اشاره
کار تاریخی در هر علم به کاوش در بسترها، زمینه ها و علل پیدایش مسایل علم و چگونگی رشد آن، اندیشمندان و آثار و تاثیر اندیشه هایشان در پیشرفت علم را در برمی گیرد و مسلماً علم اصول نیز از این قاعده مستثنا نشده است؛ به ویژه وقتی علم اصول پایه اجتهاد و استنباط در حوزه های علمیه به شمار می آید بررسی و نقد آن در مقیاس یافته های تاریخی امر ضروری می نماید. در مطالعه تاریخی این علم آنچه مدّ نظر بوده پیدایش و تکامل علم اصول در ادوار مختلف، ضرورت پیدایی علم اصول و بنیانگذاران آن، ساختار علم اصول و به طور کلی تاریخ پژوهشی دربارة آن بوده است. علاوه بر این سعی شده در مواردی نیز به تحلیل و نقد و بررسی برخی موضوعات و مسائل پرداخته شود.
مقدمه
امروزه صاحب نظران، علم شناسی را مبتنی بر سه نظرگاه فیلسوفانه، مورخانه و جامعه شناسانه می دانند و از فلسفه، تاریخ و جامعه شناسی، به صورت تلفیقی در شناخت آن علم بهره می گیرند. یکی از مهم ترین رویکردهایی که در قرن بیستم نسبت به علم اتخاذ شد، رویکرد تاریخی بود که به عنوان شاخص ترین آنان می توان از «کارل پوپر» فیلسوف انگلیسی نام برد. پوپر داوری تاریخ را درباب مسائل فلسفی علم، به طور جدی به کار گرفت و استفاده از تاریخ علم را برای فیلسوفان علم ضروری دانست. امروزه دیدگاه های موجود در مورد پژوهش های تاریخی در علم با دیدگاه های افراطی مواجه است؛ برخی چنان اهمیت وافری برای تاریخ علم قائلند که تنها راه تکامل و رشد یک علم را در پرتو پژوهش های تاریخی در آن می دانند و بی تمایل نیستند که تنها راه اثبات گزاره های علمی را روش تاریخی برشمرند.
این دیدگاه از سوی مخالفین پوپر، نظیر «لاکاتوش» و «کوهن» مورد نقادی واقع شده است، اما بی شک نمی توان از فوائد و مزایای پژوهش های تاریخی چشم فروبست. نگاه تاریخی به جریان علم، هماره ثمرات مفیدی در شناخت دقیق و تفصیلی گزاره های آن علم برای معلمان، متعلمان، نظریه پردازان، محققان و منتقدان در پی داشته است.
پیشینه پژوهش های تاریخی در علم اصول
به تازگی کتابی با عنوان «درآمدی به تاریخ علم اصول» از آقای مهدی علی پور، به چاپ رسیده است. از آن جا که این کتاب با رویکرد تاریخی نوشته شده است، به نظر می رسد که نگاهی به تاریخ نگارش چنین کتاب هایی مفید باشد.
کار تاریخی در علوم، به طور کلی به کاوش در بسترها، زمینه ها و علل پیدایش مسائل علم و چگونگی رشد و تطور آن، اندیشمندان علم، آثار و افکار آنان و میزان تأثیر اندیشه هایشان در پیشرفت علم، شناخت مسیر تطوّر علم و مسائل آن در ادوار مختلف و بررسی شرایط و محیط اجتماعی و سیاسی و انگیزه های شخصی محققان در این تطور و نهایتاً به چگونگی تدوین و طبقه بندی مسائل علم در طول تاریخ می پردازد. لزوم پرداختن به مسائل فوق در علم شناسی نشانگر ضرورت پژوهش های تاریخی در هر علمی و از جمله علم اصول در دو بعد آموزش و پژوهش است.
در علم اصول، همچون دیگر علوم، چهار گونه کار تاریخی می توان انجام داد:
1. تاریخ تطور و تکامل علم اصول (ادوار علم اصول)
در این نحوه از پژوهش تاریخی به بسترها، علل و عوامل در زمان پیدایش علم اصول، مؤسسان و مدوّنان این علم، دوره های مختلف علم، نگاهی کلی و اجمالی به پیدایش مسائل علم و بررسی اجمالی شخصیت های برجستة علم و آثار و افکارشان پرداخته می شود.
2. تاریخ دانشمندان و محققان علم اصول
در این نوع پژوهش تاریخی به تراجم و احوال اندیشمندان اصولی، ابداعات، تأثیرات و آثار آنان پرداخته می شود.
3. تاریخ تبویب علم اصول
در این نحوه از کار تاریخی، سیر تاریخی تبویب و تنظیم مسائل اصول مورد بررسی قرار می گیرد و ساختارهای کلّی علم اصول در طول تاریخ آن و چگونگی تغییر و تحوّل در این ساختارها و کیفیت رشد آن مورد کنکاش واقع می شود.
