مروری بر تاریخ قیام امام حسین (ع)، می تواند مبانی قرآنی انقلاب عاشورا را آشکار کند. از روزی که حضرت قیام خود را علیه طاغوت زمان شروع کردند، همواره با استناد به آیات الهی اهداف مقدس خویش را بیان فرمودند و نقطه نظرات خویش را با تکیه بر کلام وحی تبیین نمودند.
سیره و سخنان امام حسین (ع) مشحون از حقیقت قرآن بوده، کلام وحی در زندگی آن حضرت جایگاهی ویژه ای داشته است. امام (ع) چنان با قرآن و تلاوت آیات الهی گره خورده بود که در روزهای واپسین عمر خویش، با آن همه اشتیاقی که به شهادت در راه خداوند داشت، از دشمن مهلت خواست و فرمود: «فَهُوَ یعْلَمُ أَنِّی قَدْ أُحِبُّ الصَّلَاةَ لَهُ وَ تِلَاوَةَ کتَابِهِ»(الارشاد، شیخ مفید، نشر کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق، ج2، ص 91). خدا می داند که من همواره دوست دارم در محضرش نماز بخوانم و قرآنش را تلاوت کنم.» وقتی حضرت در شب عاشورا خطبه خواند، بعد از حمد و ثنای الهی، فرمود: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْمَدُک عَلَی أَنْ أَکرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ وَ فَقَّهْتَنَا فی الدِّین؛ (همان، ص 91) خداوندا! تو را سپاس می گویم بر اینکه ما را با نبوت [رسول خدا (ص)] گرامی داشتی و به ما قرآن آموختی و فهم دین عطا کردی.»
با توجه به مطالب یادشده، به بررسی اجمالی آیاتی می پردازیم که امام حسین (ع) در طول حرکت حماسی خود از مدینه تا کربلا و شام تلاوت فرمود و نیز پیام ها و نکات آیات را در حد وسع، یادآور می شویم و سعی می کنیم مبانی وحیانی قیام عاشورا را با توجه به بیانات آن گرامی عرضه کنیم:
1- استمرار قیام انبیاء
امام حسین (ع) دو روز مانده به پایان ماه رجب سال 60 هجری، حرکت خویش را از مدینه آغاز نمود و شهر پیامبر (ص) را به سوی مکه ترک کرد و در این حرکت اهدافی ارجمند داشت که مهم ترین آنها، رساندن پیام انقلاب خویش به امت مسلمان در ایام حج و اجتماع بزرگ مردم بود. شیخ مفید می نویسد: «امام حسین (ع) در زمان حرکت از مدینه این آیۀ شریفه را تلاوت می فرمود: (فخَرَجَ منْهَا خائِفاً یتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (قصص/ 21)؛ موسی از شهر خارج شد -در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای- عرض کرد پروردگارا! مرا از این قوم ظالم رهایی بخش. امام (ع) در شب جمعه، سوم شعبان سال 60ق وارد شهر مکه شد و به محض ورود، این آیۀ شریفه را قرائت فرمود: (وَ لَما توَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْینَ قَالَ عَسَی رَبِّی أَن یهْدِیَنِی سَوَاءَ السَّبِیلِ (همان/ 22)؛و هنگامی که متوجه جانب مدین شد گفت امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند. (الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 33)
حضرت با زمزمۀ این آیات می خواست به مردم بفهماند همچنان که حضرت موسی (ع) در زادگاه خویش از دست طاغوت زمانش امنیت نداشت و نمی توانست ندای توحید را عیان کند، من نیز در وطن خود در محاصرۀ طاغوت زمانم و امنیت جانی و مالی ندارم. به این لحاظ همانند حضرت موسی (ع) زادگاه خود را رها کرده، به دیار دیگری هجرت می کنم، شاید خداوند برایم فرجی حاصل کند و بتوانم در سرزمین وحی، ستم فرعون زمان را افشا کنم و مردم را از انحراف و جنایات یزید آگاه ساخته، امت به انحطاط رفتۀ جدم را اصلاح نمایم؛ چراکه تلاوت این دو آیه، حکایت گر این نکتۀ مهم است که حرکت حضرت از نوع قیام های پیامبران الهی برای اصلاح جامعۀ خویش بوده است و آن حضرت تدوام بخش راه انبیاء است، در مبارزه با ظلم و ستم و احیای ارزشهای الهی. امام (ع) با این دو آیه به مردم تفهیم کرد که قیام او مواجهه با فرعون زمان و مبارزۀ حق با باطل است، پس مردم باید جبهه حق را بشناسند و از آن دفاع کنند.
2- آزمونی برای انتخاب
وقتی امام حسین (ع) از مدینه خارج شد، گروه هایی از جنّیان به حضور آن حضرت آمده، عرض کردند: ای آقای ما! ما از شیعیان و یاوران شما هستیم. هر دستوری بفرمایید، در خدمتیم. اگر دستور فرمایید، تمام دشمنانتان را به قتل می رسانیم و نیازی نیست شما حرکتی بکنید و زحماتی متحمل شوید. امام (ع) به آنان فرمود: «خداوند به شما جزای خیر دهد! آیا شما این آیۀ شریفه را که بر جدّم نازل شده است، نخوانده اید که خداوند می فرماید: «أَینَمَا تَکونُواْ یدْرِککمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنتُمْ فِی بُرُوجٍ مُّشَیدَةٍ» (نساء / 78)؛ هر کجا باشید مرگ شما را می گیرد اگر چه در برج های محکم باشید و «لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیهِمُ الْقَتْلُ إِلَی مَضَاجِعِهِمْ» (آل عمران/ 154)؛ آنانی که کشته شدن در سرنوشتشان بود، به بسترشان می ریختند (و آنان را می کشتند)؟ بعد در توضیح تلاوت این آیات، فرمود: اگر من حرکت و قیام نکنم، این مردم چگونه آزمایش شوند؟ چه کسی در قبر من در کربلا ساکن خواهد شد، حال آنکه خداوند برای من در روز آغاز آفرینش در نظر گرفته و آن را پناهگاه دوستان و شیعیانم قرار داده است؟
سپس در ادامه افزود: به خدا سوگند! من برای نابودی دشمنانم از شما تواناترم؛ اما خداوند می خواهد: «لِیهْلِک مَنْ هَلَک عَنْ بَینَةٍ وَ یحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَینَةٍ» (انفال/ 42)؛ تا آنان که هلاک (و گمراه ) می شوند، از روی اتمام حجت باشد و آنان که زنده می شوند (و هدایت می یابند)، از روی دلیل روشن باشد. (بحار الأنوار، محمدباقر مجلسی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق، ج 44، ص 330.)
