دکتر مریم کاشانیان؛ متخصص زنان و زایمان، استاد و مدیر گروه زنان دانشگاه علوم پزشکی ایران
خانم‌های چاق برای خیلی از عوارضی که در دوران بارداری، چه برای مادر و چه برای جنین اتفاق می‌افتد، در افزایش ریسک هستند و هرچه وزن و درصد چاقی بیشتر باشد، این خطرات بیشتر است.
این اثر چاقی حتی بعد از تولد کودک نیز ادامه می‌یابد. افزایش خطر چاقی در زندگی آینده کودک یکی از تاثیراتی است که چاقی مادر بر روی دوران کودکی فرزند او می‌گذارد.
در زمینه مامایی نیز خطرات زیادی وجود دارد. به همین دلیل است که قبل از اقدام به بارداری، خانم‌ها باید برای رسیدن به وزن ایده‌آل و کاهش این عوارض تلاش نمایند.
همیشه بسیاری از خانم‌ها دلیل اتفاقات دوران حاملگی را می‌پرسند که چرا این حوادث اتفاق افتاده‌اند. باید گفت حادثه‌های زمان حاملگی عوامل متعددی دارند.
یکی از این عوامل به صورت جدی، چاقی و اضافه وزن قبل از دوران بارداری و همین‌طور اضافه وزن زمان بارداری است که می‌تواند اثر سوئی بر روی سرانجام بارداری و نیز بعد از زایمان داشته باشد.
چاقی
در واقع چاقی بر اساس شاخص توده بدنی که به آن Body Mass Index) BMI) گفته می‌شود، سنجش می‌شود.
تعریف چاقی میزان BMI مساوی یا بیشتر از 30 کیلوگرم بر متر مربع است.
یعنی وزن را بر اساس کیلوگرم و سطح بدن را بر اساس متر مربع محاسبه می‌کنند.
از تقسیم آنها بر هم عددی به دست می‌آید که اگر آن عدد بیشتر از 30 باشد، تعریف چاقی برای آن فرد به حساب می‌آید و برای میزان BMI بین 30 تا 34/9 باشد، اصطلاح چاقی کلاس 1، برای میزان BMI بین 35 تا 39/9، اصطلاح کلاس 2 و برای میزان BMI مساوی یا بیشتر از 40، اصطلاح کلاس 3 یا چاقی بیش از حد به کار برده می‌شود.
BMI نرمال در یک خانم تقریبا بین 18/5 - 19 تا 25/5 - 26 است.
برای BMI بین 26 تا 30، اصطلاح وزن زیاد (over weight) استفاده می‌شود و اصطلاحا به مساوی یا بالای 30 کیلوگرم بر متر مربع، چاقی گفته می‌شود.
شیوع چاقی در جوامع مختلف، متفاوت است و متاسفانه این میزان در ایران به دلیل روش زندگی غلط، نداشتن تحرک بدنی کافی، عدم ورزش و مصرف زیاد نشاسته، نان و برنج (که قسمت اعظم غذای ایرانیان را تشکیل می‌دهد) رو به افزایش می‌باشد و در ایران با اضافه وزن در جمعیت و از جمله زنان مواجه هستیم.
طبق اعلام وزارت بهداشت، حدود نیمی از مردم ایران وزن بالای نرمال را دارند که این یک زنگ خطر است و باید به آن به طور جدی پرداخت.
سقط جنین
اگر از دوره قبل از زایمان بررسی کنیم، از همان ابتدای بارداری، ریسک سقط برای افرادی که وزن بالا دارند، افزایش پیدا می‌کند.
همان‌طور که گفته شد، هر چه وزن بالاتر باشد، این ریسک زیادتر است. در مطالعه بزرگی که میزان سقط مقایسه گردید، مشاهده شد برای خانم‌هایی که وزن مناسب و نرمال دارند، میزان سقط حدودا 10/5 درصد است، در حالی که برای خانم‌های چاق، این میزان تقریبا 16/5 درصد خواهد بود.
برای خانم‌های مبتلا به وزن بالایا weightیا over، این مقدار حدود 12 درصد است، بنابراین هر چقدر وزن افزایش پیدا می‌کند، ریسک سقط هم همزمان با آن افزایش می‌یابد.
