مقدمه:
دعا رابطه مـخلوق بـا خـالق است. دعا روح انسان را با حـقیقت هـستی پیـوند می بخشد و وسیله ای است به هنگام شکسته شدن وسائل و کلیدی است به هنگام ناکارآمد بودن کلیدهای دیگر. حقیقت دعا، توجه بـه کـمال مـطلق و احساس نیاز و فقر و وابستگی به او است.
آنچه دعـاهای اسـلامی را از دعاهای دیگر ادیان متمایز می سازد، محتوای غنی و اثر بخشی آن در همه ابعاد زندگی انسان است، دعا در اسلام بیان دیگری از آمـوزه هـای فـرد ساز و جامعه پرداز وحی است یعنی درسهای قرآنی است که خداوند مـهربان برای تربیت انسان، به وسیله آیات آسمانی فرستاده است. ادعیه، به گونه ای تفسیر قران کریم و شرح معارف آسمانی است.(سـبحانی نـیا، 1390 ).
امـامان معصوم علیه السلام همواره خود را مسئول حفظ اسلام می دانسته انـد و تـلاش می کردند تا اسلام را از هرگونه انحرافی در امان نگاه دارند. هرگاه در جامعه اسلامی انحرافی رخ می داد و حیثیت اسـلام بـه خـطر می افتاد امامان آن خطر را بر طرف می کردند. زندگی همه ائمه یـک حـرکت واحـد بوده و یک کل جاری در تاریخ و در حرکت مشترک ایشان هیچ گونه ناسازگاری و اختلافی وجود نـداشته اسـت و اخـتلافی که در زندگی فرد فرد ائمه(ع) دیده می شود مربوط است به اختلاف زمان و حـالتهای اجـتماعی گوناگون و دشواریهایی که هر امام با آن رو به رو بوده است.(صدر، محمدباقر:145)
معصومین عـلیهم السـلام گـاهی جهت هدایت افراد از زبان دعا استفاده می نمودند و بسیاری از عقاید خویش را در دعا مطرح مـی نـمودند. یکی از زیباترین دعاها، مناجات امام حسین علیه السلام در روز عرفه است. آن حضرت در این دعای پر محتوا که در عـصر روز عـرفه عـرضه شده است عالی ترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دلنشین بیان می کند. روح عرفان و معرفت در عرصه تـوحید الهـی در بخش های مختلف این دعا موج می زند وسالکان راه حقیقت را در طی مراحل سیرو سـلوک اسـتوارتر و مـصمم ترمی سازد.(عمرانی، 1390).
خداشناسی و راه رسیدن به توحید خالص، دستیابی به ایمان حقیقی و تبین و انتقال معارف دیـنی در قـالب دعـا و نیایش، یکی از اهداف معصومین علیه السلام می باشد. تحلیل دعای عرفه راه و روش صـحیح دعـا کردن را به انسان می آموزد، رفتار مخلوق با خالق را در هنگام دعا و مناجات، تبیین می کند و چـگونگی درخـواستهای مادی و معنوی را به انسان می آموزد. و چه چیزهایی را با چه جملاتی از خـداوند بـخواهد.
نوشتارحاضر با روش تحلیل محتوا، دعای شـریف عـرفه را مـورد مطالعه قرارمی دهد تا از این رهگذر دریـابد امـام حسین علیه السلام در این دعای پرفضیلت به چه مسائلی اشاره نموده اند و چـه مـوضوعاتی از نظر امام حسین علیه السـلام بـیشتر مورد تـوجه قـرار گـرفته است؟
1- دعا در لغت
دعا به معنای فـرا خـواندن، صدا کردن، دعوت کردن(قرشی ، 1412: 342 ).عبادت، استغاثه و میل و رغبت به سوی خدا به اسـت. (حـسینی زیبدی،1414 ؛ ج 19: 408؛ ابن منظور، 1414: 257؛ ازدی، ج 2، بی تا: 455).ابـن فارس در تبیین معنای ریشـه این واژه می گوید: هو أن تـمیلَ الشـیءَ إلیک بصوتٍ وکلامٍ یکون منک؛ متمایل کردن چیزی به سمت خود با صدا وگـفته اسـت.(ابن فارس، ج2، 1387: 279).
