دو نگاه به روشنفکری در ادبیات سیاسی ایران

میرزا آقاخان کرمانی را معمولاً اولین کسی می دانند که مفهوم روشنفکر را با اصطلاح منورالفکر در ادبیات سیاسی ایران استفاده کرده است. او منورالفکرها را رافع الخرافات و منورالعقول معرفی می کند و از ترکیب های دیگری همچون روشن سرا، روشنستان و نور خویشتاب در توصیف روح روشنگری اروپا استفاده می کند.[1] پس از او منورالفکر بر طبقه ای تحصیل کرده و آشنا به تمدن جدید اطلاق شد که شیفته و طرفدار غرب بودند و عموماً با تحصیل در غرب و دیدن پیشرفت های دنیای مدرن، درمان و راه چاره ی جبران عقب ماندگی جامعه ی ایران را در پیروی بی چون و چرا از غرب در عرصه عمل و نظر می دیدند و به نقد و نفی مبانی سنتی، اجتماعی و فرهنگی خود می پرداختند. بنا به گفته ی جلال آل احمد، روشنفکر ایرانی، انسانیت خود را هم از فرنگ می گرفت، در لحظه های حساس تاریخی طرف قدرت و حکومت را گرفته و رسالت آنها دو چیز بیشتر نبوده است: اول آنکه مبلغ غرب و فرهنگ غربی و تلاشگرانی برای بومی کردن و ایرانی کردن این فرهنگ بوده اند و دوم مستقیم و غیر مستقیم به جای عدالت و حمایت از محرومان یا برای کسب قدرت یا در جهت حمایت از قدرت حاکم تلاش می کرده اند.[2]

روشنفکر فُکُلی!

به صورت کلی در ادبیات سیاسی ایران، علاوه بر اختلاف و نگرش های مختلف درباره ی معنای روشنفکر و روشنگری، دو گونه نگاه مثبت و منفی نسبت به روشنفکری و روشنفکران مطرح است: برخی آنها را خائن و برخی خادم دانسته اند. طرفداران نگاه منفی روشنفکران را افرادی غرب گرا، مقلد، غرب زده، شبه روشنفکر، هرهری مذهب، آسیمیله، قرتی، فُکُلی[3] و افرادی همچون میرزا ملکم خان و تقی زاده می دانند که در هر مقطع و شرایطی، رنگ و شکل مختلفی از خود نشان می دهند. این مهمان ناخوانده با احساس تعلق و تعهد به غرب می خواهد جامعه را از نوک سر تا کف پا غربی و فرنگی کند و بر هر آنچه بومی، سنتی و دینی است خط بطلان بکشد. شبه روشنفکران و روشنفکرمآبان در مقابل روشنفکران واقعی و اصیل در لباس پوشیدن، غذا خوردن و استفاده از وسایل مدرن از غرب تقلید می کنند. آنها از محیط بومی و سنتی خود بیگانه و با مدرک و توانایی علمی و معارف جدید خود صاحب جهان بینی علمی شده، به نقد وضعیت موجود پرداخته و در امور دینی یا سهل انگار و یا به آن تظاهر می کنند.[4] ریشه نگاه منفی به روشنفکران در حقیقت به نقد غرب زدگی و غرب گرایی بی قید و شرط اولین روشنفکران ایرانی برمی گردد. اولین نقد و ایراد به این جریان توسط روحانیت نوگرا و افرادی همچون سید جمال الدین اسدآبادی و مشروطه طلبان مشروعه خواه وارد آمد که خود باختگی و تقلید تمام عیار از فرهنگ و آداب و رسوم جدید را نفی می کردند.

