در منابع علمی، انواع سرمایه‌هایی که در سازمان‌های اداری و کاری وجود دارند به شرح زیر ذکر می‌شوند:
1. سرمایههای اقتصادی که به طور سنتی عبارتند از مسائل مالی، درآمدها، و ابزار و امکانات؛
2. سرمایههای انسانی که نیروهای انسانی، تجربه، آموزش، مهارت‌ها و افکار کارکنان سازمان‌ها را دربرمی‌گیرد؛
3. سرمایه اجتماعی که عبارت است از روابط اجتماعی، شبکه تماس‌های اجتماعی، و دوستی‌های کارکنان و مدیران با همدیگر یا ارباب رجوع.
تا همین چند سال گذشته همین سه نوع سرمایه اصلی‌ترین سرمایههای یک محیط کاری بود و این نظر وجود داشت که سازمانی موفق است که هر سه نوع سرمایه را در سطح بالایی داشته باشد یا به عبارت بهتر، اگر سازمانی سطوح این سرمایه‌ها را در حد بالاتری داشته باشد، در کار خود موفق‌تر است. اما در سال‌های اخیر، به ویژه پس از مطرح شدن دیدگاه روانشناسی مثبت‌گرا و نگاه این گرایش روانشناسی علمی به توانمندی‌ها و صفات مثبت در افراد و اهمیت محیطهای مثبت (از جمله محیطهای کاری مثبت)، گفته شد که صرف وجود سه نوع سرمایه یاد شده و اینکه نیروی انسانی تجربه و مهارت‌های شغلی و حرفه‌ای داشته باشند برای موفقیت سازمان‌های اداری، تولیدی و خدماتی کافی نیست، بلکه صفات مثبت کارکنان موضوعی حائز اهمیت‌تر است.
از اینجا بود که از نوع چهارمی سرمایه در سازمان‌ها با عنوان سرمایه روان‌شناختی مثبت گفته شد. بررسی‌ها نشان داد سازمان‌هایی که فاقد این نوع چهارم سرمایه باشند یا میزان آن کم و ناچیز باشد حتی به زعم فزونی سه نوع سرمایه دیگر، چندان بهره‌وری و توفیقی نخواهند داشت. اما سرمایههای روان‌شناختی مثبت چیست؟
سرمایههای روان‌شناختی مثبت
سرمایه روان‌شناختی مثبت عبارت است از صفات و توانمندی‌های مثبت در کارکنان، مدیران و فضای کلی سازمان یا شرکت مثل اعتماد به نفس، امید، خوشبینی و تاب‌آوری. دکتر فرد لوتان، روانشناس مثبت‌گرای دانشگاه نبراسکا که روی سرمایه روان‌شناختی مثبت کار کرده، می‌گوید: «زمان آن است تا کارخانه‌ها و شرکت‌ها از وابستگی‌شان به منابع سنتی سرمایه (یعنی سه نوع سرمایه دیگر) بکاهند و به جای آن به سرمایه روان‌شناختی مثبت توجه کنند.» همانگونه که ذکر شد، یکی از اجزای سرمایه روان‌شناختی مثبت امید است. در شماره‌های گذشته به تفصیل درباره امید و مولفه‌های آن گفتیم و در ادامه به امید در محیطهای کاری به عنوان بخشی از سرمایه روان‌شناختی مثبت اشاره می‌کنیم و به خصوصیات کارکنان و محیطهای کاری امیدوار می‌پردازیم.
امید در محیطهای کاری
مطابق نظریه امید که ریک اسنایدر عرضه کرده، امید یعنی داشتن اهداف تعریف شده و ظرفیت‌های لازم برای ایجاد مسیرهای ضرورت به منظور دستیابی به اهداف فوق (که به آن «مسیرهای امید» می‌گویند) و داشتن انرژی‌های لازم برای حرکت در این مسیرها (که به آن «عاملیت در امید» می‌گویند.) داشتن امید در حوزه‌های گوناگون زندگی سودمند و مفید است که یکی از حوزه‌های مهم محیط کار و شغل است. آنچه در محیطهای کاری با استفاده از اصول این نظریه می‌توان انجام داد روشن‌سازی اهداف مهم، و ریز کردن اهداف بزرگ به خرده اهداف است، به شکلی که دستیابی به آنها راحت‌تر و ساده‌تر باشد و ایجاد مسیرهای جایگزین و بدیل برای اهداف مطلوب در شرایط غیرعادی و فشارآفرین.
اسنایدر در سال 2000 براساس نظریه خود به بررسی صد شرکت تجاری، خدماتی و تولیدی در آمریکا پرداخت و از آنها درباره امید و سطح آن در فضای عمومی سازمان و کارکنان پرسید. او سپس براساس پاسخ‌ها ویژگی‌های شرکت‌ها و کارکنان امیدوار را مشخص کرد.