2- دعا دراصـطلاح
دعـا در اصـطلاح، اعلام نیاز بـنده بـه معبود است این اعـلام نـیاز، محدود به لغت یا الگوی خاصی نیست. دعا و نیایش یکی از بنیادی ترین و مهمترین مـشخصات ادیان اسـت می توان گفت دین بدون دعا دین نیست. بـخش وسـیعی از ادبیات هـمه ادیانـ بـه دعا و مناجات اختصاص یافـته است. دعا و مناجات آیینه ای است که در آن احوال و احساسات و تجارب دینی و عرفانی مجال نمود و بروز مـی یابـند.(اکرمی، 1387).
3- دعا در قرآن
خداوند متعال در آیـه 77 سـوره فـرقان در ایـن رابـطه فرموده است: «قـُلْ مـا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی، لَوْلا دُعآؤُکُمْ. فَقَدْ کَذَّبْتُمْ، فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً؛ بگو: اگر خواندن و دعای شما نباشد پروردگـار مـن بـه شما اعتنا و عنایتی نکند، شما را قدر و ارزشـی نـنهد، ولی شـما (پیـامبر و آیـات خـدا را)تکذیب کردید پس(کیفرتان)پیوسته و بر دوام خواهد بود.
از این کلام فهمیده می شود که جایگاه و منزلت انسان در نزد خداوند به اندازه دعا و ارزش او به قدر اهتمام به مناجات و عبادت اوسـت.
همچنین، خداوند متعال در آیه 43 سوره انعام فرموده است: «فَلَوْلا إِذْ جآءَهُمْ بَاءْسُنا، تَضَرَّعُوا وَلکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ؛ پس ای کاش هنگامی که سختی و ناگواریی از سوی ما به آنان می رسید، تضرع و زاری می نمودند، لیکن دل هایشان قساوت پیـدا نـموده و سنگدل گردیده بودند» که خداوند در این آیه شریفه هشدار می دهد که اگر کافران تضرع و زاری می نمودند، خداوند سختی و ناگواری و خشم و عذاب و عقاب خویش را از آنان برمی داشت و ناراحتی های آنان را برطرف می نمود.
خـداوند مـتعال در آیه 186 بقره، دعا را کلید رسیدن به آمال و آرزوها بیان کرده و فرموده است: «وَ إِذا سَاءَلَکَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَریبٌ اءُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ؛ و هرگاه کـه بـندگانم درباره من بپرسند، بگو: کـه مـن نزدیکم و دعای هر دعا کننده را هنگامی که مرا بخواند، اجابت می کنم»
و نیز در آیه 60 غافر میفرماید: «وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عـَنْ عـِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ؛ مـرا بـخوانید تا دعایتان را برای شما اجابت کنم، به راستی کسانی که از پرستش و عبادت من گردنکشی می کنند، با حالت خواری و ذلّت وارد جهنم خواهند شد»
خداوند متعال با این آیه شریفه توجه می دهد که ترک کـردن دعـا، استکبار و گردنکشی از پرستش و عبادت او و نیز سبب داخل شدن در آتش جهنم و عذاب خوار کننده آن است.
4- بررسی سند دعای عرفه
قدیمی ترین مصدر موجود این دعا کتاب الاقبال الاعمال سید بن طـاووس کـه در قرن هـفتم نوشته شده است.دراین کتاب هیچگونه سند و مأخذی برای اصل دعا بیان نشده است. ابن طاووس قـبل از نقل دعا فرموده است: ومن دعوات المشرفه فی یوم العرفه دعـاء مـولانا الحـسین بن علی صلوات الله علیه: الحمدلله الذی لیس لقضائه دافع (ابن طاووس، 1376، ج2: 74).
مصدر دیگر برای این دعا البلد الامـین تـقی الدین کفعمی است (1418: 258). وی این دعا را از دو راوی ذکر کرده است: قَالَ بِشْرٌ وَ بَشِیرٌ فَلَمْ یکنْ لَهُ ع جـَهْدٌ إِلَّا قَوْلُهُ یا رَبِّ یا رَبِّ بَعْدَ هَذَا الدُّعَاءِ، کفعمی، بشر وبشیر را دو راوی این دعا ذکر نموده است.
