بیژن ترقی؛ از نشر کتاب تا ترانه‌سرایی

برترین ها: پنجم اردیبهشت ماه امسال برابر است با هشمین سالروز درگذشت بیژن ترقی، یکی از ترانه‌سرایان آغاز دوره نوآوری در موسیقی سنتی ایران.

بیژن ترقی در دوازدهم اسفند ماه سال 1308 در تهران، در خانواده‌ای اهل کتاب زاده شد. پدر بِزرگش از اولین ناشران زمان ناصرالدین شاه بوده و پدرش محمد علی ترقی نیز به راه پدر رفت، "انتشارات خیام" را بنیاد کرد و کتاب‌های ارزنده بسیار انتشار داد. کتابفروشی خیام را پس از مرگ پدر، بیژن و برادرش شاهرخ اداره می‌کردند.

 

موسیقی ایران

بیژن تحصیلات مقدماتی را در دبیرستان "اقدسیه" به پایان برد و پس از آن جذب فضای کتابخانه‌ای شد. از نوجوانی به مطالعه "فرهنگ‌ها و لغت نامه‌ها" پرداخت و در کتابخانه پدر که مرکز تجمع شاعران بوده با کسانی چون شهریار، امیری فیروزکوهی و احمد گلچین معانی آشنا شد و زیر تاثیر و با تشویق آنان وارد خطه شاعری شد و کار خود را با سرودن "غزل و مثنوی" آغاز کرد.

در سال 1331، پس از چند سال مطالعه، برای نخستین بار پا جای پای پدر گذاشت و دیوان کامل "صائب تبریِزی" را انتشار داد. کمابیش از همان آغاز کار شاعری، گرایش به سبک "هندی" پیدا کرد و پس از صائب، به سراغ "کلیم کاشانی" رفت و دیوان او را نیز به بازار فرستاد.

گمان می‌کنیم آشنا شدن بیژن در سال 1336 با "پرویز یاحقی"، او را به سوی ترانه کشانده باشد. همکاری او با یاحقی چند ترانه به یاد ماندنی به بار آورده است: "می زده"، "برگ خزان" و "افسانه محبت" و...

 

بیژن در سال 1337 به درخواست علی تجویدی، در ساخت و پرداخت "آتش کاروان" با او همکاری کرد.

ترقی در سال‌های بعد نیز سرودن شعر و ترانه را همپای کار چاپ و نشر ادامه داده و کتاب‌های قدیمی چندی را چاپ- یا بازچاپ- کرد. مثل دیوان مجمر اصفهانی، فرهنگ مترادفات زبان فارسی تالیف محمد پادشاه و دیوان حزین لاهیجی.

سال 1350 نوبت به چاپ مجموعه اشعار خود او رسید که با عنوان "سرود برگریزان" انتشار یافته است. ترقی خود می گفت که به صورت رسمی از سال 1355 به کار ترانه‌سرایی برای رادیو اشتغال داشت و تا پایان زندگی، نزدیک به سیصد متن ترانه بر روی آهنگ‌های نام‌آوران موسیقی از روح‌الله خالقی تا پرویز یاحقی نهاد و بیشتر آن‌ها در برنامه معتبر "گلها" پخش شده است.

تجربه‌های نو

ترانه‌ سرایان در دو دهه سی و چهل همپای نوآوری‌های آهنگ نویسان، دست به ابتکاراتی زدند که محتوای ترانه‌ها را دگرگون می‌ساخت.

 

او و همتایانش، معینی کرمانشاهی و نواب صفا، اگر هم زیاد دنبال زبان محاوره نرفتند ولی زبان خود را حتی‌المقدور به آن نزدیک کردند. برای مثال می‌توان از "تکدرخت" کار نواب صفا، "راز خلقت" از معینی کرمانشاهی، "اشک من هویدا شد" از بیژن ترقی و "گل بی‌گلدون" از "تورج نگهبان"، نام برد، که البته او این کار را بیشتر در حوزه موسیقی پاپ می‌کرد.

بهترین‌ها

از زبان که بگذریم محتوای ترانه‌ها نیز چیز دیگری شد. دو ابتکار پدید آورنده دگرگونی می‌شد. ترسیم خط داستانی و تصویر پردازی‌های طبیعی. هر دو ابتکار شاید از شعر نو، که در سال‌های بالیدن و شکفتن خود می‌زیست، به قلمرو ترانه نفوذ کرده باشد.

به عنوان نمونه ترانه‌های روایی، می‌شود از "سرو و بید" و "طاووس" از معینی، تکدرخت از نواب صفا و آتش کاروان و برگ خزان از ترقی یاد کرد. این ترانه‌ها در عین حال از غنای تصویری تاثیرگذاری برخوردارند. در واقع این گونه قصه‌های کوتاه تصویری، ترانه سنتی را از ورطه ملالی که در آن غلتیده بود، بر کشید و اعتبار تازه‌ای به آن بخشید.

 

آتش کاروان را بیژن ترقی در سی سالگی سرود، یعنی پنجاه سال پیش، ولی تا امروز ذره‌ای از جاذبه آن کاسته نشده است.

نمی‌توان از بیژن ترقی گفت و یادی از یار دیرین او در میان نیاورد. با آن که بیژن با بسیاری از نام‌آوران ترانه سازی سنتی کار کرده بود. ولی با تکیه بر همکاری پرویز یاحقی بود که استوارتر در راه ترانه‌سرایی گام می‌زد.

شاید یک سوم از مجموعه سیصد ترانه‌ای که سروده است با آهنگ‌های یاحقی پیوند خورده باشد. در میان این ترانه‌ها به ویژه باید از سه ترانه افسانه محبت، برگ خزان و می‌زده یاد کرد که کوشش‌های مجدانه یاحقی را نیز برای نوآوری و عرضه کاری متفاوت، نشانه می‌زند.

یاحقی در این سه ترانه که می‌توان مجموعه آن‌ها را با توجه به شباهت و یکسانی‌هایی که دارند، "سه گانه" یاحقی - ترقی نامید، همان قدر به شعر امکان جلوه‌گری می‌دهد که به آهنگ.

کار را با یک مقدمه ارکسترال نسبتا بلند آغاز می‌کند. با سازآرایی‌های مناسب خط ملودی‌ها را برجسته‌تر می‌سازد و آن‌ها را در قالب‌های ضربی سازگاری می‌نشاند. سازآرایی های او با تصویر سازی‌های بیژن ترقی نیز هماهنگی پیدا می‌کند.

 

بیژن ترقی اگر به جای سیصد ترانه، همین آتش کاروان (تجویدی) و "سه گانه یاحقی" را سروده بود، ماندگاری خود را تضمین کرده بود.

دو کتاب از بیژن ترقی به نام "آتش کاروان" و "پشت دیوارهای خاطره" برجا مانده است.

در کتاب اول علاوه بر متن شعرها و ترانه‌ها، نظرات برخی از دست اندر کاران شعر و موسیقی نیز گردآوری شده است. و کتاب دوم حاوی نوشته‌ها و خاطرات هنری اوست.