به ویژه خانم‌هایی که در معرض سقط هستند یا سابقه سقط دارند، باید قبل از حامله شدن، خودشان را به وزن نرمال برسانند.
عللی که زمینه‌ساز این اضافه وزن هستند نیز میتوانند یکی از عوامل مستعد کننده برای سقط باشند.
مانند سندروم تخمدان پلی‌کیستیک که عده ای از این افراد چاق هستند و در زمان حاملگی هم به دلیل زمینه‌های هورمونی، بیشتر در معرض سقط قرار دارند.
دیابت
چاقی می‌تواند یک فاکتور خطر برای ابتلا به دیابت نوع 2 باشد.
بنابراین غربالگری دیابت بارداری در حاملگی، برای این خانم‌ها زودتر شروع می‌شود.
دیابت بارداری در افراد چاق خیلی بیشتر از افراد معمولی ظاهر می‌شود و با افزایش وزن، ریسک دیابت بارداری افزایش می‌یابد.
پس اضافه وزن در این زمینه می‌تواند کمک‌دهنده باشد.
فشار خون
فشار خون بالا در زمان بارداری یک عارضه خطرناک است که در زمان بارداری اتفاق می‌افتد.
ارتباط بین چاقی و بیماری‌های فشار خون بالا در طی حاملگی، دقیقا گزارش و ثابت شده است.
بنابراین برای جلوگیری از این عارضه خطیر که در زمان حاملگی اتفاق می‌افتد، یکی از کارهایی که در اختیار خانم‌ها هست که میتوانند از وقوع آن پیشگیری کنند، به دست آوردن وزن نرمال قبل از بارداری است.
علل زمینه‌ساز دیگری نیز برای آن وجود دارد ولی علت اصلی آن هنوز ناشناخته است.
این بیماری می‌تواند حتی باعث مرگ مادران شود.
زنان میتوانند با نرمال و ایده‌آل کردن وزن قبل از بارداری از این عارضه بسیار وخیم حاملگی تا حدی جلوگیری کنند.
زایمان زودرس و زایمان دیررس
یکی دیگر از عوارضی که در زمان حاملگی با چاقی ارتباط دارد، زایمان زودرس است. زایمان زودرس به دو صورت در طی حاملگی وجود دارد.
یکی اینکه خود پزشک به دلایلی اقدام به ایجاد زایمان زودرس می‌کند و زایمان را زودتر از موعد ختم می‌کند که معمولا به دلیل عوارضی است که در حاملگی اتفاق می‌افتد، مثل فشار خون بالا در زمان بارداری و یا دیابت که به دلایلی ممکن است شرایطی برای جنین یا مادر فراهم شود که پزشک ناچار به ختم دادن زودرس بارداری است.
مورد دیگری هم هست که زایمان زودرس به صورت خود به خودی اتفاق می‌افتد، بدون اینکه پزشک در آن دخالتی کرده باشد.
در مورد اول که پزشک ناچار می‌شود به دلیل عوارض، حاملگی را به صورت زودرس ختم کند، همان‌طور که گفته شد، عوارضی مثل دیابت، فشار خون زمان بارداری، هر دو حالت با چاقی ارتباط دارند، بنابراین ریسک زایمان زودرس به دلیل طبی که پزشک ناچار به دخالت می‌شود، با چاقی افزایش پیدا می‌کند. ولی آیا زایمان زودرس خود به خود با چاقی ارتباط دارد یا خیر؟
بیشتر مطالعات نشان می‌دهند که درصد زایمان زودرس خود به خودی هم در افراد چاق افزایش پیدا می‌کند.
درست برعکس آن، چاقی با زایمان دیررس و حاملگی از موعد گذشته هم ارتباط دارد و می‌تواند ریسک آن را افزایش دهد.
هر دو وضعیت میتوانند برای جنین خطرساز و مشکل‌آفرین باشند، بنابراین می‌توان با نرمال کردن وزن احتمال آن را کاهش داد.
چند قلویی
در افرادی که چاق هستند، ریسک چند قلویی افزایش پیدا می‌کند.
چند قلویی یکی از حاملگی‌های پرخطر به حساب می‌آید.