این دعای شـریف سند متصل ندارد و درسند آن فقط پسران غالب بن بشراسدی مطرح شده است. درکـتب رجالی، بشر را از اصحاب چـهارامام اول عـلیهم السلام دانسته اند(خویی، 1413، ج4: 237). اما بشیر از یاران سید الشهدا شمرده شده است.(نمازی شاهرودی، بی تا، ج2: 41 ). لازم به ذکر است یکی از محققان معاصردر مقاله ای اثبات نموده است که بشر از یاران امـام صادق علیه السلام بوده و لقب اباعبدالله به امام صادق علیه السلام نیز اطلاق می شده و مختص امام حسین علیه السلام به تنهایی نبوده است. (ر.ک:حامدخانی 1392)
5- نگاهی به بخش الحاقی دعای عـرفه
1- دعـای عرفه امام حسین علیه السلام در منابع دعایی شامل دو بخش می باشد. در برخی از این منابع مانند نسخه های قدیم الاقبال الاعمال، این دعا تنها یک بخش دارد و با ذکر «یا رب یا رب» پایـان مـی یابد. اما در برخی دیگر از کتب مانند بحارالانوار، مفاتیح الجنان و صحیفه حسینیه، پس از ذکر «یا رب یارب»، بخش دیگری آمده است که با عبارت «الهی أنا الفقیر فی غنای»آغاز شده و با عبارت«انک علی کل شـیء قـدیر» پایان می یابد.
این عبارات هرچند از نظر دلالی زیبا هستند و در درجه بالایی قرار دارند ولی صرف این زیبایی دلیل بر انتساب آن بر معصوم نیست مانند بسیاری از شعرها و نثرهای عربی و فارسی که زیبا بودن متن، دلیل بر صـادر شـدن آن از مـعصوم نیست.(ر.ک: کرباسچی،1385: 114).
در دو مورد از این عبارات، کلمـه «اغـیار» بـه کار رفته است به عنوان مثال در قسمتی از این فراز آمده است:«وَاَنْتَ الَّذی اَزَلْتَ اَلاغْیارَ عَنْ قُلُوبِ اَحِبّائِکَ»که در فرهنگ روایی حتی یک مورد هم وجـود نـدارد که بـه ماسوی الله کلمه اغیار اطلاق شده باشد، اما در کتـب تـصوف این کلمه به کاررفته است و در کتاب فتوحات مکیه عربی استفاده شده است؛ در دو مورد کلمه «جذب » به کار رفته مانند:«وَاسْلُکْ بـی مـَسْلَکَ اَهـْلِ الْجَذْبِ»که در ادعیه معصومین و روایات از آن استفاده نشده است.(همان).
بنابراین دو احـتمال وجود دارد یا صوفیه آن را به کتابهای دعا افزوده اند و سید بن طاووس بدون توجه به این حقیقت، آن را در کتابش نقل کرده است ویا این که پس از سـیدبن طـاووس این بـخش را به کتابش اضافه کرده اند و این احتمال به واقع نزدیک تر است زیرا در برخی از نـسخه هـای کهن اقبال و در مصباح الزائر نیامده است.(همان).
6- پیشینه تحقیق
در مورد دعای عرفه تحقیقات متعددی انجام شده کـه غـالبا نـاظر به معنای متن می باشد اما تحقیقی که با روش تحلیل محتوا بـه مـتن ایـن دعا بنگرد یافت نشد.
7- روایی اعتبار تحقیق
اعتبار به معنای انطباق تمامی اجزاء طـرح بـا مـعیارهای علمی است. اعتبار در معنای خاص به معنای یک وسیله سنجش معتبر برای اندازه گـیری بـه شمار می آید به عبارت دیگر مستلزم ارزشیابی میان تعریف عملیاتی یک مـتغیر و تـعریف مـفهومی آن است.(محمدی مهر، 1387: 130).
