حرم امامزادگان؛ دانشگاه و درمانگاه

امامزاده به فرزند یا نوادۀ یکی از ائمه(ع) و نیز به مقبرۀ آنان گفته می شود. امامزادگان بسیاری در ایران و تعداد کم تری در عراق و برخی کشورهای دیگر وجود دارند.[1] مورخان شیعه دلایل متعددی را در خصوص علت مهاجرت گستردۀ فرزندان و نوادگان امامان شیعه به ایران ذکر کرده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1. امنیت موجود در ایران بعد از سدۀ دوم هجری قمری، به دلیل دوری مسافت از مرکز قدرت و خلفا؛ یعنی بغداد و شام؛

2. محبوبیت خاندان اهل بیت(ع) بین مردم ایران، به ویژه در مناطق شیعی همچون طبرستان، نیشابور، قم و... و فضای مناسب برای ترویج و تبلیغ مذهب تشیع و بیان مسائل فقهی و شرعی؛

3. جذب نیرو برای علویان و زیدیان.[2]

آنچه پیش رو دارید، بررسی دو ویژگی امامزادگان اصلی است: یکی دانشگاه بودن و دومی، درمانگاه بودن حرم آنان.

الف) دانشگاه بودن

حرم امامزادگان از جهات مختلفی می تواند آموزنده و معرفت افزا باشد:

1. زندگی شخصی و اجتماعی امامزادگان

مردم با زندگی هر امامزده ای در هر جا آشنا می شوند؛ با تک تک فداکاریها، شجاعتها، صبر و بردباری ها و.... هر کسی زندگی آنها را مرور کند، به نحوی از آنان درس شهامت، ایثار و فداکاری در راه خدا، تحمل و بردباری می آموزد. مثلاً طریحی دربارۀ شاه عبدالعظیم حسنی علیه السلام، می نویسد: «وَ مِمَّن دُفِنَ حیَّاً منَ الطَّالِبِین عَبدَ العَظِیمِ الحَسَنِی بِالرِّی؛[3] از جمله کسانی که از فرزندان ابوطالب زنده به گور شده، عبدالعظیم حسنی(ع) در ری است.»

و یا در کتاب «الشجرة المبارکة» آمده است: «وَ قُتِلَ بِالرِّی وَ مَشهَدُهُ بِهَا مَعرُوفٌ وَ مَشهُورٌ؛[4] در ری کشته شد و زیارتگاه او معروف است.» و همین طور حضرت معصومه را بنا بر قولی مسموم کردند و امامزاده هایی که به صورت فجیع کشته شدند، مثل: یحیی بن زید علیه السلام، علی بن محمد باقر علیه السلام (در مشهد اردهال) و....

2. ارشادات و هدایتهای امامزادگان

طبق تاریخ، امامزادگان در هر منطقه ای مردم را هدایت و ارشاد نموده اند که بررسی و تأمل در این ارشادات می تواند بر آگاهی و دانش ما بیفزاید.

مثلاً دربارۀ حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) روایت شده است که ابی حماد رازی می گوید: در سامراء بر امام هادی علیه السلام وارد شدم و دربارۀ حلال و حرام از حضرت پرسیدم و ایشان جواب دادند، وقتی خواستم خداحافظی کنم، حضرت فرمود: «یا حَمَّادُ! إِذَا أَشْکلَ عَلَیک شَی ءٌ مِنْ أَمْرِ دِینِک بنَاحِیتِک فسَلْ عنْهُ عَبْدَ الْعَظِیمِ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِی وَ أَقْرِأْهُ مِنِّی السَّلَام؛[5]  ای حماد! هرگاه مشکلی برای شما در مسائل دینی پیش آمد، در منطقۀ خودت از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان!»

