنند. به عنوان خلط آور ملایم برای سرفه ها و ناراحتی های تنفسی هم مفید است (15).

سایر موارد استفاده :‌

رازیانه به عنوان یک عامل طعم دهنده در مخلوطهای چای و فراورده های غذایی نیز به کار می رود. روغن رازیانه را می توان به عنوان یک جز آنتی سپتیک در خمیر دندان ها، دهان شویه ها، به عنوان یک ترکیب در فراورده های پوستی چون ضد چین و چروک (an tincurinkle) و ضد پیری، فراورده های سلولیت، صابونها، پاک کننده ها، کرم ها، لوسیونها و مواد خوشبو کننده به کار برد (4).

فرآورده ها

میوه رازیانه به صورت جوشانده ، شربت (همراه با عسل) ، عصاره مایع، اسانس و قرص برای مصارف داخلی به کار می رود. از جوشانده و عصاره یا اسانس برای مصارف موضعی هم استفاده می شود.
برخی از فراورده های حاوی رازیانه در ایران عبارتند از: قطره آنتی میگرن، قطره آوی پکت، قطره توسیون ، شربت تیمیان ، پودر جنرال تونیک، قرص جویدنی مکیدنی رازین، گرانول رگلیس معطر، قرص سنامین 5/7 ، قطره سنکل ، قطره و کپسول شیر افزا، قطره فنلین، پودر کارمین، محلول خوراکی کاروای میکسچر، پودر کار میناتیف، محلول خوراکی گریپ واتر، قرص جویدنی، مکیدنی مفتازین، لوسیون تقویت مو، سنیره و برخی از بخورها(9).

موارد مصرف برخی داروها

- جنرال تونیک: مجموعه ای از میوه و ریشه چند گیاه دارویی است که جهت تقویت عمومی بدن، افزایش اشتها و ترمیم قوا در دوران نقاهت بیماری ها استفاده میشود. همچنین به عنوان مکمل غذایی کودکان، سالمندان و زنان باردار و شیرده کاربرد دارد. در تهیه این دارو از عصاره رازیانه استفاده می شود (16).
- قرص روکشدار ژارسنامین 5/7: در درمان یبوست های غیر انسدادی و یبوست های مزمن به عنوان ملین و با مقادیر معین به عنوان مسهل تجویز می¬گردد.
آثار فارماکولوژی و مکانیسم اثر: اثر ملین داروهای محتوی آنتراکنیون برای سالهای زیادی است که به خوبی شناخته شده است . به نظر می رسد که گلیکوزیدهای آنتراکنیون در دستگاه گوارش جذب شده و آگلیکون آزاده شده در حین متابولیسم و ترشح به روده بزرگ منجر به تحریک و افزایش حرکات پرسیتالتیک روده می شود. سنوزیدهای A و B و متابولیت های طبیعی آنها سیندین A و B بخصوص روی روده بزرگ اثر کرده و تخلیه روده را تسهیل می سازد.
عوارض جانبی: مصرف بیش از حد از میزان دستور ممکن است باعث دل پیچه شود.
مقدار مصرف: بزرگسالان به عنوان ملین 2-1 قرص و به عنوان مسهل شبها 4-2 قرص
کوکان 12-8 ساله نصف مقادیر فوق
کودکان کمتر از 6 سال مصرف شربت سنا توصیه می گردد.
توجه: مصرف در زنان حامله و شیرده توصیه نمی شود.
- قطره و کپسول شیر افزا: جهت افزایش ترشح شیر در مادران شیرده استفاده می شود که عصاره رازیانه در آن به مقدار 15 میلی لیتر استفاده شده است.
- قرص شیکوریدین :‌این قرص یک مقوی اشتها آور، افزایش دهنده ترشح صفرا و دفع آن، نیرو بخش ، ترمیم کننده کمبودهای تغذیه ای و تامین کننده املاح معدنی لازم می باشد، این مواد سوخت و ساز مواد قندی را در بدن تقویت و اشتها را افزایش می دهد.
- ماسک های صورت: این ماسک ها در تهیه آن ها از چندین گیاه استفاده می شود. دارای خاصیت ضد عفونی کننده، قابض، مرطوب کننده، نرم کننده، تقویت کننده (Tonic) است و موجب ضد عفونی شدن پوست و تغذیه سلولهای آن می گردد.
- قرص مکیدنی رازین: جهت درمان التهابات گلو در سرماخوردگی و سرفه مورد استفاده قرر می گیرد که در فرمول آن رازیانه نقش بسزایی دارد.
- روغن و اسانس رازیانه همراه با قطره آویشن، اکالیپتوس وروغن رازیانه در 25 میلی لیتر روغن آفتاب گردان یا روغن بادام برای رفع شکایت سینه مفید است (15).

هشدارها و موارد احتیاط:

در اختلالات کبدی بایستی از مصرف دوزهای بسیار زیاد روغن رازیانه اجتناب نمود. افراد دیابتی بایستی در مورد وجود قند در شربت رازیانه و عسل محتوی رازیانه آگاه گردند(9).
رازیانه یک محرک انقباض رحم است. در دوران بارداری از مصرف زیاد پرهیز نمائید. (15)

عوارض حساسیتی:

واکنش های حساسیتی در پوست و دستگاه تنفس گزارش شده است. با توجه به مصرف رازیانه، این گیاه باید تنها پتانسیل حساسیت زای بسیار محدودی داشته باشد. درصدی از بیماران حساس به کرفس نسبت به رازیانه هم واکنش های حساسیتی نشان می دهند. سندرم کرفس – هویج – برنجاسف به خوبی در اروپا شناخته شده است. برای مثال افراد حساس به هویج ممکن است نسبت به سایر گیاهان یا چاشنی های غذایی خانواده چتریان (Umbelliferae) نیز واکنش های حساسیتی داشته باشند (9).

