سیزده به در ؛ مراسم بدرقه جشن نوروز

با فرا رسیدن بهار و آغاز جشن نوروز همه جای این سرزمین رنگ تازه ای به خود می گیرد و حال و هوای خاصی پیدا می کند. به هر گوشه که برویم مردمانی را می بینیم که به دید و باز دید عید رفته اند، لباس نو بر تن دارند و با شادمانی از این جشن لذت می برند.

در خیابان ها نشانه های آمدن بهار غوغا می کنند. درختان جوانه می زنند و سبز می شود و شکوفه ها و گل ها بر تن طبیعت می نشینند. آفتاب بیشتر از قبل می تابد و باران های گاه و بیگاه زمین را می شویند و درختان را سیراب می کنند.

پیش از این برایتان از آداب و رسوم آماده شدن برای این جشن بزرگ گفتیم و در مطلب زیر به طور فصل به آن پرداختیم:

آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران ؛ سنت استقبال از بهار

در چشم بر هم زدنی نوروز از راه رسید و شادی به سرزمینمان آمد. برای آنکه این کهن جشن باستانی را به خوبی بشناسید برایتان در مطلب زیر از آن سخن گفتیم:

آداب و رسوم جشن نوروز ؛ از گذشته تا به امروز

نوروز آغاز شد و روزها یکی پس از دیگری آمدند و هر یک فرصت خوبی را برای لذت بردن از جشن آمدن بهار به ما دادند. اما این جشن بزرگ یک پایان خوش نیز لازم دارد تا همه چیزش کامل باشد. به همین دلیل در آخرین روز از جشن نوروزی مردم به دامان طبیعت می روند تا بهترین خاطره را از روز پایانی نوروز برای خود بسازند.

این مراسم هم مانند هر مراسم دیگری فلسفه ی خاص خود را دارد و از سابقه ای دیرینه برخوردار است. برای آشنایی بیشتر شما با جشن سیزده به در، آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

با کارناوال همراه باشید…

سیزده به در ؛ بهانه ای برای آشتی با طبیعت

سیزدهم فروردین که از راه می رسد همه به تکاپو می افتند تا به بهترین شکل این روز را بگذرانند و با خاطره ای خوش تعطیلات نوروز را به پایان برسانند. بساط پیک نیک خانواده ها در هر سو به چشم می خورد و شور و حال خاصی در شهر به پا می شود. از صبح تا غروب فرصت دارید تا اوقاتی شیرین را با عزیزانتان خلق کنید و دفتر خاطرات جشن های نوروزی را ببندید.

این روز در تقویم رسمی کشورمان با نام روز طبیعت شناخته می شود و یکی از تعطیلات رسمی به شمار می آید. مردم در این روز از خانه هایشان بیرون می آیند تا دست در دست طبیعت بگذارند و در آغوش سخاوتمند او جای گیرند.

آداب و رسوم سیزده به در

سیزده به در هم مانند بسیاری از جشن های ایرانی آداب و رسوم خاص خود را دارد که هریک جلوه ای خاص به آن می خشند:

1- برپایی پیک نیک و گرد هم آمدن

پیش از فرا رسیدن سیزده به در بسیاری به فکر انتخاب محلی مناسب برای گذراندن این روز می افتند. برخی پارک ها را انتخاب می کنند، بعضی ها به خارج از شهر می روند و برخی دیگر در خانه یا باغی گرد هم می آیند تا جشن این روز را به پا دارند.

معمولا چند خانواده از میان آشنایان و دوستان با هم برنامه ریزی می کنند تا سیزده به در را در کنار یکدیگر بگذرانند و لذت بیشتری از این جشن ببرند.

2- سبزه گره زدن

یکی از شاخص ترین رسم ها در روز سیزده به در گره زدن سبزه است. باوری قدیمی در میان ایرانیان وجود دارد که در این روز باید به نیت خاصی سبزه ای را گره زد تا برآورده شود. مردم بر این باورند که با باز شدن گره ی سبزه ها به آرزوی خود دست می یابند و مشکلاتشان حل می شود.

در میان نیت ها و آرزوها، گشوده شدن بخت دختران و پسران جوان یکی از مشهور ترین نیت ها به شمار می رود. آنها در این روز به امید یافتن همسری مناسب سبزه ها را گره می زنند و مرسوم است دخترها در حال گره زدن سبزه چنین زمزمه کنند: “سیزده به در، سال دگر، بچه بغل، خونه شوهر”.

فلسفه این کار چیست؟

در اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) و کتاب آثارالباقیه نوشته ی ابوریحان بیرونی و  کتاب سنی ملوک الارض والانبیاء نوشته ی حمزه ی اصفهانی دلیل این کار به زمان کیومرث ( اولین انسان روی زمین از نگاه اساطیری) باز می گردد.

