ترس (قسمت آخر)

ترس منفی

بر خلاف ترس مثبت که ارزش آفرین است و موجب رشد و تعالی انسان می شود، ترس منفی یک خلأ روحی به شمار می رود. انسان ترسو یک ضعف و کاستی روحی دارد و ترس منفی، در حقیقت، یک بیماری است. ترس منفی بروز یک مشکل روانی در افراد ترسوست و همانگونه که بیماری های جسمی احتیاج به شناخت عامل و درمان دارد، در مورد ترس که یک بیماری روحی است نیز درمان، بسیار اهمیت دارد. عوامل ترس منفی، شناخت ترس که اصولاً ترس منفی چیست؟ آشنایی با آثار ترس منفی و... روشنگر راه های درمان ترس منفی است.

مهمترین جلوه های ترس را می توان در دو دسته بیان کرد:

1ـ ترس از انتقاد، ابراز عقیده یا پیشنهاد: عوامل مختلفی باعث این ترس می شود که مهمترین آن ها، ترس از لطمه اجتماعی، خرد شدن شخصیت، زیر سؤال رفتن، رد شدن عقیده، عدم اثبات عقیده، عدم وجود اعتماد به نفس و توبیخ می باشد. در حالی که شهامت و قدرت ابراز عقیده در هر موردی برای انسان لازم است، بر فرض که گاهی عقیده اش رد یا مورد سؤال هم واقع بشود، اما کم کم این ابراز عقیده، به او تجربه می آموزد و او را به رشد و کمال می رساند.

اگر کسی از ابراز عقیده بترسد، هرگز رشد نمی کند و به کمال دست نمی یابد. اما این نکته نیز لازم به تذکر است که روش انتقاد صحیح، در اسلام، و برخورد با نظرات دیگران، راه های اصولی دارد که باید به آن ها عمل شود. انسان نباید در انتقاد از دیگران، آن ها را مورد سرزنش، توبیخ، تمسخر، بی احترامی و هتک حرمت قرار دهد و باید سعی نماید، در انتقاد مرتکب گناه نشود.

2ـ ترس از آینده: اکثر افراد از این نوع ترس رنج می برند. این ترس عواقب سوئی در زندگی، آینده و شخصیت انسان بر جای می گذارد. رسوخ این ترس در دل افراد، به دلیل ضعف ایمان است؛ زیرا مؤمن به خداوند تکیه دارد و از آینده هیچ ترسی به خود راه نمی دهد، و نعمت امروز را غنیمت می شمارد. البته این نکته به آن معنا نیست که انسان کار و تلاش نکند، بلکه انسان باید کار کند، زحمت بکشد، اسراف و زیاده روی نکند، و در مورد آینده خود به خدا متکی باشد. توکل به خدا، ترس از آینده دنیوی را از بین می برد، اما ترس بیهوده از آینده، در مکتب اسلام، نامفهوم است.

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «ای مردم! رزق و روزیی که بر شما ضمانت شده، شما را از واجبات باز ندارد و انسان اگر توکل داشته باشد، به واسطه ترس از تنگدستی، چیزی را سؤال نمی کند، رد نمی کند و نگه نمی دارد؛ چون فقر و غنا را به دست خدا می داند.»1

و امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «و دیدم تمام خوبی و برکت را در بریدن طمع از مال مردم و آن چه پیش آنان است و هر کس به مردم امید نداشته باشد و کارش را به خدا واگذار کند، در تمام امورش، خداوند بر آن چه او طالب است، جواب دهد و حاجت او را روا کند.»2

شناخت عوامل ترس

1ـ ژنتیک: اگر پدر یا مادری ترسو باشند، فرزند آن ها نیز معمولاً ترسو خواهد بود. در مکتب اسلام تأکید شده است که حتماً مادر فرزندان خود را شجاع انتخاب کنید. هنگامی که مشخص شود که عامل ترس از بُعد ژنتیک است، درمان آن نیز روشن خواهد بود. و باید به این افراد تفهیم شود که قدرت اراده در انسان قادر است که انسان را به هر کاری وادار کند و یا هر کار زشتی را از انسان دور نماید. چه بسیار افرادی که خود ترسو بوده اند، اما فرزندان آن ها، ترس آنان را به ارث نبرده و آن را از وجود خویش طرد کرده و افرادی شجاع و کارآمد شده اند.

2ـ جامعه: افراد جامعه چون پدر و مادر، ممکن است سبب بروز ترس در افراد شوند، مثلاً از دیدن یک فیلم یا صحنه ترس آور، یا شنیدن جریانات ترسناک ممکن است فرد به چنین مشکلی دچار شود و ترس در وجودش رخنه کند. لذا باید فرد را از این گونه عوامل جدا نمود تا موجب ترس های شدیدتر و قوی تر در وی نشود.

3ـ تنبیه های غلط: یکی دیگر از عوامل ترس در افراد، اعمال تنبیه های غلط توسط اولیا و مربیان است. برخی از اولیا یا مربیان، برای این که کودک درس بخواند یا از اوامر آن ها پیروی کند، او را می ترسانند که این گونه تنبیه ها، ترس را از کودکی در وجود فرد ریشه دار می کند. اولیا و مربیان باید بدانند که اگر می خواهند ارزشی را در کودک به وجود بیاورند، به وسیله تنبیه غلط و وسایل ترس آور که وجود کودک را پر از دلهره و آشوب می کند، در این امر موفق نخواهند بود. اصل در ارشاد دیگران، در مکتب قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)، استفاده از روش مسالمت آمیز و آرام و لحن خوش و ملایم می باشد که در راه های درمان به آنان اشاراتی خواهد شد.

