Normal
0
false
false
false
EN-US
X-NONE
AR-SA
MicrosoftInternetExplorer4
مقایسه ای تاریخی از دیدگاه اسلام و غرب
سابقه بنیان زندان های اصلاحی را باید در اسلام و در زمان حکومت
علی علیه السلام جستجو کرد .
گسترش نگران کننده جمعیت، مهاجرت به شهرها، مشکلات و تنگناهای
اقتصادی، گسترش روزافزون بیکاری، کمرنگ شدن ارزشهای اسلامی و ... آسیبهای عمده اجتماعی
را به دنبال داشته است . در چنین شرایطی رشد جرایم و افزایش بزهکاری طبیعی است .
از آنجا که طبق قوانین جزایی موجود، مجازات اکثر جرایم و «حبس و زندان » تعیین شده
است، این سؤال اساسی به ذهن خطور می کند که زندان در اسلام چه جایگاهی دارد؟ و هدف
اسلام از زندانی کردن مجرمان چیست؟ آیا زندانهای موجود براساس الگوهای اسلامی
است یا صرفا تقلیدی از غرب است؟
انتقادات ریاست محترم قوه قضائیه از وضعیت زندانهای کشور (که جندی
پیش عنوان شد)، بیانگر آن است که زندان در اسلام جایگاه چندانی ندارد و دستگاههای
مربوط باید با اصلاح قوانین و مقررات فعلی، شیوه برخورد با مجرمان و متخلفان را با
توجه به تعالیم اسلامی تغییر دهند و انبوه زندانیان کنونی را از آثار منفی و تبعات
مخرب زندان رها سازند .
موضوعات فوق هرکدام نیازمند تحقیق و پژوهشی جامع و مفصل است . در
این میان تنها به اشاره ای تاریخی از زندان در صدر اسلام و پس از آن بسنده می کنیم
و به این ادعا که; جوامع غربی بنیانگذار زندانهای اصلاحی بوده و در اسلام چنین
مسائلی مطرح نبوده است، خط بطلان می کشیم .
×××
زندان از دیدگاه قرآن
زندان واژه ای آشنا در طول تاریخ برای انسانهاست . در تمام قرون و
اعصار استفاده از زندان به عنوان مجازات وجود داشته است . در طول تاریخ انسانهای
بی شماری در اثر عذاب و شکنجه درون زندانها از بین رفته اند . زندان و شکنجه
همواره به عنوان «ابزار قدرت » در اختیار حکام و فرمانروایان قرار داشته است که در
جهت ارعاب مردم و نیز، سرکوبی مخالفان مورد استفاده قرار می گرفته است . از اینرو
نفرت و انزجار عمومی نسبت به زندان، همیشه وجود داشته است .
آیات متعددی از قرآن کریم با تعابیر مختلفی به زندان اشاره کرده
است . واژه های: «سجن، حبس، امساک، وقف، ثبت و ...» به نوعی اشاره به زندانی نمودن
می باشد . هرچند میان فقهاء و مفسران در تفسیر این آیات اختلاف نظر وجود دارد، اما
مشروع بودن زندان در مواردی از دیدگاه قرآن ثابت است مهم ترین آیات قرآنی در این
خصوص عبارتند از:
«و التی یاتین الفاحشة من نسائکم فاستشهدوا علیهن اربعة منکم فان
شهدوا فامسکوهن فی البیوت حتی یتوفهن الموت او یجعل الله لهن سبیلا» (1) .
مفسران منظور از «امساک » در این آیه را محبوس کردن تفسیر
نموده اند (2) . بدین معنا که مجازات عمل منافی عفت برای زنان شوهردار
به موجب آیه فوق حبس دائمی است . البته آیه فوق حکم «حبس ابد» را به عنوان یک حکم
محدود و موقت ذکر کرده است (3) و با توجه به ذیل آیه فوق «او یجعل الله
لهن سبیلا» و به دنبال نزول آیه جلد در سوره مبارکه نور، حکم الهی در این خصوص
تغییر یافت .
2 . «انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا
ان یقتلوا او یصلبوا او تقطع ایدیهم و ارجلهم من خلاف او ینفوا من الارض ...» (4)
.
برخی از مفسران، مجازات «نفی من الارض » محارب را در این آیه تبعید
(5) و عده ای دیگر واژه «نفی » را به معنای حبس و زندان تعبیر
نموده اند (6) .
4 . «... فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم و خذوهم واحصروهم ...» (7)
این آیه شریفه که خواستار شدت عمل در برخورد با مشرکان است، به کشتن،
دستگیری و محاصره آنان فرمان می دهد . مفسران «واحصروهم » را دستگیری و محاصره (8)
و زندانی کردن (9) تعبیر نموده اند .