3. کتب و احادیث، یادگار امامزادگان

بخشی اعظمی از امامزادگان در زمان خویش با امام وقت در ارتباط بوده، از آنها احادیثی اخذ کرده اند؛ مثلاً حضرت معصومه احادیث: منزلت، غدیر، شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام، ولادت امام حسین علیه السلام و... نقل کرده است.[6]

همچنین حضرت عبدالعظیم(ع) روایاتی نقل کرده که مرحوم ملا محمد اسماعیل خدایی کرازی در کتاب ارجمند «جنات النعیم» شصت روایت و در کتاب «روح و ریحان» 57 روایت از ایشان نقل کرده است. مرحوم کلباسی در «تذکرۀ عظیمیه» چهل روایت و مرحوم ابوالفتوح رازی در کتاب «زندگانی عبدالعظیم حسنی(ع)» از ایشان 71 روایت نقل کرده اند.[7]

همچنین علی بن جعفر، برادر موسی بن جعفر(ع) که بنا بر قولی در بقیع دفن است و بنا بر قولی در قم، در سلسه سند 355 حدیث واقع شده و این همه حدیث نقل کرده است. همین طور بخشی از امامزادگان دارای کتاب بوده اند. حضرت عبدالعظیم(ع) کتابی به نام «جامع کتاب اخبار عبدالعظیم»[8] یا «کتاب جامع اخبار عبدالعظیم»[9] دارد و در «رجال نجاشی» آمده است: «لَهُ کتاب خطب امیرالمؤمنین».[10]

4. برکات علمی دیگر

بارگاه امامزادگان همیشه محل تبلیغ، سخنرانی و ارشادات علما بوده است که مردم در طول سال از این اماکن بهره برده اند. همین طور در سالهای اخیر در حرم امامزادگان محلی برای پاسخگویی به مسائل شرعی، اعتقادی، اخلاقی و مشاوره لحاظ شده است که به خوبی مردم از آنها استقبال می کنند.

از این گذشته، شهرهایی که در آن حرم امامزادگان قرار دارند، به برکت وجود آنان حوزۀ علمیه بنا شده است که هزاران عالم در آن مراکز تربیت شده اند. به عنوان نمونه، حوزۀ علمیۀ قم به برکت وجود حضرت معصومه بنا شد و هزاران عالم و مجتهد در آن تربیت شده اند تا آنجا که قم به مرکز جهانی علوم اسلامی تبدیل شده است و همین طور چند حوزۀ در شهرری که به برکت وجود حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به وجود آمده است، و همین طور حوزه های علمیۀ دیگر.

5. آشنایی با تاریخ اسلام

اگر از محل زیارتگاه ها و بارگاه امامزادگان به خوبی استفاده شود و تاریخ و سرگذشت آنان به صورت صحیح بیان گردد و کارهای مهم آنان در معرض دید زائران قرار گیرد، هر زائری با کوله باری از اطلاعات تاریخ اسلام بر خواهد گشت.

6. احیای یاد و خاطرۀ امامزادگان

اکثر رهبران ادیان و مذاهب به فراموشی سپرده شده اند و اگر یادی می شوند، فقط در جلسات سالانه یا چند سالانه است؛ اما در مذهب شیعه همیشه یاد و نام امامزادگان در اذهان شیعیان زنده است. یکی از عوامل این امر قبور ایشان و مسئلۀ زیارت و رفت و آمد مردم به این مشاهده مشرّفه بوده است.

هشام بن حکم می گوید: از امام صادق علیه السلام دربارۀ فلسفه حج و طواف و زیارت سؤال کردم، حضرت علیه السلام فرمودند: «خداوند این بندگان را آفرید... و فرمانهایی در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را مقرر داشت تا مسلمانان به خوبی یکدیگر را بشناسند و برای اینکه آثار پیامبر- و اخبار او شناخته شود و فراموش نشود.»[11] که از آثار بزرگ رسول خدا(ص)، امامان و امامزادگان می باشند و حقّا باید گفت:

 

عَمَرُوا بِاَطرَافِ البِلَادِ مَقَابِراً

إِذ خَرَجُوا مِن یَثرِبَ اَوطانَاً

 

قَومٌ لَهم فِی کُلِّ اَرثً مَشهَدٌ

لَا بل لَهم فِی کُلِّ قَلبٍ مَشهَدٌ

 

«[برای آل محمد و امامزادگان(ع)] در گوشه و کنار شهرها قبوری بنا کردند، در حالی که آنها از یثرب [مدینه] که وطنشان بود، خارج شدند. اینها کسانی هستند که در هر زمین مشهد و مضجعی دارند؛ بلکه برای آنان در هر دلی آرامگاه و مشهدی است.»