8- معرفی روش تحقیق
تحلیل محتوا روش آشنایی در پژوهشهای کمی است و در رویکرد کیفی نـیز بـه عنوان یکی از شیوه های تحلیل داده ها به کار می رود (حریری، 1385: 264). تحلیل مـحتوا یـکی از مـهمترین تکنیک های پژوهشی در علوم اجتماعی است که در پی شناخت داده ها است و یک روش قابل قبول در بررسی هـای مـتنی خصوصا در حیطه ارتباطات و رسانه ها ی جمعی است. این متون می توانند کـتابها، مـقالات، بـحث ها و مباحثه ها، سرفصل روزنامه ها ومقالات آن، اسناد تاریخی، سخنرانی ها، محاورات رسمی و غیر رسـمی، تـبلیغات و یـا هر رخداد زبان ارتباطی باشد.(ادیب حاج باقری و دیگران،1386: 252)
تحلیل محتوایِ مـتن، تـاریخچه بسیار قدیمی دارد. با استفاده از این روش برای اولین بار کتب و متون مذهبی را مورد تجزیه و تحلیل قرار مـی دادنـد. تحلیل محتوا در رابطه با متنی معنی پیدا می کند که آن مـتن بـرای انتقال پیامها و مفاهیم معینی نوشته شده بـاشد، لذا تـحلیل مـحتوا در مورد کلمات عامیانه ای که دارای مفاهیم ساده و مـشخصی هـستند به کار نمی رود. (جانی پور،1390)
تحلیل محتوا به ما کمک می کند تا اهـداف فـرستنده پیام را به دست آوریم و دلایـل ارسـال پیام و نـتایج مـرتبط بـا آن را مورد بررسی قرار دهیم. از این رو تـحلیل مـتون برای فهم و درک پیام و بیان دلایل ارسال کنندگان پیام و هدفی که برآن مـترتب مـی باشد لازم به نظر می رسد. هـمچنین از طریق تحلیل محتوا مـی تـوان به خصوصیات و ویژگیهای اجتماعی زمـانی خـاص دست یافت، زیرا بیشتر نویسندگان در آثار خود به انعکاس مسائل و امور با اهـمیت زمـان خود می پردازند.(ساروخانی، 290: 1382-286و طـالقانی، 1381: 99-98).
در پژوهـش حـاضر، دعای عرفه بـه روش تـحلیل محتوا مورد بررسی قـرار گـرفت. چگونگی یافتن و استخراج موضوعات، طبق مراحل زیر صورت گرفت:
یک. تقسیم بندی جملات و عـبارات دعـا به بخش های مستقل
دو. کدگذاری هـر یـک از بندهای دعـا
سـه. شـناسایی مفهوم هر یک از بـندهای دعا
چهار. شناسایی و انتخاب عناوین کلیدی و موضوعات فرعی مرتبط با مفهوم هر یک از عبارات
پنـج. دسـته بندی موضوعات فرعی
شش. استخراج مـوضوعات اصـلی و مـحورهای اصـلی دعـا
9- جدول تحلیل مـحتوای دعـای عرفه
دعای عرفه به صورت تقطیع شده در جدولی با عنوان «جدول تحلیل محتوا» درج شده است کـه شـامل: فـراز، زیرکد، زیرمؤلفه، مؤلفه و محور می باشد.
مـتن دعـای عـرفه بـه 540 فـراز تقسیم شـد و درنهایت، محورهای خداشناسی، انسان شناسی، راهنماشناسی، هستی شناسی، معاد شناسی و ذکر «صلوات» استخراج گردید.
اصل جدول به صورت کامل در حدود 26 صفحه است. درمقاله حاضر به دلیل طـولانی بودن دعا بخش ابتدایی آن مورد بررسی قرار می گیرد.
10- تحلیل و شرح جدول
پس از تحلیل محتوا و شناسایی عبارات و نکات کلیدی، و تقسیم بـندی دعـا به عناوین فرعی و اصلی، محورهای کلی دعای عرفه مورد شناسایی قرار گرفت:
محورخداشناسی با فراوانی 55 درصد، محور انسان شناسی با فراوانی 36 درصد، محور راهنماشناسی با فراوانی6 درصد، محور هـستی شـناسی با فراوانی 1 درصد و محور معاد شناسی با فراوانی 01/0درصد ارزیابی گردید.
همچنین مؤلفه «صلوات» به صورت یک مؤلفه مجزا انتخاب گردید که با فـراوانی 2درصـد مشاهده شد.
جدول شماره 1 توزیع فراوانی محورهای دعای عرفه
نمودار شماره 1 نمودار ستونی محورهای دعای عرفه
1- مـحورخداشناسی
مـحورخداشناسی خود به چند مـؤلفه تـقسیم بندی شدند که شامل: افعال خدا با فراوانی 42 در صد، صفات خدا با فراوانی 55 درصد، احکام خدا با فراوانی 7/0در صد، اسماءخدا با فراوانی 7/0درصد و شعائر الهی با فراوانی 1درصد می باشند.