حضرت با تلاوت این آیات سه نکته را متذکر شدند:
1- از مرگ چاره ای نیست و همه باید تسلیم این سرنوشت باشند؛
2- من و یارانم آن گروه سعادتمندی هستیم که خداوند شهادت (بهترین نوع مرگ ) را برایشان برگزیده است؛
3- قیام من اتمام حجت برای مردم است که آنان از روی علم و اختیار راه حقِ من و یا باطلِ بنی امیه را انتخاب کنند.
3- رمز انقلاب الهی
هنگامی که امام از مکه رهسپار کربلا شدند «عَمرو بن سعید» حاکم مدینه، بر مبنای درخواست «عبدالله بن جعفر طیار» نامه ای به امام نوشت که: «من از خدا می خواهم از آنچه تو را هلاک می سازد، پاسداری کند و تو را به سوی رشد و هدایت رهنمون شود. به من خبر رسیده که می خواهی به سوی عراق حرکت کنی. من دربارۀ عداوت و ناسازگاری به تو هشدار می دهم و از نابودی تو می ترسم. به این جهت، عبدالله بن جعفر را با یحیی بن سعید نزد تو فرستادم. به همراه آنان به نزد من بازگرد. تو نزد من با امنیت و آسایش و نیکی خواهی بود. خدا در این زمینه گواه و کفیل است. والسلام.»
وقتی آن دو تن نامه را با عجله به امام رساندند، حضرت با الهام از آیۀ شریفۀ (وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صَالِحاً وَ قَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمسْلِمِینَ) (77(فصلت/ 33)؛ «گفتار چه کسی بهتر است از آنکس که دعوت به سوی خدا می کند و عمل صالح انجام می دهد و می گوید: من از مسلمین هستم.» چنین پاسخ داد: «أمَّا بَعدُ! فَإنَّهُ لَم یشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسولَهُ مَن دَعا إلی اللَّه عزَّ وَ جَلَّ و عَمِلَ صَالِحاً؛ وَ قالَ: إننی مِنَ المُسلِمینَ، و قَد دَعَوتَ إلی الأمانِ و البِرِّ و الصِّلَةِ، فَخَیرُ الأَمانِ، أمانُ اللَّهِ، وَ لَن یُؤمِنَ اللَّهُ یومَ القِیامَةِ مَن لَم یَخَفهُ فِی الدُّنیا، فَنَسألُ اللَّهَ مَخافَةً فی الدُّنیا تُوجِبُ لَنا أمانَهُ یَومَ القِیامَةِ، فإن کُنتَ نَوَیتَ بِالکتابِ صِلَتی وَ بِرِّی، فَجُزیتَ خَیراً فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ؛ و السَّلامُ؛ (موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، نشر معروف، قم، 1416 ق، ص403) هرگز با خدا و پیامبرش ناسازگاری [و عداوت] نکرده کسی که به سوی خدا می خواند و عمل صالح انجام می دهد و [با تمام وجود] می گوید: من از مسلمانانم. تو مرا به سوی امان و نیکی و صلح دعوت کرده ای؛ اما بهترین امان برای من، امان خداست و او در روز قیامت، کسی را که در دنیا از او نترسد، امان نخواهد داد. در دنیا خوف از خدا را از درگاهش خواهانیم تا موجب امنیت ما در قیامت باشد. اگر قصد تو از نوشتن نامه به ما خیرخواهی و نیکی است، خداوند در دنیا و آخرت برایت جزای خیر دهد. والسلام.»
امام با استفاده از آیۀ بالا، به صراحت سه ویژگی ارزشمند را در حرکت خود مشخص فرمود، از جمله: دعوت به الله، اهتمام به عمل صالح و تسلیم شدن در برابر حق؛ که در حقیقت با تحقّق عمل صالح و تسلیم در مقابل فرامین الهی به تبلیغ و نشر اصول و ارزش های مکتب توحید نیز می پردازد و همانند پیامبران الهی (ندای آسمانی توحید سر می دهد. به همین لحاظ، به امان نامه های عوامل ستمگران در مقابل امان الهی توجهی نمی کند؛ چراکه به راه خود و تأییدات الهی، از عمق جان ایمان و باور دارد.
از این گذشته، امام (ع) معیار حرکت های توحیدی را با این آیه تبیین می فرماید تا آیندگان، انقلاب های ارزشی را از غیر آن بشناسند و بدانند هر که در برنامه خود دعوت به سوی خدا، عمل صالح و تسلیم در مقابل حق را بگنجاند، آن قیام الهی است، وگرنه ارزشی ندارد.