4ـ عوامل عاطفی و روانی: فردی که در خانواده یا مدرسه و یا اجتماع هویت خاصی ندارد وکسی برایش احترامی قائل نیست و مرتب سرزنش می شود، حالت افت شخصیت و عقده حقارت و کمبود شخصیت در او به وجود می آید و قدرت شجاعت و شهامت از او سلب می شود و فردی زبون و ترسو می گردد.

لذا توصیه می شود، این افراد را از نظر عاطفی ـ روانی تقویت کنید. به او شخصیت دهید. او را بیهوده از مسائل مختلف نترسانید و به او اجازه ابراز عقیده و اظهار نظر بدهید. حتی اگر حرف های او در ابتدا برای شما نامفهوم و خارج از موازین عقلائی باشد، باز او را مطرود و منزوی نکنید. عامل خلأ روانی را ابتدا از بین ببرید و اجازه دهید تا او بتواند به طریقی که متناسب با درک و بینش خود اوست، مطالب را بفهمد و از فکر خود استنباط کند و نتیجه ای را ارائه دهد و به مرور ترس را از خود بیرون کند و شهامت را جایگزین آن نماید.

این بود مهمترین عوامل ترس. البته عوامل دیگری نیز در ایجاد ترس مؤثر است که به خاطر اختصار از ذکر آن ها خودداری می کنیم.

آثار ترس منفی

برای این که انسان به چاره جویی مشکلات و نارسایی های جسمی، روحی و فکری توجه کند، لازمه اش این است که تبعات و آثار منفی آن مشکل را مورد ارزیابی و دقت قرار دهد. شناخت آثار مشکلات و بیماری، محرکی است برای این که انسان تلاش کند تا مشکل حل شود.

اول: آثار جسمی ترس: عبارتند از: 1ـ ترشحات اضافی دستگاه گوارش 2ـ مسمومیت های خونی 3ـ خستگی های مفرط 4ـ ناراحتی اعصاب 5ـ سکته 6ـ بیماری های پوستی

دوم: آثار روانی ترس: عبارتند از:1ـ افسردگی 2ـ کسالت 3ـ محدودیت افق فکری 4ـ ناامیدی و یأس 5ـ عدم ابتکار عمل 6ـ ضعف حافظه 7ـ خیال پردازی 8ـ فراموشی 9ـ بی قراری 10ـ دروغگویی 11ـ احتیاط های بی جا 12ـ کم شدن مقاومت

سوم: آثار اجتماعی ترس: عبارتند از: 1ـ سکوت در مقابل تضییع حق اجتماعی 2ـ رکود اجتماعی 3ـ منزوی بودن 4ـتسلیم و مطیع محض شدن 5ـ عدم رشد اقتصادی

شناخت جلوه های ترس:

افراد ترسو، دارای ویژگی های خاصی هستند که با دیدن این نشانه ها، می توان ترس را در افراد بررسی و به وجود ترس در آنان پی برد:

1ـ رنگ پریدگی 2ـ برافروختگی 3ـ لرزش بدن 4ـ خشکی دهان 5ـ فریاد 6ـ سستی جسم 7ـ ازدیاد ضربان قلب 8ـ لکنت زبان 9ـ گریه 10ـ کم اشتهایی 11ـ تغییر تن صدا 12ـ بی خوابی

درمان

درمان باید توسط افراد آگاه صورت گیرد و راه های درمان به تناسب وجود بیماری در افراد اعمال شود. پس ابتدا باید عامل ترس شناخته شود، سپس درمان مناسب تجویز و اجرا شود.

درمان ترس راه های مختلف دارد. و از نظر روانشناسی، در برطرف کردن بیماری یا کم کردن ضریب بیماری ترس روش هایی پیشنهاد شده است، که اجمالاً به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1ـ ارشاد و هدایت: یکی از راه های درمان، ارشاد و هدایت با روش صحیح است. این نکته قابل ذکر است که ارشاد افراد به راه راست، شیوه های گوناگون دارد. این بحث بسیار مفصل است؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، بحث گسترده ای دارد که بر اولیا و مربیان و کسانی که در مصدر امور تربیتند، لازم است که راه های ارشاد را فرا گیرند و برای ارشاد از روشی استفاده نکنند که زمینه گناه را فراهم سازند، و منکر دیگری را در وجود فرد خطا کار جایگزین سازند.

2ـ تجزیه و تحلیل عوامل ترس آفرین (دادن علم و آگاهی): باید فرد آگاه و به جهات مختلف مسأله آشنا باشد، تا بتواند فرد ترسو را قانع کند.

3ـ پرهیز از یادآوری مشکلات قبل

4ـ توجه دادن به نکات مثبت

5ـ ارائه الگوهای مناسب

6ـ ایجاد علاقه و انگیزه

7ـ تجربه عوامل ترس آفرین

8ـ همیاری و کمک

9ـ آموزش مقابله و دفاع

10ـ تغییر محیط

11ـ از بین بردن زمینه های ترس

12ـ تلقین و تقویت روحی

13ـ تمرین

14ـ درمان های پزشکی

15ـ تقویت ایمان

این بود راه های درمان ترس که به نظر می رسد، مهمترین آن ایمان به خداوند است که بهترین یار و یاور انسان در مشکلات زندگی می باشد و ایمان پناهگاهی مطمئن برای انسان به شمار می رود و انسان با ایمان در زندگی کمتر دچار سختی و سردرگمی خواهد بود؛ زیرا خداوند همیشه در مشکلات، به یاری او می شتابد و او را در سختی ها یاری می کند. تقویت ایمان، انسان را در زندگی به آرامش و ثبات خواهد رساند و از ترس های کاذب دور خواهد کرد.

با امید به آن که ترس های کاذب را در خود ریشه کن نماییم.