جدول شماره 2 جدول فراوانی مؤلفه های خداشناسی
نمودار دایره ای مؤلفه های خداشناسی
2- محورانسان شناسی
محور انسان شناسی بعد از محور خداشناسی بیشترین بخش را در دعـای عـرفه به خـود اختصاص داده است و شامل مؤلفه های: نیازهای انسان، ویژگیهای انسان، شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان و شناخت ابعاد مـعنوی جسم انسان می باشد. نیازهای انسان، شامل درخواستهای امام از خداوند مـی بـاشد که بـه سه بخش تقسیم شده است: نیازهای معنوی، نیازهای مادی و نیازهای روانی می باشد. ویژگیهای انسان شامل: صفات انـسان، ویژگـیهای اخلاقی وغیراخلاقی، ویژگیهای ذاتی انسان. شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان، شامل مؤلفه هـایی اسـت که بـه اعضاء و جوارح انسان اشاره شده است و شناخت ابعاد روحانی جسم انسان که به گواه بـودن اعضاء و جوارح در روز قیامت اشاره دارد.
نمودار شماره 3 نمودارستونی مؤلفه های انسان شناسی
3- محور راهـنما شناسی
محور راهنما شـناسی شـامل مؤلفه های پیامبر شناسی، امام شناسی و قرآن شناسی می باشد، هرکدام از این مؤلفه ها خود به زیر مؤلفه هایی تقسیم می شوند که در جدول زیر فراوانی آنها آمده است .
مؤلفه پیامبرشناسی شامل زیر مؤلفه های: ویژگـی پیامبر اکرم، ویژگی پیامبران، نشانه های پیامبران و اسامی پیامبران می باشد. ویژگی پیامبر با عبارات « نبی و رسول و خاتمیت پیامبر» هرکدام 2 بار، « عبد، بهترین خلق، امین وحی، بشیر، نذیر، سراج منیر، نعمت بـرای مـسلمانان، رحمت برای جهانیان » هرکدام یکبار به کار رفته است.
مؤلفه امام شناسی، شامل ویژگی اهل بیت عصمت وطهارت می باشد که با صفات «طیبین و طاهرین، مخلصین، منتجبین، مخبتین، ساده المیامین » بـه کـار رفته است.
مؤلفه قرآن شناسی که شامل اسامی برخی سوره ها و ویژگی کتاب قرآن مانند: «جامعیت قرآن، نور، کتاب ناطق، نبأعظیم، قرآن حکیم » به کار رفته است.
نمودارشماره 4 نمودارستونی مؤلفه هـای راهـنما شناسی
4- محور هستی شناسی
محور هستی شناسی در دعای عرفه شامل: « ویژگی جهان هستی، ویژگی مخلوقات، اسامی فرشتگان» و «پدیده شناسی » شامل حرکت بادها، پدیدار گشتن مخلوقات، پدیدار گشتن آسمانها و زمین می باشد.
نـمودار سـتونی مـؤلفه های هستی شناسی
نمودار شـماره 5 تـوزیع فـراوانی مؤلفه های هستی شناسی
5- محور معاد شناسی
محور معاد شناسی تنها یک مورد به کار رفته و آن هم با عبارت «الیک مردی» می باشد.
صـلوات در دعـای عـرفه
«صلوات» بدلیل اینکه شامل «خداشناسی، پیامبر شناسی، امـام شـناسی و درخواست درود» می باشد، به صورت یک مؤلفه خاص در نظر گرفته شد و با فراوانی 8 در این دعا مشاهده شد.
نتیجه گیری
با تـوجه بـه مـحورهای موجود در دعا و فراوانی هریک از محورها می توان به نتایج زیر دسـت یافت :
محور خداشناسی در این دعا از درصد فراوانی بیشتری برخوردار است و بیانگراهمیت مسئله خداشناسی است که در نزد معصومین علیهم السـلام هـمواره مـورد توجه قرار گرفته است. امام حسین علیه السلام با ذکر اوصاف خـداوند مـتعال در جهت برطرف نمودن عقاید منحرف و شرک آلود زمان خویش مبادرت ورزیده و عقاید صحیح را در باب توحید و در قالب دعا بـا زبـانی شـیوا و دلشنین بیان نموده اند.