آپنه انسدادی خواب
آپنه انسدادی خواب در افراد چاق افزایش پیدا می‌کند و ممکن است در حاملگی تشدید شود.
خود این مسئله ریسک پره اکلامپسی (فشار خون بالا در زمان بارداری) و دیابت بارداری را افزایش می‌دهد.
اگر بنا به دلایلی این خانم‌ها سزارین شوند، همین مساله مختل شدن تنفس در افراد چاق، می‌تواند برای آنان عوارض جدی ایجاد کند.
سندروم تونل کارپال
در طی حاملگی سندرومی به نام «سندروم تونل کارپال» وجود دارد که در انگشت‌های شست، نشانه و وسط دست، احساس گزگز و مور مور ایجاد می‌شود.
این مسئله به دلیل فشاری است که روی عصبی که به این سه انگشت می‌آید وارد می‌شود و به آن سندروم تونل کارپال گفته می‌شود.
در افرادی که چاق هستند، ریسک این سندروم بیشتر است.
سیر زایمان
تا اینجا به عوارضی اشاره شد که ممکن است تا قبل از زایمان و طی حاملگی برای خانم اتفاق بیفتد. در موقع زایمان هم ممکن است خطراتی خانم حامله چاق را تهدید نماید.
چاقی روی سیر زایمان می‌تواند تاثیر داشته باشد. علت این مسئله که می‌تواند سیر زایمان را مختل کند، ممکن است سایز جنین باشد، زیرا ممکن است سایز جنین در این افراد بزرگ‌تر باشد، ولی همیشه مشخص نیست که به چه دلیل سیر زایمان می‌تواند تحت تاثیر چاقی مادر قرار گیرد.
ریسک سزارین در افراد چاق افزایش پیدا می‌کند (چه سزارین الکتیو یعنی قبل از شروع انقباضات رحمی و چه سزارین اورژانس).
خود سزارین یک جراحی است با عوارض خاص خودش که این عوارض در افراد چاق بیشتر هستند. بیهوشی برای سزارین نیز خطرات خاص خودش را دارد که در خانم‌های با اضافه وزن، عوارض بیشتر است.
برای جنین نیز به دلیل اینکه ممکن است وزنش زیادتر باشد، یک‌سری عوارض ممکن است اتفاق بیفتد.
یکی از این عوارض گیر کردن شانه در موقع زایمان است که می‌تواند عوارض و خطرات خاص خودش را داشته باشد، بنابراین با کاهش وزن و وزن نرمال قبل از بارداری تا حدودی می‌توان جلوی این عوارض را گرفت.
عوارض بعد از زایمان
لخته شدن خون در رگ
ریسک لخته شدن خون در رگ خانم‌های چاق خیلی بیشتر از افراد با وزن نرمال است.
لخته شدن خون در رگ‌های عمقی پا یا لگن ممکن است اتفاق بیفتد. این لخته ممکن است آزاد و وارد ریه شود و رگ‌های ریه را ببندد که اصطلاحا به آن «آمبولی ریه» گفته می‌شود و می‌تواند بسیار خطرآفرین باشد و حتی منجر به مرگ گردد، بنابراین یکی از عوارض وخیمی است که احتمال آن برای بعد از زایمان وجود دارد.
در طی حاملگی نیز می‌تواند به وجود آید ولی بعد از زایمان احتمال آن خیلی بیشتر است.
تعدادی از فاکتورهای انعقادی در بارداری افزایش پیدا می‌کنند. مجموعه چاقی و افزایش فاکتورهای انعقادی در بارداری، ریسک لخته شدن خون که اصطلاحا به آن «ترومبوز» گفته می‌شود را در وریدها افزایش می‌دهد که خود آن می‌تواند منجر به آمبولی ریوی شود.
عفونت
در افراد چاق ریسک عفونت بیشتر است. فرقی نمی‌کند چه عفونت در محل سزارین یا اپیزیوتومی (در افرادی که زایمان کرده‌اند) باشد یا داخل رحم.
ریسک همه این عفونت‌ها در افراد چاق افزایش پیدا می‌کند.
عفونت می‌تواند در یک خانم باردار در خون پخش شود و سپتیسمی یا عفونت منتشر را در بدن ایجاد کند.