برخی از روشنفکران از جمله زین العابدین مراغه ای، مجدالملک و طالبوف هم در نقد روشنفکران و ایرانیانی که از غرب بر می گشتند، مطالب قابل توجهی نوشته اند. مجدالملک آنها را شتر مرغ هایی معرفی می کند که معلوماتشان به دو چیز، یکی استخفاف ملت و دیگری تخطئه ی دولت محصور شده است.[5] عبدالرحیم طالبوف هم در نقد این دوستان از فرنگ برگشته ی خود نوشته است: «این حالت وخیمه ی بی ادبی و هرزه گی بعضی فرنگی مآبان ضاله که عوض انتشار معارف و تربیت هموطنان بعد از مراجعت از فرنگستان زیر خم شراب ارامنه می خوابیدند و به اهالی و رجال به چشم حقارت نظر می کردند، رسوم و عواید ملتی را پسند نداشتند... علم و عالم را در انظار بی احترام و عوام را از صحبت و معاشرت خودشان منزجر و متنفر نموده بودند.... حال آن که از این طبقه امید بهروزی و انتظار سعادت دولت و ملت را داشت».[6]

نقد روشنفکری و روشنفکران و برجسته کردن نگاه منفی به صورت مشخص و برجسته با فخرالدین شادمان و احمد فردید شروع شد و در جلال آل احمد به اوج رسید. شادمان یکی از پیشگامان این نگاه، متجددان غرب گرا را ظاهرپرستانی می دانست که وظیفه ی تفسیر و تعریف تمدنی را به عهده گرفته اند که به خوبی آنرا نمی شناسند.[7] پس از او سید احمد فردید واژه ی «غرب زده» را به معنایی فلسفی به کار برد و منظورش نه تنها اعتقاد به تکنولوژی و ظواهر تمدن غرب بود بلکه غرب زده را کسانی می دانست که به ساختار دنیانگر و بعد معرفت شناسی غرب هم توجه و شیفتگی نشان می  دهند. آل احمد مفهوم غرب زدگی فردید را در بعد سیاسی و جامعه شناسی به کار گرفت و غرب زده را به بیماری تشبیه کرد که با جداشدن از سنت های رایج و بومی خود دچار از خود بیگانگی می شود.[8]

روشنفکر و آرمان هایش

بر اساس نگاه دیگر، روشنفکر با توجه به ویژگی ها و زمینه های پیدایی آن در غرب، بر افرادی دانشور، ادیب، اهل فکر و اصلاح طلب اطلاق می شود که با داشتن دغدغه ی مشکلات جامعه، در بیداری مردم برای رفع عقب ماندگی فکری، اجتماعی و سیاسی آنها می کوشد. آنها افرادی تحصیل کرده و متجدد هستند که به تلاش فکری و نظری، برای نقد، ترقی و توسعه ی مردم و جامعه می پردازند. اگر چه اولین روشنفکران تاریخ ایران بیشتر وابسته به تفکر لیبرالی غرب بوده اند ولی الزامی بین این ارتباط و وابستگی به فکر لیبرال وجود ندارد و روشنفکر، هویت و صفت های مختلفی مثل سوسیالیست، چپ گرا و دینی هم می تواند به خود بگیرد. رسالت آنها تولید فکر است و به قول ادوارد سعید، حاضر به قبول فرمول های ساده اجتماع نبوده و می خواهند قالب های ذهنی معمول جامعه را در هم بشکنند، چراکه آنها مسئول آگاه کردن، جامعه هستند و بدون آن که تکلیفی سیاسی به آنها واگذار شده باشد، نسبت به امور احساس مسئولیت و دخالت می کنند.[9] روشنفکر با این نگاه دغدغه ی قدرت و تعصب خاصی نسبت به دین یا سنت ها ندارد. او در برابر جامعه، مردم و سرنوشت آن ها احساس تعهد و مسئولیت می کند و داعیه ی مسئولیت فکری جامعه را دارد تا با تجزیه و تحلیل صحیح و در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی، آن را به سوی آرمان ها و اهداف والاتر و بهتری هدایت نماید.