4- نقطة تسلیم
ای درد توام درمان،
در بستر ناکامی
وی یاد توام مونس،
در گوشۀ تنهایی
در دایرۀ قسمت،
ما نقطۀ تسلیمیم
لطف آنچه تو اندیشی،
حکم آنچه تو فرمایی
وقتی «عبدالله بن عباس» عزم راسخ امام حسین (ع) را در حرکت از مکه به سوی کوفه مشاهده کرد، بسیار تلاش و اصرار نمود که امام برگردد؛ اما از گفتگوی خود به نتیجه ای نرسید. امام برای آرام کردن او به قرآن تفأل زد که این آیه آمد: (کلُّ نَفْسٍ ذَآئقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکمْ) (آل عمران/ 185)؛ «هر کس مرگ را می چشد و شما پاداش خود را بطور کامل در روز قیامت خواهید گرفت.» بعد از این تفأل، امام آیۀ استرجاع (بقره/ 156): (إِنا لِلَّه وَ إِنا إِلَیهِ رَاجِعُونَ) را تلاوت کرده، فرمود: (صدَقَ اللَّه وَ رَسُولُهُ) و به ابن عباس تأکید نمود: «بعد از اینکه آیه را مشاهده کردی، دیگر اصرار نکن؛ چراکه قضای خدای بزرگ برگشت ندارد.» (موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص 390. ) ؛
امام حسین (ع) این باور توحیدی را بارها در پیام های خود یادآور شده، اعلان فرمود که وقتی قرار است همگان طعم مرگ را بچشند، پس چه بهتر که آن مرگ، شهادت در راه خدا باشد. لذا فرمود: وَ اِنْ تَکنِ الاَبدانُ لِلمَوتِ اُنشِئَت، فَقَتْلُ امرِءٍ بِالسَّیفِ فی اللهِ أَفضَلُ (مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 213)؛ اگر بدن ها برای مردن آفریده شده اند، پس کشته شدن با شمشیر در راه خدا برتر است.
همچنین، تمام نشانه ها خبر از سرنوشت سعادتمندانۀ آن حضرت (شهادت در راه خدا) می داد و این مدال افتخاری است که خداوند متعال تنها به دوستان برگزیده و خالصش اعطا می کند. چنانچه در حدیث لوح که امام باقر (ع) از «جابر بن عبدالله انصاری» نقل فرموده، آمده است که خداوند می فرماید: ای محمد! من تو را بر جمیع پیامبران برتری داده ام و وصی تو را بر تمام اوصیای پیامبران پیشین فضیلت بخشیدم و تو را به دو سلاله و نوه ات حسن و حسین (ع) گرامی داشتم. حسن را بعد از پدرش سرچشمۀ علم خود گردانیدم و حسین را گنجینه دار وحی خود برگزیدم و او را با شهادت گرامی داشتم و زندگی اش را به سعادت و نیکبختی پایان می دهم که او سالار شهیدان راه فضیلت است. (الاحتجاج، احمد بن علی طبرسی، نشر مرتضی، مشهد، 1403ق، ج 1، ص 67)
5- مرز حق از باطل
حضرت سیدالشهدا (ع) در روز سه شنبه، هشتم ذی الحجه از مکه خارج شد و به سوی عراق حرکت کرد. هنگامی که عوامل حکومتی از حرکت امام خبردار شدند، به دستور «یحیی بن سعید» حاکم مکه، از طرف یزید گروهی مأموریت یافتند تا راه را بر امام (ع) ببندند و آن حضرت را از رفتن باز دارند. آنان نیز طبق دستور، جلوی کاروان حضرت را گرفتند و گفتند: ای حسین! برگرد، کجا می روی؟ امام (ع) از برگشتن خودداری نموده، به راهش ادامه داد. دو گروه درگیر شدند و به یکدیگر فشار آوردند و با تازیانه ها به هم تاختند. سپس امام (ع) با قاطعیت تمام سخن آنان را رد کرد و بدون اعتنا به فشار عوامل حکومتی، به همراه یارانش به راه خود ادامه داد. آنان فریاد زدند: «یا حُسَینُ! أَ لَا تَتَّقِی اللَّهَ؟ وَ تَخْرُجُ مِنَ الْجَمَاعَةِ وَ تُفَرِّقُ بَینَ هَذِهِ الْأُمَّةِ؛ ای حسین! از خدا نمی ترسی و از جماعت جدا می شوی و میان امت اسلام اختلاف می اندازی؟» امام (ع) در پاسخ آنان این آیۀ شریفه را تلاوت فرمود: (لِی عَمَلِی وَ لَکمْ عَمَلُکمْ أَنتُم برِیؤونَ مِمَّآ أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِیءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ) (یونس/ 41)؛ «عمل من برای من، و عمل شما برای شما، شما بیزارید از آنچه من می کنم، و من بیزارم از آنچه شما انجام می دهید.» (البدایة و النهایة، اسماعیل بن کثیر دمشقی، دار إحیا التراث العربی، بیروت، 1408ق، ج 8، ص 179) امام حسین (ع) با استناد به این آیه، جدایی راه حق خود را از راه باطل بنی امیه با قاطعیت تمام بیان داشت و به آنان فهماند که حرکت من در راستای تفرقه میان امت نیست؛ بلکه برای جداسازی حق از باطل است.