فعالیت استروژنیک و اثرات وابسته به آن

رازیانه فعالیت استروژنی دارد و جریان شیر را زیاد می ند.
امروزه از رازیانه نیز استفاده می کنند برای افزایش شیر بزها به طوریکه از باقیمانده تفاله بعد از تقطیر به عنوان مکمل در جیره غذایی دام در جهت افزایش تولید شیر استفاده می¬شود (4).
موش های شیرده که با رازیانه تغذیه شدند نوزادانی به دنیا آوردند که در مقایسه با گروه کنترل به طور قابل توجهی مقادیر زیادتری از غذای حاوی رازیانه می خورند. این موضوع نشان داد که طعم (و حداقل برخی ازاجزای شیمیایی) رازیانه وارد شیر مادر می شود(9).

قاعدگی دردناک اولیه

به منظور مقایسه اثر اسانس رازیانه شیرین با مفنامیک اسید در دوران قاعدگی دردناک اویه، 30 خانم 15 تا 24 ساله مبتلا به دیسمنور، اولیه، متوسط تا شدید در 3 دوره قاعدگی مورد بررسی قرار گرفتند. در دوره اول هیچ دارویی تجویز نشد (دوره کنترل)، در دوره دوم بیماران تحت درمان با مفنامیک اسید (250 میلی گرم در هر 6 ساعت) و در دوره سوم تحت درمان با اسانس رازیانه 2% (25 قطره هر 4 ساعت) قرار گرفتند. نتایج این مطالعه نشان داده که در مقایسه با دوره کنترل، هر دو دارو به صورت موثری درد قاعدگی را برطرف نمودند. زمان متوسط شروع اثر برای مفنامیک اسید 06/46 5/67 دقیقه برای رازیانه 9/48 75 دقیقه بود که از نظر آماری معنی دار نبود (57/0=P) .
درروزهای دوم و سوم قاعدگی مفنامیک اسید اثر قوی تری نسبت به رازیانه داشت. با این حال در سایر روزهای قاعدگی بین دو دارو اختلاف معنی داری گزارش نشد. اما، 5 مورد از بیماران به علت بوی رازینه از مطالعه خارج شدند و یک مورد نیز افزایش خفیف مقدار خونریزی ماهیانه ناشی از مصرف رازیانه گزارش گردید. محققین نتیجه گرفتند می توان از رازیانه به عنوان یک داروی گیاهی ایمن (Safe) و موثر برای قاعدگی دردناک اولیه استفاده نمود (9).

تداخلات دارویی:

در انسان تداخل بین روغن رازیانه و سایر داروها قابل انتظار نیست. کاربرد پوستی دم کرده رازیانه در انسان موجب تشدید التهاب ناشی از روغن موستارد، اشعه ماوراء بنفش یا تزریق زیر جلدی توبرکومین می شود (9).

منابع و ماخذ

1- مظفریان، ولی الله. 1375. فرهنگ نام های گیاهان ایران. موسسه فرهنگ معاصر.
2- قهرمان، احمد. 1373 . کورموفیت های ایران. نشر دانشگاهی . ص 764.
3- امید بیگی، رضا. 1379. رهیافت های تولید و فراوری گیاهان دارویی(2). ققنوس. صص 78-70
4- مداح . مهردخت. 1379. پایان نامه کارشناسی ارشد. بررسی تاثیر پرتوهای فرابنفش بر روی ویژگی های ترشحی و تکوینی اندام های رویشی و زایشی و مقدار نوع اسانس گیاه رازیانه .
5- میرزا، مهدی. سفیدکن، فاطمه . احمدی، لطیف. 1375. اسانس های طبیعی. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
6- سفیدکن، فاطمه. 1380. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران (10). موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
7- میر حیدر، حسین. 1380. معارف گیاهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی
8- بیگدلی، محسن. 1384 . کشت و اهلی کردن 5 گونه گیاهی کوچک سفید . زیره سبز- کاسنی- رازیانه و اسفرزه در استان تهران.
9- بخردی، رضا. 1383 . گیاه درمانی نوین. مترجم . صص 73-61
10- جایمند، کامکار. رضایی، محمد باقر. 1380 . تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران (9). موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ص 27 .
11- رجحان، محمد صادق . 1381. درمان به وسیله گیاهان دارویی. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
12- فلاحتگرلیش، آریا. 1382 . گیاهان دارویی. لاهیجی. صص 153-151.
13- شریفی عاشور آبادی، ابراهیم. گزارش نهایی طرح تحقیقات بررسی کودهای آلی و شیمیایی بر عملکرد کمی و کیفی رازیانه.
14- آیینه چی، یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران. دانشگاه تهران. ص 328.
15. Penelope ody Mnimh, The herb society’s complete medicinal herbal, Do rling limited, Lodon, 1993.

منبع:سایت طوبی
/س