7. ظلم ستیزی

از دیگر آثار زیارت امامزادگان، اشاعۀ فرهنگ «ظلم ستیزی» و قیام علیه ستمگران است. به همین جهت، در طول تاریخ ستمگران نسبت به زیارت معصومان و امامزادگان سخت حساس بوده، تلاش کرده اند از هر راهی جلوی آن را بگیرند. راز این ممانعت آن است که هر کسی به زیارت امامزادگان می رود، وقتی با زندگی نامۀ آنها آشنا می شود، می فهمد که آنها عمر خویش را در راه ظلم ستیزی سپری کرده اند.

8. تنویر باطن و روشنائی دل

از آثار دیگر زیارت امامزادگان «تنویر باطنی روشنائی دل» است که بر اثر اتصال روحی بین زائر و زیارت شونده ایجاد می شود: «الْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یشَاءُ؛[12] علم نوری است که خداوند در قلب کسی که بخواهد، قرار می دهد.»

داستانی از ملاصدرا

هنگامی که این فیلسوف بزرگ در کهک اقامت داشت و به بررسی مسائل علمی و فلسفی می پرداخت، گاهی برای او مشکلات علمی و مسئلۀ سختی پیش می آمد، لذا از کهک به قم آمده، برای حل مشکلات علمی خویش، از حضرت معصومه استمداد می طلبید. از جمله در مبحث «اتحاد عاقل و معقول»، آنجا که مرحوم ملا صدرا وصول به تحقیق این مسئله را از افاضات خاصۀ الهی به خود می داند، می نویسد: «کُنتُ حِینَ تَسوِیدِی هَذَا المَقَامَ بِکَهَکَ مِن قُرَی قُم فَجِئتُ اِلَی قُم زَائِراً لِبِنتِ مُوسَی بن جعفر علیه السلام مستمِداً مِنهَا، وَ کَانَ یَومَ جُمعَۀ فَانکَشَفَ لِی هَذَا الَا بِعَونِ اللهِ تَعَالَی؛[13] وقت نوشتن این مقام در کهک از روستاهای قم بودم، پس به قصد زیارت دختر موسی بن جعفر(ع) به قم رفتم، در حالی که از او استمداد می جستم و این زیارت در روز جمعه بود، پس این امر [اتحاد عاقل و معقول] به یاری خدا برایم کشف شد.»

مرحوم محدث قمی(ره) نیز پس از نقل این مطلب، می گوید: «وقتی ارسطو در «اسطاغیرا» از دنیا رحلت کرد، اهل آنجا استخوانهای او را جمع کردند و در ظرفی از مس گذاشتند، سپس آن را در جایی دفن کردند و مکان تجمع خویش قرار دادند و برای مشورت در کارها و امور مهم آنجا جمع می شدند و بر سر قبر او مشغول مناظره و مباحثه می گشتند و اعتقاد داشتند که آمدن بر سر قبر ارسطو بر عقل و ذکاوت ایشان می افزاید و اذهانشان را پاکیزه و تلطیف می کند.

در صورتی که حکمای یونان به استخوانهای ارسطو این گونه اعتقاد داشته باشند، جای تعجب نیست از حکیمی الهی و فیلسوفی امامی (ملاصدرا) که هرگاه مسئله ای علمی برایش مشکل شود، از چند فرسخی قم به قصد تشرف ملک پاسبان، حضرت فاطمه معصومه که مهبط فیوضات ربّانیه و تجلیّات سبحانیه است، حرکت کند، برای آنکه بر او علوم و مسائل عمیق و مشکل علمی و فلسفی افاضه و کشف شود.»[14]

مرحوم علامه طباطبایی(ره) نیز در ماه مبارک رمضان، هر شب قبل از افطار به زیارت این بانوی مکرمه(ع) مشرف شده، از فیوضات و تجلیات الهی قبر ایشان بهره می گرفت و مرحوم آیت الله بهجت(ره) هر روز بعد از نماز صبح به حرم حضرت معصومه مشرف می شد و تا طلوع آفتاب آنجا می ماند و بهره های نورانی فراوانی نصیب ایشان می شد.