6- امامت صالحان
امام حسین (ع) در ادامۀ حرکت خود، هنگامی که در منزل «ذات عرق» با «بشر بن غالب اسدی» مواجه شد. بعد از گفتگوی مقدماتی، به پرسش های وی پاسخ گفت. بشر از امام (ع) پرسید: ای پسر دختر رسول خدا (ص) ! این آیه را برایم توضیح بده: (یوْم ندْعُواْ کُلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِمْ)؛ (86(اسراء/ 71) «به یاد آورید روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم.» حضرت فرمود: آری، ای برادر اسدی! پیشوا دو نوع است: پیشوایی که به سوی رشد و هدایت فرا می خواند و پیشوایی که به ضلالت و گمراهی دعوت می کند. هر کسی از پیشوای هدایت پیروی کند، وی او را به سوی بهشت می برد و هر کسی پیشوای ضلالت را اجابت نماید، وی او را به سوی آتش جهنم رهنمون می شود. سپس امام (ع) برای توضیح بیش تر، این آیه را تلاوت فرمود: (فرِیقٌ فی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فی السَّعِیرِ) (شوری/ 7)؛ «همان روز که گروهی در بهشتند و گروهی در آتش!». (الامالی، شیخ صدوق، انتشارات اسلامیه، تهران، 1362ش، ص 153)
این آیه پیام ویژۀ دیگری برای عموم دارد: حضرت به مسئلۀ حساس امامت و رهبری پرداخته، جایگاه والای آن در زندگی و سرنوشت بشر را بیان می فرمایند و هشدار می دهند که افراد هر جامعه ای ممکن است بر اثر پیروی از رهبر صالح، به سوی سعادت و بهشت حرکت کنند و یا با پیروی از رهبر ناصالح، به قعر جهنم سقوط نمایند. بنابراین، مردم باید در انتخاب رهبر و الگو خیلی حساس و سختگیر باشند. به همین دلیل در روایات ما، ولایت رهبری صالح، رکن پنجم ایمان و در کنار نماز و روزه معرفی شده و حتی پذیرش اعمال نیک، منوط به گردن نهادن به ولایت و رهبری صالحان دانسته شده است.
7- شیفتۀ رب العالمین
دل جایگاه عشق تو باشد نه غیر تو
این خانۀ خداست، به شیطان نمی دهم
هنگامی که امام (ع) به ناحیه «بطن الرّمة» رسیدند، با «عبدالله بن مطیع» برخورد کردند که از سوی عراق می آمد. او به امام (ع) سلام کرد و عرضه داشت: پدرم فدای شما! ای پسر رسول خدا (ص) ! چه چیز سبب شده که شما حرم خدا و جدّت رسول الله (ص) را رها کنی [و اینگونه به سوی بیابان های عراق قدم بگذاری]؟
امام (ع) فرمود: اهل کوفه برایم نامه ها نوشته و از من خواسته اند که به آنجا بروم. آنان امیدوارند که با رفتن من نشانه های حق و ارزش های الهی احیا شود و بدعت ها از میان برود. «عبدالله» ملتمسانه عرضه داشت: تو را به خدا قسم می دهم که به کوفه نرو! به خدا سوگند که اگر به آنجا بروی، قطعاً کشته خواهی شد. امام (ع) این آیه را تلاوت فرمود: (لَن یُصِیبَنَا إِلاَّ مَا کَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلانَا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) (توبه/ 51)؛ «هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد مگر آنچه خداوند برای ما نوشته است، او مولی (و سرپرست) ما است و مؤمنان تنها بر خدا توکل می کنند.»؛ (اخبار الطِّوال، احمد بن داود دینوری، دار احیاء الکتب العربی، قاهره، 1960م، ص 246) بیان این آیه نیز آموزه هایی دارد، از جمله اینکه: هر شخصی مکلف به وظیفه ای است و ضامن نتیجه نیست؛ چراکه مقدرات در دست خداوند متعال است و انسانهای متوکل، با تمام وجود مقدرات الهی را می پذیرند؛ زیرا خداوند برای صالحان به غیر خیر مقدّر نمی کند. در حقیقت امام (ع) با تلاوت این آیه اوج توکل و خشنودی خود را در حماسۀ جاویدان خویش بیان فرمود.
8- نجات افراد صالح
هنگامی که قافلۀ کربلا به «قصر بنی مقاتل» رسید، حضرت متوجه شدند که «عبیدالله بن حرّ جعفی» یکی از سرشناسان کوفه، در آنجا خیمه زده است، لذا ابتدا پیکی به سوی او فرستاد و از او دعوت کرد تا در حماسۀ عاشورا ایشان را همراهی کند؛ اما وقتی وی پاسخ مثبتی نداد، حضرت شخصاً برای دعوت او رفت و بعد از سخنانی، عبیدالله نهایتاً به امام (ع) عرض کرد: من خود نمی توانم بیایم؛ اما از نظر مالی شما را یاری می کنم، پس این اسب تندرو و شمشیر خود را که هر دو در نوع خود ممتازند، تقدیم شما می نمایم. امام (ع) فرمود: «ما برای شمشیر و اسب تو نیامده ایم؛ ما یاری کردن (و نجات) شخص تو را می خواهیم. اگر تو جان خود را از ما دریغ می داری، ما نیازی به مال تو نداریم. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: (وَ مَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا) (کهف/ 51)؛ من آن نیستم که گمراه کنندگان را همکار خود بگیرم. (ینابیع المودة، شیخ سلیمان قندوزی حنفی، دار الاسوه، بیروت، 1416ق، ج 3، ص 63)