4. پژوهش تاریخی در مسائل علم اصول
این نوع پژوهش، به سیر پیدایش مسئله، علل و عوامل پیدایش آن، تحلیل چگونگی تکامل و رشد مسئله، تبیین و تقریرات مختلفی که در طول تاریخ پشت سر گذارده و به طور کلی به پژوهش، توصیف و تحلیل مسائل علم در بستر تاریخ می پردازد.
در چند دهة گذشته در حوزه های شیعی پژوهش های معدودی توسط محققان و تاریخ پژوهان علم اصول انجام شده است از آن جمله:
1. تحول علم اصول، تألیف دکتر ابوالقاسم گرجی که در آن تحول علم اصول در هشت دوره تبیین می شود، در این تقسیم بندی، اصول شیعه و اصول اهل سنت به اجمال بررسی می شود و در آن اختلاط کلام، منطق و فلسفه با اصول نشان داده می شود.
2. تقریرات اصول، تألیف مرحوم محمود شهابی و به کوشش عباس فرید به مباحثی همچون علت پیدایش اصول فقه و زمان پیدایش این علم، نخستین مؤلف در علم اصول و زمان و تاریخ حدوث اصول فقه در شیعه و مسیر تطور آن، مورد بحث قرار می گیرد.
3. العالم الجدیدة، تألیف شهید سید محمد باقر صدر به تاریخ علم اصول اختصاص یافته است که در این بخش، مؤلف بعد از بحث از پیدایش علم اصول و تصنیف در آن، تطور علم اصول را در سه دروه (عصر تمهید و زمینه سازی، عصر علم، عصر کمال) بررسی کرده است. شهید صدر عصر تمهید را با ابن عقیل عمّانی، ابن جنید اسکافی، شیخ مفید و سید مرتضی آغاز نموده و با ظهور شیخ طوسی به پایان می رساند. آنگاه آغاز دوره دوم را پس از یک قرن رکود، از اوایل قرن ششم تا قرن دوازدهم می داند که با سید مکارم ابن زهره و ابن ادریس آغاز شده و به محقق حلّی، شهید اوّل و دوم، فاضل مقداد، صاحب معالم و شیخ بهایی ختم می شود. این دوره، دوره شکوفایی علم اصول است و نهایتاً مرحوم صدر عصر کمال علم اصول را از اواخر قرن دوازدهم با ظهور وحید بهبهانی تا امروز که اوایل قرن پانزدهم است معرفی می نماید.
4. ادوار اجتهاد، تألیف آیة الله محمد ابراهیم جناتی، وی تاریخ اصول را در هشت دوره بررسی می کند؛ عصر پیدایش مبادی اجتهاد، عصر تمهید به کارگیری اجتهاد، عصر تدوین قواعد اصولی و عناصر مشترک اجتهادی، عصر به کارگیری عناصر مشترک اجتهاد در منابع، عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهادی، عصر تکامل اجتهاد، عصر ژرف اندیشی در ابحاث اجتهادی و بالاخره عصر کلیت کاربرد اجتهاد با شیوة نوین آن، از جمله هشت دوره ای است که این کتاب برای علم اصول بر شمرده است.
کتاب درآمدی به تاریخ علم اصول نیز با همین رویکرد و نگاه تاریخی از سوی دفتر تدوین متون و برنامه ریزی درسی مرکز جهانی علوم اسلامی نگارش یافته است. نگارنده در این کتاب با استفاده از آثار نگاشته شده در تاریخ علم اصول و رجوع به منابع دست اول، گامی نو و حتی الامکان به دور از نواقص موجود در کتب نگارش یافته در این زمینه پدید آورده است. نویسنده در این کتاب به ادوار علم اصول پرداخته و آن را با دوره های پیشین و پسین مقایسه کرده است. همچنین مسائل و مباحث رایج و مهم در هر دوره و گاه تحلیل تاریخی پیدایش این مسائل از دیگر بحث هایی است که در هر دوره طرح شده است.
تلاش نویسنده در این پژوهش تاریخی، گر چه در زمینة بررسی تاریخ تطور و تکامل ادوار علم اصول است اما از دیگر ابعاد کار تاریخی، یعنی تاریخ اندیشمندان و محققان علم اصول، تاریخ تبویب در نگارش های اصولی و پژوهش تاریخی در مسائل اصول نیز بی بهره نبوده است.
ویژگی های کتاب
پرداخت به موضوعات و مباحث به طور تحلیلی، شخصیت های مهم اصولی هر دوره همراه با بیان آثار و اندیشه های اصولی آنان، بررسی ویژگی های هر یک از ادوار اصولی جهت مقایسه و تطبیق ادوار با یکدیگر، بررسی اجمالی تاریخ اصول اهل سنت و ذکر چکیده در پایان هر درس همراه با پرسش ها برای تمرین، از ویژگی این کتاب درسی به شمار می آید.