زندان از دیدگاه سنت
در صدر اسلام مکان خاصی برای نگهداری مجرمان وجود نداشت . از یک
طرف نبودن تشکیلات منسجم حکومتی و از طرف دیگر قلمرو محدود حکومت اسلامی، عواملی
بودند که نیاز به ایجاد تشکیلاتی به نام زندان را غیر ضروری ساخته بود . در زمان
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و نیز در دوران ابوبکر ساختمان مخصوصی برای زندان
وجود نداشته است و در آن زمانها مجرمان را یا در مسجد و یا در خانه ها زندانی
می کردند حتی در عهد خلافت عمر و عثمان نیز برای زندان بنای ویژه ای نبوده است
(10) .
در روایت آمده است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله افراد را در
اتهام خون، حبس می فرمودند و در اتهامات دیگر، مقداری از روز را حبس می کردند .
روش مذکور همان روش نیمه آزادی است که امروز در کشورهای مترقی اجرا می گردد (11)
.
پس از دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خلفای سه گانه،
حضرت علی علیه السلام مبادرت به ایجاد زندانهایی به منظور اصلاح مجرمین نموده است
. آن حضرت پایه گذار اندیشه ایجاد زندان اصلاحی در تاریخ بشریت است (12) .
نخستین زندان در اسلام را حضرت علی علیه السلام در کوفه از بوریای
فارس ساخت و آنجا را «نافع » نامید و سپس زندان دیگری از خاک و گل بنا کرد و اسم
آنجا را «مخیس » (نرم کردن) گذاشت، کیفر حبس بر پایه تفکر اسلامی و توبه بوده است
(13) .
اهمیت اقدامات اصلاحی حضرت امیر علیه السلام زمانی آشکار می گردد
که بدانیم جوامع اروپایی که خود را مدعی صیانت از حقوق بشر می دانند، تا یکی دو
قرن اخیر کمترین اطلاعی در خصوص نحوه برخورد صحیح با زندانیان نداشتند و زندانهای
مخوف و مملو از زندانی آنها، جایگاه شکنجه و اعمال مجازاتهای طاقت فرسا بوده است .
انجام دادن عبادتهای شرعی، و تنظیم برنامه های تهذیبی و آموزش قرآن
و فرا گرفتن سواد خواندن و نوشتن در دو زندان «نافع » و «مخیس » کاملا مراعات
می شده و یکی از برنامه های اجباری بوده است (14) . اقدامات گوناگون
حضرت، جهت مراعات حال زندانیان بیانگر نگاه اسلام به زندان و زندانی است . اصولا
نامگذاری آن دو زندان توسط حضرت نیز بر پایه تفکر اصلاحی بوده است . چه; نافع و
مخیس به معنای مفید بودن، فایده رساندن، نرم و اصلاح شدن می باشد (15) .
تاریخچه زندانهای اسلامی
دهه های نخست صدر اسلام را می توان دوران طلایی احترام به کرامت
انسانی نامید . در این دوران، حقوق زندانیان با توجه به سیره پیامبر اکرم صلی الله
علیه و آله و حضرت علی علیه السلام رعایت می شده است . بر کسی پوشیده نیست که در
زمان شهادت حضرت علی علیه السلام تنها یک زندانی وجود داشته است و آن، قاتل آن
حضرت بوده است .
با گسترش قلمرو حکومتها و ایجاد تشکیلات حکومتی، استفاده گسترده از
زندان متداول گردید و نقش مهمی در حفظ قدرت و حکومت خلفای اموی و عباسی ایفا نمود
. معاویه را به عنوان پایه گذار شیوه نوین زندانبانی، ذکر نموده اند .
در روزگار معاویه زندانها به چهره کامل خود درآمد و مجهز به نگهبان
(زندانبان) شده، معاویه نخستین کسی بود که برای زندانها شیوه و روشی ثابت
پایه گذاری کرد (16) .
به تدریج زندان به عنوان ابزار قدرت در اختیار خلفای اموی قرار
گرفت و زندان توام با شکنجه جایگاه وسیع و مهمی نزد خلفای اموی و پس از آن، عباسی
پیدا نمود . به فاصله کوتاهی پس از استقرار مذهب اسلام، خلفای اموی و عباسی، برای
از بین بردن مخالفان خود اصول حقوق جزای اسلامی را ندیده گرفته و به قتل و ضرب و
حبس مخالفین پرداختند . از جمله قتل ائمه اطهار علیهم السلام از طرف خلفا لکه ننگی
است بر دامن تاریخ که هرگز زدوده نخواهد شد (17) .