و یژگی اصلی آنها علاوه بر مباحث فکری و نظری و توجه به واقعیات اجتماعی دردها و بحران های جامعه و تجزیه و تحلیل آن و ارائه ی راهکار مناسب برای ارتقا و بهبود آن است. بنا به گفته ی دکتر علی شریعتی روشنفکر نه فیلسوف، نه دانشمند، نه هنرمند و نه نویسنده است. او فرد خود آگاهی است که روح زمان و نیاز جامعه را حس می کند، منتقد وضع موجود و هدایت گر به سوی وضعی مطلوب است.[10] با توجه به دو گونه و تیپ اصلی مثبت و منفی روشنفکری در ایران و ویژگی های آنها، با نگاهی تاریخی می توان گفت که جریان ها و چهر ه های روشنفکری ایرانی غیر از تعدادی اندک، عموماً در دسته ی دوم جای می گیرند. آنها عمدتاً تعارض و فاصله مشخصی با قدرت ها و نظام حاکم نداشته و در کنار فعالیت های فکری خود در بازی سیاست و قدرت هم مشارکت کرده و عمدتاً در خدمت دستگاه و نظام حاکم و وزیر، سفیر و وکیل دربار و مرتبط با آنها بوده اند. معروف ترین چهر ه های روشنفکری ایران در دوره ی قاجار و رضاخان خاستگاه اشرافی و حکومتی و تجربه ی زندگی در غرب را داشتند. آنها اغلب محافظه کار، مصلحت گرا و مدافع اُلیگارشی حاکم بودند و به همین دلیل تا دهه چهل به کارگزاران اهل قلم یا فن سالاران خواهان ترقی و پیشرفت ایران روشنفکر گفته می شد. برخلاف معنای روشنفکر و روشنگری که باید هدایتگر و خط دهنده جامعه باشد، آنها خود دنباله رو قدرت و سیاست بودند. آنان همچنین به واسطه ی تماس با غرب، مناسب ترین افراد برای پیوستن به لژهای فراماسونری و یا همچون میرزا ملکم خان بانی و موئسس لژ فراماسونری در ایران شده و به عضو گیری در میان رجال ایرانی می پرداختند.

نگاه محافظه کارانه به دین

روشنگری به معنای عام و معروفش، اگرچه تعارض و تضاد اصولی با دین مداری و د ین د اری نداشت ولی جریان روشنفکری در ایران به پیروی از تاریخ روشنگری غرب و غیر از مواردی که به صورت ابزاری و محافظه کارانه به دین توجه می کرد، آن را عامل عقب ماندگی، تاریکی و جهل می دانست و بدین طریق وظیفه و کارکرد خود را در مقابله با دین و تلاش برای حذف آن از جامعه معرفی می کرد و جای اثبات خود به نفی دیگران می پرداخت و آزادی طلبی اش در رهایی از دین خلاصه می شد. ادعای روشنگری و روشنفکری این افراد هر اندازه که بیشتر بود، انتقاد از دین و دین ستیزی در آنها برجسته تر می شد و بدین ترتیب عکس العمل و دشمنی دین مداران را علیه خود برانگیختند. این ویژگی به پیروی از جریان روشنگری در غرب بود که از قرن هجدهم به عنوان جنبشی علیه مذهب کاتولیک شروع شد و خواهان آزادی از قید و بند های دینی و سنت کلیسایی بود[11] و از این جهت ماهیت و چارچوب معنایی روشنگری در ایران وارداتی، غیراصیل، وابسته و تقلیدی بود. خط مخالفت، عناد و دشمنی جریان روشنفکری سکولار در ایران با دین و مذهب، از نسل اول روشنفکری و افرادی همچون میرزا ملکم خان و آخوندزاده تا نسل دوره ی مشروطه و رضاخان و افرادی همچون تقی زاده، کسروی، فروغی و هدایت به طور واضح قابل شناسایی است. نقد قدرت، سیاست و حاکمیت در آثار و کردار آنها بسیار کمتر از نقد و نفی دین و سنت بود و به همین دلیل با مردم و فرهنگ جامعه فاصله و شکاف دائمی داشتند.