از نگاه اساطیری اولین ازدواج میان دختر و پسری به نام مشیه و مشیانه صورت گرفت. آنان شاخه ی گیاه ِ مُورد را به نشانه ی پیوندشان به هم گره زدند و دست در دست یکدیگر گذاشتند. دستانشان را نیز در هم گره کردند. پس از آن ایرانیان باستان نیز همین مراسم را انجام می دادند تا در گذر تاریخ شیوه نکاح تغییر پیدا کرد.

3- سپردن سبزه به آب

سبزه یکی از مهم ترین و بارزترین نمادهای نوروز است که جایگاهی خاص در سفره های هفت سین دارد. این سبزه در طول تعطیلات نوروزی زینت بخش خانه ها و سفره های مردم می شود و در روز آخر آن را به آب می سپارند و به این گونه جشن نورورز را به پایان می رسانند.

گفته می شود که در دربار هخامنشی، پیش از آغاز سال نو دوازده ستون برپا می شد و انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، عدس، جو، نخود، ارزن،ذرت، کنجد، ماش، کاجیله یا خشک دانه و لوبیا) را بر آنها می‌کاشتند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده بر ستون ها بهتر به بار نشیند، در آن سال محصول بهتری از آن گیاه وجود خواهد داشت. این ستون ها تا روز سیزدهم فروردین بر جای خود می ماندند و سپس با شادمانی جمع آوری شده و به آب ریخته می شدند.

بسیاری معتقدند که تمامی دردها و بیماری ها را در این سبزه جمع شده است و با دست زدن به سبزه ی دیگران مشکلات به آنها منتقل می شود.

امروز با تغییر فضای زندگی به آب سپردن سبزه به جز اختلال در برنامه نظافت شهر و افزایش فشار کاری بر مسئولین این امر، نتیجه ی دیگری ندارد و موجبات ناراحتی را فراهم می آورد.

4- شوخی یا دروغ سیزده

یکی از رسوم جالب در مراسم سیزده به در گفتن دروغ سیزده است. از آنجایی که آغاز ماه آوریل در تقویم میلادی، که دروغ اول آوریل در آن گفته می شود، مصادف با سیزده نوروز می باشد این رسم به میان ایرانیان نیز راه یافته است.

برای اولین بار در سال 1322  اسماعیل پوروالی روزنامه نگار سرشناس ایرانی این کار را انجام داد و روزنامه  نبرد را در روز سیزدهم فروردین، با دروغ های ریز و درشت به چاپ رساند. این کار او موجب رواج یافتن دروغ سیزده در بین مردم شد.

5- بازی و خوشگذرانی

در میان طبیعت بسیاری از جوانان توپ به دست شده و با تقسیم شدن به دو تیم برای والیبال، فوتبال و حتی وسطی آماده می شوند. برخی به بازی شطرنج می پردازند و کوچکترها منتظر می شوند تا تابشان آماده شود. دوچرخه سواری و بادبادک هوا کردن از دیگر سرگرمی های این روز است.

در جوامع محلی تر، بازی های محلی مانند چوب بازی، کشتی دو نفره، هفت سنگ، کبدی یا زو، یک قل دو قل و… هنوز هم رواج دارند.

6- سایر مراسم سیزده به در

در گوشه و کنار ایران رسم های مختلف دیگری نیز در این روز وجود دارد مانند:

* فال گوش ایستادن: در گذشته در این روز، افراد نیت می کردند و پس از آن دزدکی به حرف دیگران گوش می دادند و اولین سخنی که به گوششان می رسید را به عنوان پاسخ نیت برداشت می کردند.

* فال گیری: فال گیری، یکی دگیر از رسومی بوده که از گذشته تا به امروز در روز سیزده به در انجام می شده است. فال قهوه، چای، عطسه و به ویژه فال کوزه در این روز گرفته می شود و اوقات خوشی را می آفریند.

*سیزده سنگ: این آیین در میان جوامع کرد نشین جایگاه خاصی دارد. آنها در این روز، سیزده سنگ را جمع آوری کرده و به پشت سر پرتاب می کنند. به اعتقاد آنها این کار باعث دور شدن بلایا و نحسی می گردد و موجب بر آورده شدن نیتی که به هنگام پرتاب کردن هر سنگ زیر لب می گوید، می شود.