در شهرهای مهم آن زمان همچون مکه، مدینه، کوفه، شام، بصره، واسط و
... زندانهای مخوفی وجود داشته است . مخوف ترین زندانهای دوران بنی امیه را زندان
حجاج بن یوسف ثقفی ذکر نموده اند (18) . وائلی به نقل از مروج الذهب
مسعودی آورده است:
«حجاج مرد در حالی که در زندان او پنجاه هزار مرد و سی هزار زن
وجود داشت و حجاج همه آنها را در یک زندان حبس کرده بود» (19) .
در این زندانها هیچ تفکیکی وجود نداشت و زندانیان در زیر گرمای
شدید هوا، تحت آزار و شکنجه قرار می گرفتند .
با روی کار آمدن عباسیان، به علت افزایش قلمرو حکومت اسلامی و به
حکومت رسیدن اقوام گوناگون غیر عرب، که ابزار و ادوات قساوت انگیز شکنجه را که
میان خودشان متداول بود، با خود آوردند .
استفاده از زندان و شکنجه افزایش یافت و به جز برخی از خلفا که از
برخورد آنها با زندانیان به نیکی یاد می شود (20) ، سیاست اصلی خلفا،
ارعاب و شکنجه بوده است .
زندان در جوامع غربی
در کشورهای اروپایی زندان به معنا و مفهوم امروزی که شخص مجرم راهی
زندان می شود و مجبور است چند صباحی به عنوان مجازات، در آنجا بماند، وجود نداشته
است . بلکه از زندان برای اعمال سایر مجازاتها استفاده می شده است . زندانهای
قدرتهای بزرگ آن زمان همچون فرانسه، انگلیس و آلمان تا قرون اخیر، سیاهچالهای
وحشتناکی بوده است که انواع شکنجه و مجازاتهای ظالمانه در آنها اعمال می شده است .
زندان در کشور فرانسه که از آن کشور به عنوان «مهد حقوق » یاد
می شود، سابقه ای بس دیرینه دارد .
«در حقیقت تا اوایل قرن هیجدهم میلادی، در این کشور تنبیه و شکنجه
جسمانی، یکی از وسایل اصلی و اساسی سرکوب و ارعاب مجرمین بوده و زندان، بیشتر به
عنوان وسیله نگهداری مجرمین جهت اجرای مجازات اصلی (که غالبا عبارت از اعدام یا
شقه کردن و یا به چهارمیخ کشیدن بوده) بکار می رفته است » (21) .
مجازاتهای وحشیانه و طاقت فرسای جوامع غربی تا سده های اخیر عبارت
بودند از: داغ کردن، به چرخ عذاب کشیدن، پاروزنی در کشتی ها برای مدت نامعلوم،
بریدن دست و زبان، سوراخ کردن زبان، غل و زنجیر کردن، شلاق زدن، بریدن سر و ...
نقش روحانیون مسیحی و آباء کلیسا در طول قرون وسطی، در برخورد با
زندان و زندانی، متفاوت بوده است . در سده های نخستین، تحت تاثیر تعلیمات و عقاید
مذهبی، کلیسا بر این اعتقاد بود که مجرم و مقصر باید فرصت مناسبی جهت توبه و ندامت
داشته باشد .
«روحانیون مسیحی اولین کسانی بودند که برای بهبود وضع زندانها و
تربیت زندانیان اقدام کردند» (22) .
علمای مسیحی در ابتدای امر با شعار «کلیسا از خون نفرت دارد» برای
اصلاح زندانیان اقداماتی انجام دادند . در سال 817 میلادی در مجمع روحانیون مسیحی
در رم، مقررات مربوط به اداره زندانها تصویب و تاکید شد که زندانها باید جنبه
اصلاحی و تربیتی داشته باشند و برای نیل به این هدف زندانیان باید به روش انفرادی
نگهداری شده و به آنان کار دستی آموخته شود . اجازه خواندن کتب مذهبی را داشته و
روحانیون در زندانها، زندانیان را ملاقات و با نصایح سودمند، آنان را به راه راست
هدایت کنند (23) .
اما با افزایش قدرت روحانیون کلیسا، اعمال مجازاتهای خشن و
طاقت فرسا علیه مجرمین و اغلب مخالفان، روز به روز افزایش یافت . شکنجه به منظور
اخذ اقرار کاملا عادی بود . پس از تشکیل دادگاه تفتیش عقاید (انگیزیسیون) نخستین
باری بود که روحانیون مسیحی در امر قضاء به شکنجه متوسل شدند (24) .