«... گرفتاری ما در این بوده است که از دویست سال پیش یا لا اقل از صد سال پیش به این طرف در خانه خود نبوده ایم و نسبت ما با همه چیز و همه کس به هم خورده است. روشنفکر که به علوم جدید و من جمله به علوم اجتماعی و انسانی آشنا شده است، با خانه خود و در خانه ی بیگانه است. او که همه را هپروتی می خواند و از واقعیت و شناخت علمی دم می زند، از غیر روشنفکر هپروتی تر است. او نه زبان مردم را می فهمد و نه مردم زبان اختراعی او را در می یابند. او با روشنفکر غربی هم همراه نیست؛ زیرا فقط بعضی از حرف های روشنفکر غربی را تکرار می کند».[12]جریان روشنفکری از دهه ی بیست، اگر چه با انگیزه و دلایل مختلفی نسبت به دین و فرهنگ سنتی و دینی جامعه تغییر موضع می دهد و تلاش دارد تا از دین به عنوان انگیزه و ابزار حرکت و پویایی استفاده و فاصله ی خود را با مردم کم کند، اما نگاهش به تمدن جدید و ویژگی های آن چندان تفاوتی با نسل های قبلی پیدا نمی کند و تنها برخی ویژگی های دیگر تمدن جدید مثلا علم، ایدئولوژی و عقل گرایی آن را اولویت بیشتری می دهد.

ب ا تمام توضیحات ذکر شده و بر خلاف تعاریف معمول روشنفکری و کارکرد، نقش و وظیفه ی روشنگری او، که در مبنا و ماهیت آن اساسی است، معنا و مفهوم روشنفکری در دو دهه ی اخیر در کشور ما به سمت و سویی خاص گرایش پیدا کرده که نوع و چگونگی تفکر افراد، مخالفت با دین و غرب گرایی ملاک و معیار روشنفکر شده است. روشنفکر در معنای اخیر چنین معرفی می شود: انسان مدرنی که عقل و علم را تنها مرجع خود می داند. بر این اساس حق نقد و بازنگری دین را برای خود به رسمیت می شناسد. او در همه ی امور آزاد است و آزادی اش بر همه چیز و همه ی امور مقدس اولویت دارد. «روشنفکر محصول دوره ای است که آدمیان از آسمان اسطوره و حماسه به زمین رُمان قدم گذاشته اند و قهرمانان بازمانده از قافله را دُن کیشوت وار به مصاف آسیاب های بادی و مصنوعات بشری می فرستاده اند. در این دوره آدمیان چنان به علم باور دارند که تصور می کنند، خداوند به نیوتن گفته است، باش و همه جا را روشنی فرا گرفته است و از سوی دیگر به رغم تعیین حدود و ثغور عقل، آن قدر باور دارند که دین را تنها در محدوده ی عقل به رسمیت می شناسند».[13]

گرایش و منحنی فکری این روشنفکری عمدتاً به سوی ارزش های نظام مسلط لیبرال-دموکراسی غربی است و بر این اساس به تقدیس حقوق بشر، آزادی و دموکراسی غربی می پردازد و عدالت و برابری و آرمان های اجتماعی انسان های خارج از محدوده ی نظام های غربی را در اولویت پایین تری قرار می دهد. آن ها از آرمان ها و اهدافی دفاع می کنند که مدل های تحقق یافته اش، مصیبت ها و حقایقی تلخ دامن گیر بشر کرده و به جای استقلال ذاتی و مبنایی روشنگری اصلی ترین وظیفه ی نقادی اش متوجه دین و نظام دینی شده است.

این روشنفکری مبنایی غیر دینی دارد ولی با عناوین و صفت های مختلف از جمله دین، می خواهد به جامعه برگردد و نقش روحانیون دینی را در دنیای مدرن به عهده بگیرد و دینی آزاد و سکولار را به جامعه معرفی کند. اصلی ترین ویژگی اش اعتقاد به استقلال مبنایی عقل است و با هر لحظه می تواند هر مفهوم و موضوعی را مورد شک و تردید قرار دهد. محدوده ی تکالیف و چگونگی دین او بر اساس عقل و علم بشری تعیین می شود و این ویژگی دوران مدرن است که دیانت سنتی می بایست از اهمیت بیفتد و روشنفکران به عنوان راهنمایان، پیشتازان و مبدعان تازه، پا به عرصه ی وجود گذاشته و رسالت دین و دیانت و روحانیت را به عهده بگیرند.[14]

پی نوشت ها