خوشمزه های سیزده به در

هر جشنی با خوراکی های خوشمزه اش حال و هوای دیگری پیدا می کند. در جشن سیزده به در نیز در هر منطقه، خوراکی خاصی را تهیه می کنند. در این میان، کاهو و سکنجبین، آش رشته، آجیل و میوه از خوراکی های شناخته شده این جشن هستند. البته به سبب علاقه ی بسیار زیاد ایرانی ها به تهیه کباب، از این خوراکی نیز به عنوان یکی از خوشمزه های سیزده به دری یاد می شود.

در بروجرد و فارس، تخم مرغ پخته و گردو را با پلو سرو کنند و بر این باورند که باقی ماندن تخم مرغ و گردو بد شگون است. در شمال کشورمان بر سر سفره حلوا و شیرینی های خوشمزه به چشم می خورد و در خراسان هنوز هم افراد، آش این روز را با سبزی های صحرایی تهیه می کنند. در بیجار کوفته در این روز طرفداران زیادی دارد  و در بسیاری از نقاط کشور هم دمی باقلا و دمی بلغور برای ناهار آماده می گردد.

در ایران چهارده به در هم داریم…

بد نیست بدانید که در بعضی از نقاط کشورمان مانند خرم آباد، مردم در روز چهاردهم فروردین به گشت و گذار در طبیعت می پردازند. آنها روز سیردهم فروردین را با عنوان سیزده غریب می نامند به این معنا که در این روز افراد غیر محلی به طبیعت می روند و افراد محلی روز چهاردم به برگزاری این مراسم می پردازند.

آیا سیزدهم فروردین واقعا نحس است؟

هیچ سندی مبنی بر اینکه سیزدهمین روز نوروز، نحس و بدشگون است وجود ندارد و حتی متونی نیز وجود دارند که این روز را بسیار نیک و فرخنده دانسته اند. به عنوان مثال در آثارالباقیه ی ابوریحان بیرونی، جدولی آورده شده است که خوش یمنی و بد یمنی روزها را نشان می دهد و در آن روز سیزدهم فروردین که با عنوان تیر روز از آن یاد شده است در زمره ی روزهای خوش یمن و نیکو می باشد.

در تقویم باستانی ایران، هر روز همانند هر ماه، نام ویژه ای داشت. مثلا اورمزد روز به روز اول هر ماه اطلاف می شد و اورمزد روز از فروردین ماه به معنای اولین روز فروردین است. در این تقویم روز سیزدهم هر ماه تیر روز نام گرفته و متعلق به ایزد تیر یا تیشتر (خدای باران) بوده است. اطلاق این نام حکایت از ارزش این روز نزد ایرانیان باستان دارد و می توان آن را نمادی از رحمت الهی در آن زمان دانست. چرا که بر اساس داستان های اساطیری، تیشتر در سیزدهمین روز ماه توانسته بر دیو خشکسالی غلبه کند و سر سبزی و طراوت را برای زمین به ارمغان بیاورد.

بنابراین مردم در این روز با برگزاری جشنی که از آیین های مذهبی آنها ناشی می شد، دست به سوی آسمان می بردند و با دعا و نیایش سالی پر باران را آرزو می کردند. آنها با سپردن سبزه ها به آب روان تاکید می کردند که سرسبزی و باروری زمین در گرو آب و باران است و از تیشتر می خواستند تا باران را بر زمین بباراند.

از سوی دیگر از زمان های دور، فروردین ماه به عنوان ماه آغازین سال و هنگام جشن و سرور و شادمانی به شمار می آمد و تیر روز از این ماه نخستین تیر روز از سال محسوب می شد.  این روز پس از دوازده روز جشن که یادآور دوازده ماه سال است، از راه می رسید و حسن ختامی برای جشن های نوروزی بود. ایرانیان باستان با رفتن به کنار جویبارها و باغ و صحرا و شادی کردن تلاش می کردند جشن ها نوروزی خود را به بهترین شکل به پایان برسانند پس چگونه می توان آن را روزی نحس و بدشگون پنداشت؟

بر اساس باور ایرانیان باستان، عمر جهان دوازده هزار سال بود و آنها معتقد بودند که هر چه به پایان این دوازده هزار سال نزدیک شوند، پلیدی ها افزایش می یابند و بر نیکی ها غلبه می کنند. در این هنگام رستاخیز به وقوع می پیوندد و جهان از پاکی ها پاک می شود.
فردای رستاخیز نخستین روز از هزاره سیزدهم و آغازی برای جهانی پاک به شمار می رفت و به همین دلیل عدد سیزده به عنوان نماد شروع و تولد دوباره برشمرده می شد. سیزدهمین روز از فروردین نیز به عنوان روز آغاز آفرینش در طبیعت بهاری بود و مردم د ر آن به جشن و پایکوبی می پرداختند تا برای آغاز سالی پر تلاش و پر برکت آماده شوند.