امام (ع) با قرائت این آیه، یکی دیگر از صفحات زرین تاریخ عاشورا را ورق زد و درس دیگری به افراد آموخت که در حرکت های توحیدی کارگزاران امین و جان بر کف لازم است و افراد ترسو، دنیادوست، ضعیف النفس و ضعیف الایمان، هرگز نمی توانند دین حق را یاری و از ارزش های الهی پاسداری کنند؛ بلکه باید افراد را در گردنه های سخت آزمایش کرد تا نیروهای مخلص و تمام عیار از منحرفان سیاسی که استقلال فکری، سیاسی و اقتصادی ندارند، مشخص شوند. جالب اینکه این آیه را امام علی (ع) هنگامی قرائت کرد که به آن حضرت پیشنهاد عدم عزل معاویه را تا استقرار یافتن حکومتش کرده بودند! (تفسیر نور الثقلین، عبد العلی حویزی، نشر اسماعیلیان، قم، 1415ق، ج 3، ص 268)
9- توجه به مبدأ
آیۀ استرجاع، (بقره / 156) از جمله آیاتی است که امام حسین (ع) بارها آن را تلاوت فرمودند و به این ترتیب، توجه خود به مبدأ در مواقع سخت را ابراز کردند. وقتی حضرت خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را در منزل ثعلبیه شنیدند، به طور مکرر این آیه را تلاوت فرموده، برای آن دو رحمت الهی را آرزو کردند. (بحار الأنوار، ج 44، ص 373)
بعد از گذر از ناحیۀ قصر بنی مقاتل، بر روی مرکب خواب مختصری بر حضرت چیره شد که هنگام بیدار شدن فرمودند: (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ)؛ «ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم»، (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَب الْعالَمِینَ) (حمد/ 2)؛ «ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است» و دو بار این جمله را تکرار کردند. وقتی حضرت علی اکبر پرسید: پدر، جانم به فدایت! چرا کلمۀ استرجاع و حمد خدا را بر زبان جاری کردی؟ امام (ع) فرمود: در عالم رؤیا سواری بر من ظاهر شد و گفت: «اَلْقَوْمُ یَسِیرُونَ وَ الْمَنَایا تَسْرِی إِلَیهِمْ؛ این گروه می روند و مرگ در پی آنان می رود.» فهمیدم که خبر مرگ ما را می دهد [به همین لحاظ آیۀ استرجاع را خواندم]. حضرت علی اکبر عرض کرد: «یا اَبتِ! لا أَراک الله سُوءاً، أَ لَسْنا عَلَی الحَقِّ؛ پدر جان! خداوند به شما بد ندهد، آیا ما بر حق نیستیم؟» امام (ع) فرمود: بلی، سوگند به کسی که تمام بندگان به سوی او باز می گردند، ما بر حقیم. حضرت علی اکبر فرمود: پدر جان! پس ما هیچ باکی از مرگ در راه حق نداریم. امام (ع) فرمود: خداوند بهترین پاداشی که از سوی پدر به فرزندش می دهد، به تو عنایت فرماید. (الکامل فی التاریخ، علی شیبانی (معروف به ابن اثیر)، دار صادر، بیروت، 1386ق، ج 4، ص 51)
امام (ع) با تکیه بر این آیه، اوج معرفت خود در عرصۀ توحید را ابراز داشت؛ زیرا این آیه واضح ترین شعار حق جویان و سالکان وادی عرفان است. آنان هرگاه با انبوه مشکلات و مصائب مواجه شوند، با تلاوت این آیه از عمق جان، به دریای بی کران فضل و رحمت الهی پناهنده می شوند. تلاوت این آیه، نشانگر صبر صابران و شکیبایی گرفتاران موحد در راه حق است.
این شیوۀ برخورد با مشکلات و مصائب، از آموزه های رسول خدا (ص) است که خداوند متعال به او آموخت: (الَّذِینَ إِذَآ أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ) (بقره/ 156)؛ «آنها که هر گاه مصیبتی به آنها رسد می گویند: ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم» و خداوند متعال پاداش چنین صابران سخت کوش و پایداران در راه حق را درود و رحمت بی پایان خویش قرار داده است و می فرماید: (أُولئک عَلَیهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحمَةٌ وَ أُوْلَئِک هُمُ الْمُهْتَدُونَ)؛ (همان/ 157) «اینان همانانی اند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنان هستند هدایت یافتگان.» چراکه تمام نعمتها و مواهب الهی و حتی وجود خود ما نیز متعلق به اوست. این باور وحیانی که امام (ع) به ما می آموزد، در کمال روح و تقویت ایمان و روحیۀ پایداری نقشی به سزا دارد.
10- منتظران شهادت
در منزل «عزیب هجانات» افرادی از کوفه آمده و به امام عرض ادب کردند. حضرت از آنان درباره مردم کوفه پرسید. پاسخ دادند: اما اشراف کوفه را رشوه های کلان فریب داده، دل در هوای دشمنان تو سپرده اند، و سایر مردم دل در هوای تو دارند؛ ولی شمشیرهایشان بر ضدّ توست.