ب) درمانگاه بودن

گاه بیماریها جسمی و گاهی روحی است. اکثر بیماری های جسمانی از بیماری روحی و روانی ریشه می گیرند که اگر معنویت مردم ارتقا یابد، خیلی از دردهای جسمانی نیز درمان می شوند.

از جمله برکات دیگر زیارت قبور امامزادگان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. هم سنخیتی روحی

از شگفت آورترین آثار زیارت بزرگان، سنخیت و نزدیکی روحی به شخص زیارت شده است. تا آنجا که زائر رنگ و بوی زیارت شونده را می گیرد و از نظر روحی بین آنها - هرچند کوتاه مدت - اتصال و سنخیت پیدا می شود.

«عبد الرحمن جزیری» که از علمای اهل سنّت است، در این زمینه می گوید: «مخفی نیست که زیارت قبر رسول خدا- در روح خردمندان [و صاحبان اندیشه] بیش از هر عبادتی تأثیر می گذارد. آری، کسی که بر مزار مصطفی(ص) ایستاده، در حالی که به یاد می آورد آنچه را که پیامبر- در راه دعوت به سوی خداوند و بیرون آوردن مردم از تاریکیهای شرک به نور هدایت تحمل کرده است، و به یاد می آورد آن مکارم اخلاقی را که او در تمام جهان توسعه داده و آن فسادهایی را که از جهان محو کرده [از دخترکشی و شرابخواری گرفته تا کارهای خلاف عفّت، نژادپرستی و...] حتماً قلبش مالامال از محبت و عشق نسبت به این رسول گرامی(ص) می شود.» و در ادامه تصریح می کند که این آثار اختصاص به زیارت رسول خدا- ندارد؛ بلکه در زیارت اصحاب نیز همان آثار، با درجه ای پایین تر وجود دارد: «پس زیارت مصطفی- و اصحاب او [آنهایی که اهل عمل صالح بودند]، از بهترین عوامل قرب [به خداوند] و شدیدترین و قوی ترین عامل اثرگذار بر نفوس و حیات عمل کنندگان مخلص آنهاست. آنهایی که فقط خدا را می پرستند و به انجام اوامر رسول خدا- تن می دهند و از آنچه نهی می کند، دوری می کنند. ایشان در حقیقت رستگارانند.»[15]

از جملات فوق استفاده می شود که زیارت قبر پیامبر- و صحابی پاک او و بزرگان و امامزادگانی که در راه خدا تلاش کرده و به شهادت رسیده اند، آثار ذیل را در پی دارد:

الف) سرشار شدن قلبها از محبت رسول خدا(ص) و کسانی که زیارت شده اند؛

ب) سرشار شدن قلبها از محبت به قرآن و شریعت اسلام و تصمیم عمل به آن؛

ج) حیا از خدا و رسول (ص) که گاه برای همیشه انسان را از گناه باز می دارد؛

د) اطاعت پذیری از امر و نهی خدا و رسول خدا(ص)؛

ﻫ) تقرب انسان به خداوند متعال؛

و) تأثیر شگرف بر روح و روان بندگان مخلص خدا.[16]

2. عقده گشایی

عامل بخشی از بیماریهای انسان، انبار شدن عقده های روحی می باشد که جایی برای بیان آن پیدا نکرده است. لذا کار اکثر مشاوران و روانشناسان، تنها گوش دادن به درد و دلهای مراجعان است. در زیارت امامزادگان خود به خود زمینۀ بازگو کردن این عقده ها فراهم شده، زائر با اشک و درد دل خود، در رفع بیماریهای روحی و روانی خویش، به آرامش خاصی می رسد.

3. برآورده شدن حاجات

داستانهای فراوانی از انسانهای موثق نقل شده و یا خود شاهد بوده ایم که مردم حاجتهای خود را با واسطه قرار دادن امامزادگان، گرفته اند. از جمله بیماران لاعلاج یا صعب العلاجی که از امامان یا امامزادگان شفا گرفته اند.

4. بازیابی شخصیت

یکی از بزرگ ترین عوامل انحراف انسان، از دست دادن کرامت و شخصیت انسانی است. امام هادی علیه السلام می فرمایند: «مَنْ هَانَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ؛[17] کسی که برای خود شخصیت قائل نباشد، از شرّش در امان مباش!»

