عدد چهار ، در هنر و معماری ایران باستان بسیار تاثیرگذار بوده است. وجود 4 عنصر اصلی تشکیل‌دهنده حیات که بر پایه‌ی حکمت ایرانیان شناخته شده و پاک شمرده شده است، برای ایرانیان جنبه‌ی تقدس داشته و نمادین بوده است. از این‌رو بهترین فرم پدید آمده در پلان‌های معماری نیز از 4 طبعیت کرده و باعث چهار قسمتی شدن حیاط یا صحن تمامی بناهای ایران چه قبل از اسلام و چه بناهای پس از اسلام در ایران شده است. از بناهای تاریخی که از این عدد تاثیر پذیرفته‌اند، باغ‌های ایرانی را می‌توان نام برد. در میان باغ‌های ایرانی، آن دسته از باغ‌هایی که توسط معابر و گذرگاه‌ها به چهار قسمت تقسیم می‌شده‌اند را چهارباغ می‌نامیدند.
طبق یافته‌های باستان‌شناسی، اولین باغی که در ایران با فرم چهارباغ ساخته شده است، باغ پاسارگاد بوده که به دستور کوروش کبیر بنا شده است. طرح چهارباغ به دو شیوه در باغ‌های ایران اجرا می‌شده است.
شیوه اول
در این شیوه، باغ را در قالب یک خیابان اصلی که از طول با گذرگاه‌های فرعی به چهار قسمت تقسیم شده است، می‌ساختند؛ مانند چهارباغ عباسی در اصفهان.
شیوه دوم
در این شیوه که نسبت به شیوه‌ی اول، کامل‌تر و دقیق‌تر است، تمامی مساحت باغ را با دو معبر متقاطع به چهار مربع یا مستطیل برابر تقسیم می‌کرده‌اند و در محل تقاطع یک حوض به عنوان عنصر مرکزی می‌ساختند. هر کدام از چهار مربع را هم با معابر متقاطع به چهار قسمت دیگر تقسیم می‌کردند. این تقسیم‌بندی با توجه به مساحت باغ، تا حد ممکن ادامه داشته است؛ مانند باغ گلشن در طبس.
این چهارباغ در واقع مجموعه‌ای از چند چهارباغ است که نام یکی از آن‌ها را بر تمامی مجموعه نهاده‌اند و در اطراف یک خیابان اصلی بنا شده‌اند.
چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا بعد از تعیین اصفهان به عنوان پایتخت در عصر شاه عباس اول و به دستور ایشان ساخته شده‌اند. چهارباغ پایین به دستور رضاشاه پهلوی و با همان طرح چهارباغ صفوی ساخته شده است.
چهارباغ عباسی از سی‌و‌سه پل شروع می‌شود و به سمت شمال شهر امتداد می‌یابد و چهارباغ بالا نیز از سی‌و‌سه پل شروع می‌شود و به سمت جنوب شهر تا دروازه‌ی شیراز ادامه دارد. در واقع این سی و سه پل است که خیابان اصلی چهارباغ بالا و چهارباغ عباسی را به یکدیگر مرتبط می‌کند. چهارباغ پایین نیز در امتداد چهارباغ عباسی به سمت شمال شهر ساخته شده است.
در گذشته جوی آبی از میان خیابان تا زاینده‌رود جریان داشته است و در محل تقاطع‌ها حوض‌هایی نیز ساخته بودند. در خیابان، مسیری خاص برای افراد سواره تعبیه شده بوده است و در دو طرف خیابان درختان چنار به موازات خیابان و در دو ردیف کاشته شده بودند.
در دوره‌ی صفویه سرتاسر خیابان تا کنار رودخانه پوشیده از باغ‌های باشکوه بوده است که میان امرا برای ساخت عمارت تقسیم شده بودند. البته به عموم مردم هم حق تفریح در باغ‌ها و استفاده از ثمرات آن‌ها را داده بودند. در سمت غرب خیابان، باغ‌های تخت، هشت‌گوشه (هشت بهشت) و تاکستان قرار داشتند و در سمت شرق خیابان باغ‌های بلبل، توت و درویشان قرار داشتند. البته در حال حاضر غیر از باغ هشت‌گوشه مابقی به طور کامل از بین رفته‌اند.
چهارباغ از دید مورخان و جهانگردان
توصیف چهارباغ عباسی در بسیاری از متون تاریخی عصر صفوی وجود دارد که از آن میان می‌توان به تاریخ عالم‌آرای عباسی نوشته‌ی اسکندربیگ منشی، تاریخ عباسی (روزنامه‌ی ملا جلال) نوشته‌ی ملا جلال منجم یزدی و روضه‌الصفویه نوشته‌ی جنابدی اشاره کرد.
همچنین جهانگردان بسیاری در دوره‌های صفویه و قاجار بعد از مشاهده‌ی چهارباغ به توصیف آن در سفرنامه‌هایشان پرداخته‌اند. از پی تیرو دلا واله، جهانگرد ایتالیایی گرفته تا سانسون فرانسوی و … .
شوالیه شاردن جهانگرد معروف فرانسوی که در دوره‌ی سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی مدت زیادی را در ایران حضور داشته است، چهارباغ را گردشگاه مشجر عمومی اصفهان نامیده و ضمن توصیف چهارباغ می‌گوید:
این خیابان زیباترین معبری است که من تاکنون دیده و شنیده‌ام.
بی‌لطفی قجری‌ها در حق چهارباغ
بیشتر ابنیه‌ی تاریخی اصفهان در دوره‌ی قاجار با بی‌مهری مواجه شدند و از عظمت و شکوه آن‌ها کاسته شد. چهارباغ نیز از این قاعده مستثنی نبوده و اگر توجه و محافظت مردم مانع نمی‌شد، در همان زمان به کلی از بین می‌رفت.
سلطان مسعود میرزا معروف به ظل‌السلطان، بزرگ‌ترین پسر ناصرالدین شاه که از سوی پدر، حاکم اصفهان شده بود، دستور تخریب چهارباغ را صادر کرد و عمال وی برای تخریب باغ شروع به قطع درختان کردند. خبر این ماجرا به حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی از علمای برجسته‌ی آن زمان اصفهان رسید.
ایشان به طلاب مدارس دینی دستور دادند تا مانع تخریب چهارباغ شوند. طلاب فورا به چهارباغ رفته و بعد از درگیری مفصلی که با عمال ظل‌السلطان داشتند، موفق شدند آن‌ها را بیرون کرده و مانع قطع مابقی درختان شوند.
البته امروز نیز باید مسئولین امر هشیار باشند و به بهانه پیشرفت و توسعه شهر اصفهان، مجوز قطع این درختان کهنسال را صادر نکنند تا مانند چندی پیش طرح‌هایی نظیر گسترش شبکه‌ی ریلی قطار شهری، منجر به قطع تعدادی از این درختان نشود.
منبع :کجارو