محور انسان شناسی با فراوانی 36درصد بعد از مـحورخداشناسی، مـؤید این حـدیث شریف است که پیامبر اکرم –صل الله علیه وآله وسلم_ فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه» (مـجلسی، 1403،ج2: 32). ایـن فـراوانی ناظر به این مطلب است که لازمه خداشناسی، خودشناسی است و انسان برای اینکه به شـناخت واقـعی خداوند دست یابد بایستی از خویشتن شروع نموده و مراحل مختلف خود شناسی را طی نماید.یکی از مـراحل خـودشناسی این اسـت که انسان در چگونگی خلقت خویش تفکر نماید، به نظم موجود در اعضاء بدن، حرکات آنها ونـحوه ارتـباط آنها با یکدیگرتفکرنموده و به قدرت خالق خویش دست یابد. امام علیه السلام بـا الفـاظ و عـبارات آهنگین و پر رمز و رازی به توصیف خلقت خویش پرداخته و الطاف الهی را ذکر نموده است و با ذکر نیازها و درخواستهای خـویش، نـیازهای اساسی انسان را برشمرده اند که این نیازها شامل نیاز معنوی، نیاز مـادی و نـیاز روانـی می باشد.
همچنین دراین دعای شریف به مسئله راهنماشناسی در ابعاد مختلف اشاره شده مانند: شـناخت واعـتقاد بـه رسولان الهی و خاتمیت پیامبر اکرم، شناخت وایمان به ائمه معصومین علیه السلام، شـناخت و اعـتقاد به آیات الهی وکتاب خدا. قرار گرفتن این سه مولفه دراین دعا بیانگر این است کـه زمـانی خداشناسی به کمال حقیقی خویش می رسد که با اعتقاد به رسـولان الهـی و امامان معصوم و تمسک به کتاب خدا هـمراه بـاشد..در حـدیثی از امام حسین علیه السلام لازمه شناخت امـام ایـنگونه بیان شده است: أیها النّاس! إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ ذِکرُهُ ما خَلَق العِبادِ إِلا لِیعـرِفُوهُ... [مـَعرِفَةُ اللهِ] مَعرِفةُ أهلِ کلِّ زَمانٍ إِمـامَهُمُ الَّذی یجـِبُ عَلَیهِم طـاعَتُهُ (مـجلسی، 1403، ج 26، ص 260 ) هـان ای مردم! همانا خداوند که بزرگ باد یاد او، بـندگان را نـیافرید مگر برای این که او را بشناسند...[و شناخت خدا] این است که اهل هر زمانی، امام خویش را که بـاید از او فـرمان برند، بشناسند»
قرار گرفتن مؤلفه هـای قرآن شناسی و امام شـناسی در ایـن دعا تأیید کننده حدیث ثـقلین اسـت. اینکه اعتقاد به قرآن بایستی با اعتقاد به اهل بیت عصمت و طهارت هـمراه گـردد در غیر این صورت به گمراهی مـبدل خـواهد شـد، زیرا بسیاری از معارف قـرآن، از سـوی امام بر حق شـناخته مـی شود. مانند متشابهات قرآن. ائمه معصوم علیهم السلام قرآن ناطق به شمارمی آیند و ولایت آنـها از سـوی خدا تعیین شده است و اگر کسـی کـتاب خدا را تـصدیق نـماید امـا اهل بیت را باور نـداشته باشد به هدایت واقعی دست نیافته است.
همچنین مؤلفه قرآن شناسی با الفاظی مانند «کتـاب جـامع، سخن صادق خداوند، نور و فرقان و...» مـعرفی شـده اسـت و این نـشان می دهد قـرآن مـانند نوری است که انسان را از تاریکی های گناه و جهالت می رهاند و «فرقانی» است که راه تشخیص حق از باطل را بـه انـسان نـشان می دهد. اما امروزه دیده می شود بـرخی افـراد هـدف واقـعی قـرآن آمـوزی را گم نموده و در صداها و اصوات و الفاظ قرآن غرق شده اند و از جنبه هدایتگری آن غافل مانده اند.
منابع:
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی(1373).قم، ناشر دارالقرآن الکریم.
1- ابن طاووس،علی بـن موسی، (1419). اقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، جلد دوم، محقق جواد القیومی الاصفهانی، قم، انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی.