این گونه افراد، برای جوامع سخت خطرناک اند. از آثار مفید زیارت معصومان و امامزادگان، بازیابی شخصیت روحی و اجتماعی است. بارها دیده شده افرادی بر اثر فساد و گناه شخصیت اجتماعی و روحی خود را [خصوصاً در جوامع اسلامی] از دست داده اند؛ ولی به سبب این زیارتها، خصوصاً زمانی که مردم به آنها به واسطۀ برگشتن از زیارت احترام می کنند، همین مسئله باعث شده است احساس شخصیت کنند و از کارهای گذشتۀ خویش پشیمان شوند و در نتیجه آبروی دوبارۀ خود را باز یابند و دیگر آن انحرافات و گناهان را کنار بگذارند.

خاطره

در یکی از سفرهای نگارنده به کربلا، زائر جوانی از شهر ساوه همراه ما بود که طبق گفتۀ افراد کاروان و ظاهر او، اهل بسیاری از گناهان بود و خود نیز به شدت این احساس را داشت که آشنایان با دید خوبی به او نگاه نمی کنند. وقتی به کربلا رسیدیم و به حرم حضرت اباالفضل علیه السلام مشرف شدیم، به قدری این فرد در حرم گریه می کرد که نزدیک بود هلاک شود. همین امر باعث بازیابی شخصیت او شد و بعد از این جریان، همگی به او با دید احترام نظر می کردند.

5. آرامش بخشی

قرآن کریم می فرماید: [الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکرِ اللَّهِ أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تطْمَئِنُّ الْقلُوبُ][18] ؛ «[بازگشتگان به سوی خدا] کسانی [هستند] که ایمان آورده، دلهایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باشید! دلها فقط به یاد خدا آرام می گیرد.»

امروزه بیش ترین آمار بیماری ها، بیماری وسواس فکری و افسردگی است که از اضطراب و عدم آرامش نشأت می گیرد. حرم امامزادگان به عنوان مرکز عبادت و مراسمهای دعا (همچون: کمیل، ندبه و توسل و شب قدر یا تحویل سال ) سخنرانی ها، نمازهای جماعت و... بیش ترین آرامش را به زائران خویش هدیه می کنند و حتی از نظر جسمانی، در این حرمها استراحت و غذا خوردن، به ویژه در ایام تعطیلات نوروزی و... بیش تر می شود که استفاده از فضای داخل و بیرون حرم امامزادگان به صورت مجانی، در روحیۀ زوار اثر خاصی می گذارد.

6. ثوابهای نشاط آور

علاوه بر فواید پیش گفته، زیارت امامزاده ها ثواب ویژه ای دارد که زائران با شنیدن این ثوابها نشاط درونی زیادی پیدا می کنند. به عنوان نمونه:

الف) محمد بن یحیی، از اهل ری، خدمت امام حسن عسکری علیه السلام وارد شد، حضرت فرمود: کجا بودی؟ عرض کرد: به زیارت امام حسین علیه السلام رفته بودم. حضرت فرمودند: «أَمَا إِنَّک لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِیمِ عِنْدَکمْ لَکنْتَ کمَنْ زَارَ الْحُسَینَ؛[19] اگر قبر عبدالعظیم (حسنی) که نزد شماست، زیارت کنی، حتماً مانند این است که امام حسین علیه السلام را زیارت کرده ای.»؛

ب) دربارۀ زیارت حضرت معصومه از سه امام کاظم، رضا و جواد(ع) شبیه به هم نقل شده است که: «مَنْ زَارَها عارِفاً بِحَقِّهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّة؛[20] هر کسی او (حضرت معصومه) را در حالی که با حق او آشنا باشد، زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود.»

اگر انسان بداند که زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) معادل ثواب زیارت کربلاست، و زیارت با معرفت حضرت معصومه باعث بهشتی شدن می شود، چه نشاط درونی و حسی پیدا می کند؟ قطعاً در بازگشت نشاطی به او دست می دهد که بسیار احساس آرامش خواهد کرد.

البته زیارت حرمهای دیگر امامزادگان نیز این برکات را دارد که در اینجا فقط به همین دو نمونه بسنده شد

پی نوشت ها