در طول قرنهای متمادی، تغییر عمده ای در وضعیت زندانیان روی نداد .
زندان صرفا مکانی بود که مقصران و مجرمان که در شرایط بسیار بدی در آنجا محبوس
بودند، نتوانند از آن فرار کنند و از تغذیه و بهداشت و تربیت و اصلاح که قرنها قبل
در پرتو تعالیم اسلام و در سیره امام علی علیه السلام اعمال می شده است، خبری نبود
.
به تدریج تحت تاثیر افکار و عقاید دانشمندان برجسته ای چون
«منتسکیو، روسو، بنتام، بکاریا و ...» در رفتار با زندانیان تجدید نظرهای اساسی
صورت گرفت و جنبه اصلاحی زندان مورد تاکید قرار گرفت .
استفاده از زندان به معنای امروزی آن، یعنی به عنوان مجازات اصلی
با شرایط و مدت معین و به منظور اصلاح و تربیت تبهکاران، تنها از اوایل قرن نوزدهم
به این طرف معمول گردیده است . یکی از مهم ترین علل پیدایش این تحول، واکنشی بود
که در میان مردم اروپا نسبت به مجازاتهای بی رحمانه و غیر انسانی گذشته پدید آمد»
(آخوندی، محمود، آئین دادرسی کیفری، ج 3، ص 75) .
انقلاب کبیر فرانسه (1789م) که حاصل نارضایتی توده مردم به علت ظلم
و ستم سلاطین بود، نقطه عطفی در اصلاح امور زندانها محسوب می گردد . انقلابیون
فرانسوی با تخریب زندان «باستیل » که نتیجه برخوردهای بسیار ظالمانه و شکنجه های
وحشتناک آن دوران بود، خواستار حفظ حقوق و رعایت آزادیهای مردم و عدم تعرض به آن
شدند . موضوعاتی که قرنها قبل در تعالیم و رهنمودهای انسان ساز اسلام به روشنی تبیین
گردیده اند .
پی نوشت:
1) سوره نساء ، 15 .
2) تفسیر المیزان، علامه محمد حسین طباطبائی، ج 4، ص 370 - تفسیر
نمونه، ج 3، ص 307 .
3) تفسیر نمونه، ج 3، ص 308 .
4) مائده: 33 .
5) تفسیر نمونه، ج 4، ص 359 و تفسیر المیزان، ج 5، ص 497 .
6) وائلی، احمد، احکام زندان در اسلام، ترجمه محمد حسن بکایی، ص 30
و منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج 4، ص 31 .
7) توبه: 5 .
8) تفسیر نمونه، ج 7، ص 292 و تفسیر المیزان، ج 9، ص 235 .
9) وائلی، احمد، احکام زندان در اسلام، ص 17 به نقل از طبرسی،
مجمع البیان - شیخ طوسی، تبیان - طبری، تفسیر کبیر - سیوطی، الدر المنثور .
10) وائلی، احمد، احکام زندان در اسلام، ص 102 .
11) دانش، دکتر تاج زمان، حقوق زندانیان و علم زندانها، ص 148 .
12) وائلی، دکتر احمد، احکام زندان در اسلام، ص 273 .
13) دانش، ماخذ بالا، ص 148 .
14) وائلی، همان، ص 274 .
15) وائلی، همان، ص 273 .
16) ساکت، محمد حسین، نهاد دادرسی در اسلام، ص 379 .
17) محسنی، مرتضی، حقوق جزای عمومی، ج 1، ص 107 .
18) حجاج بن یوسف ثقفی در سال 41 هجری متولد و در سال 95 هجری از
دنیا رفت . حضرت علی علیه السلام در خطبه 116 نهج البلاغه که در سال 38 هجری بیان
شده است، از خونریزی و سفاکی این مرد خبر داده است: «آگاه باشید! به خدا سوگند
پسرکی از طایفه ثقیف بر شما مسلط می شود که هوسباز و گردنکش و ستمگر است ...»
(نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص 227) .
19) وائلی، احمد، همان، ص 393 .
20) عمر بن عبدالعزیز، معتمد عباسی .
21) صلاحی، جاوید، کیفرشناسی، ص 197 .
22) دانش، تاج زمان، حقوق زندانیان و علم زندانها، ص 22 .
23) همان، ص 145 .
24) حجتی کرمانی، علی، سیر قضاوت در ادوار مختلف تاریخ، ص 24 .