امام (ع) پرسید: از فرستادة من، قیس بن مسهر صیداوی چه خبر؟ آنان از دستگیری و شهادت قیس خبر دادند. در این لحظه اشک در چشمان امام (ع) حلقه زد و قطرات آن به صورت مبارکش سرازیر شد و این آیۀ شریفه را تلاوت فرمود: (فَمِنْهُم مَن قَضَی نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَن یَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُواْ تَبْدِیلاً) (احزاب/ 23)؛ «بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود نداده اند.» بعد فرمود: پروردگارا! بهشت را قرارگاه ما و آنان [دوستان شهیدمان] قرار ده و در جایگاه رحمت و خواسته های ذخیره شده ثوابت، ما و آنان را گرد هم آر! (اعیان الشیعة، سید محسن امین، دار التعارف، بیروت، ج 1، ص 597) ؛
علامه مجلسی(می فرماید: آن بزرگوار این آیه را بارها هنگام خداحافظی یاران باوفایش و در پاسخ هر یک از آنان قرائت می فرمود (بحار الأنوار، ج 45، ص 15) ؛ و با این جملۀ وحیانی، از تلاش های آنان تجلیل می کرد و وفای به عهدشان را تأیید و تصدیق می نمود. البته این آیه پیام های دیگری نیز دارد، از جمله اینکه:
1- در راه هدف الهی تا مرز شهادت گام نهادن، نشانگر ایمان راستین و صداقت افراد است؛
2- بزرگداشت و تجلیل از شهیدان راه حق، احیای راه و هدف آنان است؛
3- انتظار شهادت نیز کم تر از نیل به مقام بلند شهادت نیست؛
4- آمادگی برای شهادت، از صفات مؤمنان است؛
5- شایسته نیست که مؤمنان با شهادت یاران، دلسرد و ناامید شوند؛
6- مؤمنان راستین با شهادت دوستانشان، همچنان به عهد خود با خداوند پایبندند. (با استفاده از تفسیر نور، ج 9، ص 348)
11- فرصت عذاب
در شب عاشورا امام حسین (ع) و یارانش به مناجات و تلاوت قرآن مشغول بودند. ضحاک بن عبدالله می گوید: گروهی از سپاهیان عمر بن سعد از کنار خیمه های ما گذشتند و ما را تحت نظر داشتند. امام در آن حال این آیات را تلاوت فرمود: (وَ لَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لاَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ(؛ «آنان که کافر شدند، (و راه طغیان پیش گرفتند، ) تصور نکنند اگر به آنان مهلت می دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت می دهیم فقط برای اینکه بر گناهان خود بیفزایند؛ و برای آنها، عذاب خوارکننده ای (آماده شده) است»، (مَا کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی مَآ أَنتُمْ عَلَیهِ حَتَّی یَمیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ) (آل عمران / 178 - 179)؛ «چنین نبود که خداوند، مؤمنان را به همان گونه که شما هستید واگذارد؛ مگر آنکه ناپاک را از پاک جدا سازد.» (روضة الواعظین، محمد فتال نیشابوری، نشر رضی، قم، 1386ق، ج 1، ص 184)
این آیات دقیقاً متناسب با وضع موجود در شب عاشورا از لبهای مبارک آن گرامی تلاوت شده است؛ زیرا امام (ع)، به آن گروه ستمگر که راه کفر و ظلم را پیش گرفته بودند، فهماند که خیال نکنند اگر خداوند چند روزی به آنان مهلت می دهد، به سود آنان است؛ بلکه در این فرصت، آنان بر اثر طغیانگری بر گناهانشان افزوده می شود و عذاب دردناکی در انتظارشان خواهد بود و این واقعه مایۀ آزمایش آنها است تا آن ناپاکان بر اثر کشتن اهل بیت رسول خدا (ص) در طول تاریخ از افراد پاک جدا شوند و صالحان بر اثر تحمل ناملایمات و سختی های راه حق، از ناپاکان مشخص گردند.
12- دنیا گذری
از جمله رموز موفقیت قیام امام حسین (ع) در طول تاریخ، باور حقیقی آن گرامی به وعده های الهی بود. امام (ع) خود و یارانش به این وعده ها از اعماق جان ایمان داشتند و در هر فرصتی آن را به دیگران نیز متذکر می شدند. حضرت در یکی از خطبه های روز عاشورا این آیه را تلاوت فرمودند: (إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلاَ تَغُرَّنَّکمُ الْحَیوةُ الدُّنْیا وَ لاَ یغُرَّنَّکم بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (لقمان/ 33)؛ «مسلما وعده الهی حق است مبادا زندگانی دنیا شما را بفریبد، و مبادا شیطان شما را مغرور سازد.» و آنان را از دو عامل فریبندۀ دنیا و شیطان برحذر داشته، حقانیت وعده های الهی را به آنان گوشزد فرمودند. آری، اگر انسان به وعده های حقّ الهی دربارة حساب و کتاب در روز قیامت باور قلبی داشته باشد و یقین کند که تمام اعمال کوچک و بزرگ او در آن دنیا حساب دارد، هرگز خودسرانه عمل نمی کند و فریب ظاهر دنیا و وسوسه های شیطان را نمی خورد و دنیا را گذرگاه و پل عبور می داند.
امام (ع) با این آیه به کوفیان هشدار داد که عامل غفلت آنان، حب دنیا و شیطان است که تمایل به این دو موجب شده آنان از حساب روز رستاخیز غافل شوند و باطل را از حق تشخیص ندهند و جایگاه با عظمت امام نزد خدا و رسولش را نادیده بگیرند. لذا وقتی دیدند آنان هیچ تغییری در رفتارشان نمی دهند و همچنان بر طبل جنگ می کوبند و اصرار بر قتل آن حضرت دارند، در فراز دیگری از این خطبه این آیه را تلاوت فرمودند: (اِستَحْوَذَ علَیهِمُ الشَّیطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکرَ اللَّهِ أُوْلَئک حِزْبُ الشیطَانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّیطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (المناقب، ابن شهر آشوب مازندرانی، نشر علامه، قم، 1379ق، ج 4، ص 100. )؛ «شیطان بر آنان چیره شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده است، آنان حزب شیطانند. بدانید حزب شیطان زیانکارانند.» و با این عبارت، ماهیت واقعی آنان را به نمایش گذاشته، آنها را حزب شیطان معرفی کردند و نهایت بدبختی و بی سعادتی ایشان را یادآور شدند.