چرا سیزده را نحس می پنداریم؟

همانگونه که اشاره شد دلیل محکمی مبنی بر نحس بودن این عدد و این روز در هیچ منبعی وجود ندارد اما به وجود آمدن این باور در میان ایرانی ها ممکن است به یکی از دلایل زیر باشد:

1- نحوست سیزدهم ماه قمری در میان اعراب

این احتمال وجود دارد که پس از ورود اسلام به ایران، به تبعیت از اعراب که سیزدهم همه ماه‌های قمری را نحس می‌دانند، در برداشتی نادرست به سیزدهم نوروز نیز لقب روز نحس را داده اند.

2- فاجعه مصر

در طول حیات انسان، بارها و بارها بلایای زیادی بر زمین نازل شده و خسارات فراوانی را موجب شده است. یکی از بدترین این حادثه ها که در تورات به آن اشاره شده است در روز سیزدهم سال نو مصری در زمانی که مراسمی مانند جشن نوروز به هنگام تعادل بهاری خورشید گرفته شده بود، به وقوع پیوست و جان بسیاری از انسان ها را گرفت. روز وقوع این حادثه مصادف با سیزدهمین روز ماه ایرانی است.

گفته می شود که در آن روز ستاره ای دنباله دار در فضای زمین درخشیده و حتی افق آن در ایران نیز دیده شده است. در نتیجه ی برخورد این ستاره با زمین، آتشفشان ها فعال شده و زمین لرزه ای سهمگین به وقوع پیوسته است. پس از این حادثه، این اندیشه در ذهن مردم پدیدار شد که این واقعه هر چند هزار سال باز هم رخ می دهد و به همین دلیل در هر سال به هنگام روز سیزدهم فروردین انتظار این واقعه ی سهمگین را می کشیدند و برای در امان ماندن از زمین لرزه، زیر سقف و بام نمی ماندند و به طبیعت روی می آوردند.

روز به روز، سیزدهمین روز سال و به دنبال آن، شماره سیزده، به صورت عددی نحس شناخته شد و حتی پلاک 13 خانه ها را به صورت 1+12 نوشتند تا از نحوست آن بکاهند و خوش شانسی برای خود به ارمغان بیاورند.

3- نحوست 13 در مسیحیت

برخی از محققان عقیده دارند که ارتباط و نزدیکی با مسیحیان و عالم مسیحیت در زمان صفویان باعث شد تا باور به نحسی سیزده به ایرانیان انتقال یابد. نحوست سیزده در نزد اروپایی ها نیز از داستان یکی از دوازده حواری عیسی مسیح به نام یهودای اسخر یوطی سرچشمه می گیرد. وی نقشه ای طراحی کرد تا مسیح را تسلیم مخالفانش نماید. این نقشه از این قرار بود که با مسیح وارد مجلسی شود و روی او را ببوسد تا دشمنان بتوانند مسیح واقعی را تشخیص دهند. در این جریان حضرت مسیح دستگیر و به صلیب آویخته شد. به دلیل اینکه با پیوستن یهودای اسخر یوطی به مسیح و یازده شاگرد دیگرش، شمار آنان به سیزده تن رسید، عدد سیزده نزد مسیحیان به شومی و نحوست، شناخته شد.

4- جشن پوریم یهودیان

گروهی از محققان، نحسی سیزده را نشأت گرفته از جشن پوریم یهودیان می دانند. گفته می شود که این جشن به مناسب کشتار 75000 نفر از ایرانیان در 13 آدار (اسفند) توسط یهودیان برگزار می شود. روایت است که در روز کشتار، ایرانیان به طبیعت فرار کردند تا در امان بمانند و به همین دلیل این روز را نحس دانسته اند. البته این تئوری مخالفانی نیز دارد که مخالفان این تئوری بر این باورند که براساس تقویم یهود واقعهٔ پوریم در 13 اَدار سال 3405 عبری[10] معادل با 25 فوریه 355 قبل از میلاد و 6 اسفند سال 977 قبل از هجری شمسی، اتقاق معتقدند روز این جشن با تاریخ 13 فروردین آن زمان حدود یک ماه اختلاف دارد و پوریم تقریبا همیشه در زمستان برگزار می شود. از سوی دیگر در مورد تاریخ دقیق پوریم اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب دانشمندان غربی زمان وقوع آن را در ماه مارس سال 473 قبل از میلاد عنوان می کنند.