2- ابن فارس، احمدبن فارس، (1404). معجم مقاییس اللغة، جلد دوم، قم، انتشارات مـکتب الاعـلام الاسلامی.
3- ابن منظور، محمد بن مکرم،،( 1414).لسان العرب، بیروت ، انتشارات دار الفکر للطباعة دار صادر.
4- ادیب حاج باقری و دیگران، (1386 ). توصیفی جامع از روش های تحقیق، جلد اول، تهران، انتشارات تولید دانش.
5- ازدی عبدالله بن محمد،المـاء،( 1387). چـاپ: اول، تهران، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران.
6- اکرمی، غلامرضا، (1387) «دعا و نیایش در ادیان، دو ماهنامه اخبار وادیان» شماره 26-27صص 58 -62.
7- انصاریان، حسین، (1390)ترجمه دعای عرفه، قم، مرکزعلمی تـحقیقاتی دارالعـرفان الشیعی.
8- جانی پور، محمد،(1390) «جایگاه امـامت در انـدیشه امام رضا(ع) بر مینای تحلیل محتوای رساله محض الاسلام»، بلاغ مبین، شماره 28 و29صص 29 -62 .
9- حریری، نجلا،(1385) اصول و روشهای پژوهش کیفی، تهران، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحـد عـلوم و تحقیقات.
10- حسینی زیبدی، مـحمد مـرتضی، (1414).تاج العروس من جواهر القاموس، جلد نوزدهم، بیروت، انتشارات دارالفکر.
11- خانی، حامد، (1392) «دفاع از اصالت ادعیه ی اهل بیت علیهم السلام، مطالعه ی موردی دعای عرفه»، دو فصلنامه علمی – پژوهشی حدیث پژوهشی صص 57-94،
12 - خـویی، سـیدابوالقاسم، (1413). معجم رجال الحدیث ، جلد چهارم، مشهد، انتشارت مجمع البحوث الاسلامیه.
13- ساروخانی، باقر، (1382)روش های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
14 - سبحانی نیا، محمد، (1390) «آثارتربیتی و روانشناسی دعا»، فصلنامه راه تـربیت، شـماره15 صص44-71.
15- صـدر، محمد باقر،(1388ق).تنوع ادوار و وحده هدف ، بیروت، لبنان، دارالتعارف للمطبوعات.
16- طالقانی، محمود، (1381).روش تحقیق نظری، چاپ ششم، قم، انـتشارات دانشگاه پیام نور.
17- عمرانی، مسعود،(1390). «بررسی سند و ذیل دعای عرفه امام حسین عـلیه السـلام»، فـصلنامه مشکاه، شماره 90 صص62-76.
18- قرشی بنایی، علی اکبر، (1412ق).قاموس قرآن، جلد دوم، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیة.
19- قمی، عباس،(1376).کلیات مـفاتیح الجـنان، قم انتشارات اسوه.
20- کرباسچی، محمد مهدی(1385). بررسی متن، سند،شروح و نسخ خطی مـصادر اولیه قـسمت دوم دعـای عرفه، پایان نامه.
21- کفعمی، ابراهیم بن علی، (1418).عاملیالبلد الأمین و الدرع الحصین ، بیروت، انتشارات مؤسسة الأعلمی للمـطبوعات.
22- کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق، (1407).الکافی، جلد دوم، چهارم و نه، مصحح علی اکبر غفاری و محمدآخوندی، تهران، دارالکتب الاسـلامیه.
23- (1403). بحارالانوار، جلدششم، سی وسوم، چـهل و هـشتم، چهل و نهم، هشتاد و یک و نود، بیروت، انتشارات داراحیاءتراث العربی.
24- مجلسی،محمدباقربن محمدتقی، (1401) زادالمعاد-مفتاح الجنان، بیروت، انتشارات موسسة الأعلمی للمطبوعات.
25- محمدی مهر، غلامرضا، (1387). روش شناسی تحلیل محتوا، تهران، انتشارات گنجینه علوم انسانی.
26- نقوی،مـحمدتقی، (1381)شرح دعای عرفه ی امام حسین علیه السلام، تهران.
27- نمازی شاهرودی، علی، (1371).مستدرکات علم رجال الحدیث، جلد دوم، چاپ اول، تهران(بی نا).