آری، فراموشی یاد خدا، عامل تمام جنایات است و چنان که امام فرموده بود، آنان از هیچ عمل زشت و منکری ابا نکردند و چنان در وادی ضلالت و گمراهی غوطه ور شدند که تاریخ از بازگویی رفتار ضد انسانی آنان شرم می کند. وقتی حضرت اصرار آنان را در پیروی از شیطان و دوری از یاد خدا دیدند، آنان را نفرین کرده، با استرجاع به سخنان خویش خاتمه داد و در مقابل حزب شیطان به خدا پناه برد. (همان. )
13- ذلت پذیری هرگز
در ظهر عاشورا «قیس بن اشعث» آن حضرت را برای فرمانبرداری از بنی امیه فراخواند. امام (ع) در آن لحظات بحرانی که سخت ترین شرایط برایش پیش آمده بود، با تلاوت آیاتی، استقامت و پایداری خود را در راه هدف و مبارزه با طاغوتیان اعلام داشت و بر این تصمیم قطعی خود پای فشرد و فرمود: «لَا وَ اللَّهِ لَا أُعْطِیکمْ بیدِی إِعطَاءَ الذَّلِیلِ وَ لَا أَفرُّ فِرَارَ الْعَبِیدِ؛ نه به خدا! من همانند افراد زبون و ضعیف النفس دست تسلیم به سوی شما دراز نکرده و همانند بردگان فرار نمی کنم.» آنگاه با صدای بلند و خطاب به جمعیت حاضر این آیات نورانی را تلاوت فرمود: (وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکمْ أَن تَرْجُمُونِ((109(دخان/ 20) ؛؛ «و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از اینکه مرا متهم (یا سنگسار) کنید.»، (إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکم مِّن کلِّ متَکبِّرٍ لا یؤْمنُ بِیوْمِ الْحِسَابِ(؛ (110 (غافر/ 27) «من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم و از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد.»
امام (ع) با این آیات خود را در چتر حمایت باری تعالی قرار داده و از شرّ متکبران بی ایمان به خداوند پناه برده است و ضمناً به دشمن لجوج و معاند بار دیگر اعلام فرموده که من نه تسلیم می شوم و نه از صحنۀ مبارزه فاصله خواهم گرفت؛ بلکه با تمام وجود در پناه آفریدگار جهان مبارزه خواهم کرد و حجت را بر شما به اتمام خواهم رساند تا در طول تاریخ برای همه ثابت شود که اولیای الهی هرگز با زور و تهدید متکبران به زانو در نمی آیند و از هدف بلند خود دست نمی کشند. همچنین، تلاوت آیۀ فوق این حقیقت را به اثبات رساند که مبارزه با مستکبران ستمگر، بدون ایمان به خدا و پشتیبانی معنوی، به ثمر نخواهد رسید؛ چراکه زمام امور هر دو طرف به دست خداوند سبحان است. (إعلام الوری، امین الاسلام طبرسی، نشر اسلامیه، تهران، ص 242؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 191) ؛
14- شناخت خوبان
رفعت مقام حضرت علی اکبر نزد امام حسین (ع) بر کسی پوشیده نیست. به همین لحاظ هنگام وداع امام با فرزند برومندش، آیۀ شریفه ای از سورۀ آل عمران را تلاوت فرمود و به دوست و دشمن عظمت فرزند خویش را نمایان ساخت و با صوت بلند فرمود: (إِنَّ اللَّه اصطَفَی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ (؛ «خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد.»، (ذُرِّیةَ بَعْضُهَا مِنم بَعْض وَ اللَّهُ سَمِیعٌ علِیمٌ) (آل عمران/ 33 - 34)؛ «آنها فرزندان (و دودمانی) بودند که (از نظر پاکی و تقوا و فضیلت،) بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست (و از کوشش های آنان در مسیر رسالت خود، آگاه می باشد).»(113 (بحار الأنوار، ج 45، ص 43)
امام (ع) در این آیه با اشاره به صفات زیبا و فضائل اخلاقی فرزند گرامی خویش که از انبیاء و اولیا به ارث برده، به دشمن اعلام فرمود که شما با کشتن او، به جنگ با ارزشها و فضیلت ها برخاسته اید؛ زیرا او یک جوان معمولی نیست؛ بلکه مظهر پاکی، صداقت و تقواست که ریشه در خاندانش دارد و شما با کشتن این جوان، حرمت تمام انبیاء، اولیا، اوصیا و خوبیها را هتک کرده اید.
15- وفاداری و عهدنشکنی
سالار شهیدان (ع) در روز عاشورا، در دومین سخنرانی خود برابر دشمن، بار دیگر با کوفیان اتمام حجت نموده، به آیاتی از قرآن استناد فرمودند، از جمله: (وَ لاَ تَنقُضُواْ الأَیمانَ بَعْدَ تَوْکیدِهَا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیکمْ کفِیلاً)؛ نحل/ 91) «و سوگندهایتان را بعد از تاکید نشکنید در حالی که خدا را کفیل و ضامن بر (سوگند) خود قرار داده اید.»
حضرت با این آیه به نامه ها و عهد و پیمانهای آنان اشاره کرده، به آنان هشدار دادند که عهد و پیمان های خود با آن همه تأکیدات و شاهد گرفتن خداوند را نشکنند و بدانند که خداوند به ابتدا تا انتهای قضایا آگاه و گواه است.
سپس از زبان حضرت نوح (ع) آنان را موعظه کرد و فرمود: (فَأَجْمِعُواْ أَمْرَکمْ وَ شُرَکآءَکمْ ثُمَّ لَا یَکنْ أَمْرُکمْ عَلَیکمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُواْ إِلَیَّ وَ لاَ تُنظِرُونِ) (یونس/ 71) «فکر خود و قدرت معبودهایتان را جمع کنید و هیچ چیز بر شما مستور نمانَد. سپس به حیات من پایان دهید (و لحظه ای) مهلتم ندهید! (اما توانایی ندارید).» و به آنان توصیه کرد که تمام نیروی فکر و اندیشه خود را به کار گیرند و بار دیگر در کار زشتی که می خواهند انجام دهند، تأمل کنند.