5- بدقلقی عدد 13 در ریاضیات

در نهایت تنها نشانه ای که از شوم بودن عدد سیزده در فرهنگ ایرانی حکایت دارد خاصیت بخش ناپذیری عدد سیزده و به عبارتی بد قلق بودن آن است. البته این باور دانش بالای ایرانیان در ریاضی و به کارگیری آن در زندگی روزمره را از گذشته تا به امروز، نشان می دهد.

معنای سیزده به در

در میان مردم باور بر این است که واژه ی سیزده به در به معنای در کردن نحسی سیزده است اما با نگاهی به واژه نامه های فارسی متوجه می شویم که واژه در و دشت به عنوان مخفف دره و دشت به کار می رود.

از سوی دیگر یکی از معانی واژه ی به، طرف و سوی نیز می باشد مانند رفتن به مغازه.

با توجه به توضیحات بالا می توان گفت که واژه سیزده به در به معنای سیزدهم به سوی در و دشت شدن می باشد که معنای بیرون رفتن و در دامان طبیعت سر کردن را می دهد.

سیزده به در چه قدر قدمت دارد؟

از نگاه اساطیری پیشینه ی جشن نوروز به زمان جمشید یکی از پادشاهان اسطوره ای ایرانی باز می گردد. برخی بر این باورند که پس از آنکه جمشید در چندین سال متوالی در روز 13 فروردین در دشت و صحرا اتراق کرد، این رسم به صورت سنت و آیین در میان ایرانیان در آمده و تا به امروز ادامه یافته است.

در منابع تاریخی پیش از قاجار، اشاره ی مستقیمی به این مراسم نشده است اما مهرداد بهار در کتاب از اسطوره تا تاریخ به جشن و پایکوبی مردم در اماکن عمومی در دوران صفوی می پردازد که بسیار نزدیک به آیین‌های سیزده به دراست.

اما منابع مکتوبی که در آنها از سیزده به در نام برده شده است، مربوط به دوران قاجار می باشند. ادوارد یاکوب پولاک (پزشک مخصوص ناصرالدین شاه) درباره مراسم سیزده به در چنین می‌نویسد:

سرانجام روز سیزدهم، یعنی آخرین روز عید فرا می‌رسد. مطابق با یک رسم کهن، گویا تمام خانه‌ها در چنین روزی معروض خطر ویرانی هستند. به همین دلیل همه از دروازه ی شهر خارج می‌شوند و به باغ‌ها روی می‌آورند.

منابع مکتوب قاجار حکایت از برگزاری این مراسم در فروردین یا ماه صفر دارند و بر همین اساس برخی پژوهشگران قدمت این جشن را بیش از یکی دو سده نمی دانند اما بر پایه ی قواعد مردم شناسی و فرهنگ عامه، تنوع و گوناگونی شیوه های برگزاری این مراسم و گسترش باور به آن در میان مردمان، قدمت زیاد آن را نشان می دهد.

با کند و کاو در کتیبه های سومری و بابلی به آیین های سال نو در سومر بر می خوریم که با عنوان زگموگ اجرا می شده اند و در بابل با نام آکیتو دوازده روز طول می کشیده است. آنها نیز در روز سیزدهم جشنی در آغوش طبیعت برگزار می کردند و به همین دلیل می توان عمری حداقل چهار هزار ساله را برای جشن سیزده به در در نظر گرفت.

نحسی سیزده دامان طبیعت را می گیرد

هر ساله در طول این جشن، مردم بسیاری از آسیب ها را متوجه طبیعت می سازند. تنه های سوخته و شاخه های شکسته ی درختان، زباله های رنگارنگ که چهره ی طبیعت را مخدوش می کنند، ماهی های قرمز رها شده در آب های آلوده و سبزه های رها شده در آب های راکد، همه و همه تنها بازمانده های جشن سیزده به در محسوب می شوند.

روز سیزدهم فروردین در تقویم به عنوان روز طبیعت نامگذاری شده است پس به مناسبت این روز با طبیعت مهربان تر باشید و برای خوشگذرانی چندساعته با زباله هایتان خاطرش را نیازارید.

سپردن سبزه ها به آب یک سنت قدیمی است و ارزش بسیاری دارد اما این کار را در محل های مناسب انجام دهید چرا که در فضاهای شهری چهره ی ناخوشایندی را ایجاد می کنید.

برای برپایی آتش و درست کردن کباب از ذغال و هیزم استفاده کنید و پیش از ترک محل از خاموش شدن آن اطمینان حاصل نمایید.

سخن آخر

شما این جشن را چگونه برگزار می کنید؟

چه محل هایی را برای برپایی پیک نیک مناسب می دانید؟

ار تجربیات خود برای دوستان کارناوالی بگویید.

منتظر شما هستیم…