خصوصیات شرکت‌های بسیار امیدوار
براساس نوشته اسنایدر، شرکت‌های خیلی امیدوار در زمینه‌های انتفاعی بسیار موفقند. این شرکت‌ها در مقایسه با شرکت‌هایی که کمتر امیدوارند این ویژگی‌ها را دارند:
1. در این شرکت‌ها هیچ‌کس، از جمله مدیران و کارکنان، از یکدیگر نمی‌ترسند.
2. در این شرکت‌ها همه فرصتی برابر برای موفقیت دارند. در حقیقت، همه نیروها سطحی از ایفای نقش مثبت برای خود متصورند.
3. پیشرفت‌ها و امتیازات با تلاش پیوند خورده است.
4. با افراد دارای پایین‌ترین رتبه و مراتب سازمانی به همان شکلی برخورد می‌شود که با سایر کارکنان، از جمله با مدیران.
5. اولویت اول مدیریت کمک به کارکنان برای انجام دادن بهترین شکل شغل است.
6. ارتباطات بین کارکنان و مدیران، دوطرفه و آزاد است.
7. بازخورد گرفتن از کارکنان و بازخورددهی به آنان در حکم وسیله‌ای است برای بهسازی شرکت عمل.
8. اتخاذ تصمیم در بسیاری از موارد به کارکنانی واگذار می‌شود که کار خاصی در شرکت انجام نمی‌دهند.
9. کارکنان در هدف‌گزینی‌های شرکت جایگاه مهمی دارند (در حقیقت، بخشی از اهداف شرکت کارکنان هستند.)
10. به کارکنان مسئولیت داده می‌شود تا برای مشکلات شرکت راه‌حل پیدا کنند.
11. صرف نظر از اینکه مسئله حل کردن مشکلی باشد یا سعی برای عرضه یک ایده و طرح نو، مسئولیت اجرای تغییرات به کارکنان محول می‌شود.
12. هدف کلی برقراری روابط پایدار با مشتریان و سفارش‌دهندگان و مراجعان است، نه فروش کالا یا دادن خدمات به آنان.
کارکنان امیدوار
اسنایدر در بررسی خود کارکنان بسیار امیدوار را هم مشخص کرد. ویژگی‌های کارکنان خیلی امیدوار (در مقایسه با کارکنان کم امید یا ناامید) از این قرار است:
1. وجدان کاری دارند و وظیفه‌شناسند.
2. نگرش‌های یاری‌رسان به سایر کارکنان دارند.
3. با کارکنان و مشتریان، به ویژه در مواقع بحرانی یا در تعاملات تنش‌زا، خوش رفتار، مودب و مهربانند.
4. در مواقعی که کارکنان دیگر توفیقی دارند یا پاداش یا ترفیعی می‌گیرند، از صمیم دل خوشحال و شاد می‌شوند.
5. در مواقعی که مشکلی پیدا می‌شود، نه مدیران، نه سایر کارکنان و نه ارباب رجوع را مقصر جلوه نمی‌دهند.
6. اهداف روشنی برای شغل و وظیفه خود معین می‌کنند.
7. برای اهداف موردنظر راه‌های خوب و متعددی پیدا می‌کنند.
8. در شرایط عادی، می‌توانند در خود انگیزه کار ایجاد کنند و به‌خصوص، در شرایط بحرانی انرژی خاصی برای کار و غلبه بر شرایط دارند.
اسنایدر سپس در بررسی‌های دیگر خود، چهار پیامد عمده‌ای را که امید اندک در کارکنان به بار می‌آورد و در این کارکنان دیده می‌شود بررسی کرد. بر این اساس، کارکنان کم امید یا ناامید:
1. انگیزه خیلی پایینی دارند.
2. چندان احساس وظیفه‌شناسی نمی‌کنند و در نتیجه، محصول یا برون‌داد آنها کم است یا کیفیت خوبی ندارد.
3. غالبا عزت نفس پایینی دارند و روحیه کاری‌شان هم کم است.
4. با مدیران، همکاران، زیردستان، و مشتریان با بی‌احترامی و به دور از شأن و کرامت انسانی برخورد می‌کنند.
5. میزان غیبت آنها در محل کار بالاست.
آموزش امید به کارکنان
یک پرسش اصلی در زمینه امید در محیطهای کاری این است: آیا امکان تغییر شرایط ناامیدی یا کم‌امیدی به امیدواری زیاد وجود دارد؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توان محیطهای کاری را به محیط‌هایی با سرمایه روان‌شناختی مثبت و با امیدواری بالا تبدیل کرد؟ خوشبختانه، پاسخ این پرسش‌ها مثبت است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از طریق آموزش امید و تأکید بر توانمندی‌های مثبت افراد، می‌توان جو سازمانی بسیار پرامید و با نشاطی ایجاد کرد و به این ترتیب، هم بازده کاری را افزایش داد و هم کیفیت کار را بالا برد. برای این کار فعالیت‌هایی انجام می‌گیرد که با استفاده از آنها می‌توان امید را در موقعیت‌های کاری گوناگون و بین کارکنان و مدیران افزایش داد.