در فراز دیگری از همین خطبه، حضرت از جایگاه حضرت هود (ع) سخن گفت که: (إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُم مَّا مِن دَابَّة إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ) (هود/ 56)؛ «چرا که من بر الله توکل کرده ام -که پروردگار من و شما است-؛ هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه او بر وِی چیره است (اما سلطه ای توام با عدالت. چراکه) پروردگار من بر صراط مستقیم است.») (بحار الأنوار، ج 45، صص 9 - 10)
امام (ع) در این آیه نیز پیام هایی را به کوفیان و سایر مردم آموخت، از جمله:
1- کوفیان با چه کسی می جنگند؟ آیا با کسی که پشتیبان او خداست؟ و اگر آنان خود را بنده خدا می دانند، چگونه می توانند بهترین بنده خدا را به شهادت برسانند. او که جانشین پیامبران الهی و اولیایی همچون حضرت هود و نوح (علیهمااسلام) است؛
2- اساساً یزید و همفکرانش هرگز نتوانستند امام حسین (ع) و افکار او را نابود کنند؛ چراکه زمام امور تمام جنبندگان در دست قدرت الهی است؛
3- کوفیان نباید تصور کنند که هر کاری که امروز دلشان می خواهد، انجام دهند و فکر کنند دیگر بازخواست نخواهند شد؛ بلکه ستمکاران از دست انتقام قدرت الهی رها نخواهند شد و تمام حرکات و سکنات موجودات عالم در پیشگاه خداست و اوست که در مسیر حق و عدالت و صراط مستقیم حکم می راند و در جهان آخرت نیز عادلانه قضاوت خواهد کرد. (امام حسین (ع) و قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مؤسسه بوستان کتاب، قم، 1385ش، ص 63)
16- استقامت در هدف
یکی از شگفتی ها و معجزات حضرت ابا عبدالله (ع) تلاوت آیات قرآن بعد از شهادت است که تمام دوستان و دشمنان ایشان را متحیر ساخت. در اینجا مواردی از آن را نقل می کنیم:
1 و 2- «زید بن ارقم» می گوید: من از منزل خود به بیرون نگاه می کردم که کاروان اسرای کربلا و سرهای مقدس شهدا را وارد کوفه کردند. وقتی سر نورانی امام حسین (ع) را از مقابل منزل ما عبور می دادند، با کمال حیرت شنیدم که آن سر مقدس بالای نیزه این آیۀ شریفه را قرائت می کرد: (أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُواْ مِنْ آیاتِنَا عَجَباً) (کهف/ 9)؛ «آیا گمان کردی اصحاب کهف و رقیم از آیات عجیب ما بودند؟!» (کشف الغمة، علی بن عیسی اِربلی، نشر بنی هاشمی، تبریز، 1381 ق، ج 2، ص 67)
امام (ع) با تلاوت این آیات می فرماید که من نیز همانند اصحاب کهف در راه هدف و ایمان خود استقامت کردم و تا پای جان ایستادم. همچنین، به اهل کوفه و دیگران اعلام فرمود که اگر ماجرای اصحاب کهف برای شما حیرت آور است، حادثۀ من از آن حیرت انگیزتر است که بر سر نیزه قرآن می خوانم. و این آیه را فرمود که: (إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُواْ بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنَاهُمْ هُدًی) (کهف/ 13) «آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند، و ما بر هدایتشان افزودیم.» و با اشاره به جوانان اصحاب خود، به مردم این معنا را گوشزد کرد که: جوانانی که به همراه من به شهادت رسیدند، همگی مانند اصحاب کهف خود را فدای ایمان به خدایشان کردند و مصداق بارزی از این آیه شریفه شدند و ماجرای آنان کم اهمیت تر از اصحاب کهف در طول تاریخ نخواهد بود. (122(المناقب، ج 4، ص 61)
3- علامه مجلسی(روایت کرده است: هنگامی که در راه شام عوامل یزید سر مبارک امام حسین (ع) را از درختی آویزان کرده بودند، این آیه از آن سر مبارک شنیده شد: (وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُواْ أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ ) (شعراء/ 227) «و بزودی آنان که ستم کردند، می دانند که بازگشتشان به کجاست.»
این آیه به صراحت ستمگران و جنایتکاران تاریخ را تهدید می کند و عواقب شوم آنان را یادآور می شود. امام (ع) با انتخاب این آیه به آنانی که سرمست از پیروزی ظاهری بودند، نهیب زد و عذاب بزرگ خداوند را یادآور شد. البته این عذاب منحصر به عذاب اخروی نیست؛ بلکه خواری و ذلت و شکست ها و انواع ناملایمات دنیوی نیز از عواقب ستم است که دامنگیر متجاوزان و ستمگران می شود. )بحار الأنوار، ج 45، ص 305) ؛
4- «سلمة بن کهیل» می گوید: من سر امام حسین (ع) را بالای نیزه مشاهده کردم که به تلاوت این آیه مشغول بود: (فَسَیَکفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هوَ السمِیعُ الْعلِیمُ (بقره / 137)؛ «و خداوند دفع شر آنان را از شما می کند و او شنونده و دانا است.» (مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی، نشر اسلامی، قم، 1419 ق، ج 4، ص 10)
امام (ع) با قرائت این آیه اعلام کرد که حمایت و کفایت خداوند متعال از قیام او به زودی آشکار خواهد شد؛ چراکه او شنوای داناست و تمام قضایای ریز و درشت را می داند. این آیه جاودانگی حماسۀ عاشورا را ضمانت می کند و امام (ع) به دوست و دشمن ثابت می فرماید که خداوند پاسدار خون و اندیشة آن گرامی تا روز قیامت خواهد بود.