افسردگی بعد از زایمان
یکی دیگر از عوارضی که بعد از زایمان اتفاق می‌افتد، افسردگی‌های بعد از زایمان است.
دیده شده در افرادی که چاق هستند، ریسک افسردگی بعد از زایمان نسبت به افراد با وزن نرمال بیشتر است.
عوارض چاقی بر روی جنین
یکی از این عوارض، ناهنجاری‌های مادرزادی است که در افراد چاق بیشتر دیده می‌شود.
در افراد چاق، ناهنجاری‌های لوله عصبی حدود 2 برابر، ناهنجاری‌های قلبی عروقی تقریبا 1/5 برابر، شکاف کام حدودا 1/5 برابر، بسته بودن لوله گوارشی در انتهای مقعد (مقعد بسته) 1/5 برابر زیادتر می‌شود، بنابراین ریسک ناهنجاری‌های مادرزادی هم با افزایش وزن و چاقی رابطه دارد و ریسک آنها افزایش می‌یابد.
مرگ جنین بدون علت (چه داخل رحم و چه بعد از تولد) و هم آسفیکسی (کم رسیدن اکسیژن به مغز جنین) از عوارضی است که در افراد چاق بیشتر دیده می‌شود.
یکی از عوارضی که جنین مادران چاق را تهدید می‌کند، بزرگ بودن و درشت بودن است که برخلاف باور افراد که بیشتر تمایل دارند کودک درشتی متولد شود، جنین درشت الزاما جنین سالمی نیست و خود وزن بالای جنین روی سیر زایمان، می‌تواند تاثیر بگذارد.
چاقی مادر، ریسک گیر کردن شانه بعد از زایمان سر، ریسک آسم در بچه‌ها و چاقی کودکی را افزایش می‌دهد و بر رشد سیستم عصبی مرکزی اثر می‌گذارد، بنابراین چاقی مادر می‌تواند از همان ابتدای حاملگی تا انتهای حاملگی و کودکی بچه تاثیرگذار باشد، در حالی که با نرمال کردن وزن قبل از بارداری و کم کردن وزن می‌توان این خطرات را تا آنجایی که به اضافه وزن مربوط می‌شود حذف کرد و به این ترتیب از مادر و جنین و کودک آینده محافظت نمود.
مشاوره قبل از بارداری
در مشاوره قبل از بارداری یعنی قبل از اینکه خانم تصمیم بگیرد باردار شود، یکی از مهم‌ترین مسایلی که باید در مراجعه به پزشک در نظر گرفت، مشاوره دادن به خانم‌ها در مورد کم کردن وزن و به نرمال رساندن آن است.
متاسفانه گاهی اوقات خانم یا خانواده اصرار دارند که هر چه زودتر زن حامله شود و نمی‌دانند که چاقی خانم، خطرهایی با خود به همراه دارد.
بنابراین باید قبل از بارداری فرد به وزن نرمال برسد و در زمان بارداری از اضافه‌وزن بیش از حد جلوگیری شود. متاسفانه برداشت اشتباهی وجود دارد که خانم‌ها فکر می‌کنند موقع حاملگی باید خیلی بخورند و خانواده‌ها هم به ترغیب فرد حامله می‌پردازند و فکر می‌کنند هر چه پرخوری بیشتر باشد، سرانجام حاملگی بهتر خواهد بود، در حالی که این مسئله صحیح نیست.
ورزش یکی از مواردی است که خانم‌های حامله در بارداری باید به صورت مرتب در برنامه خود بگذارند.
بر خلاف باور عموم که گفته می‌شود خانم حامله باید استراحت کند، ورزش با برنامه منظم می‌تواند جلوی خیلی از عوارض حاملگی را بگیرد و به خانم و جنین کمک کند.
برای خانم‌های چاق به دلیل اینکه در افزایش ریسک برای مسمومیت دوران بارداری هستند، پیشنهاد می‌شود حتما آسپرین با دوز پایین (حدود 100-150 میلی‌گرم) شروع شود چون می‌تواند ریسک مسمومیت حاملگی را تا حدودی کم کند.
خانم باید حتما از نظر دیابت بارداری چک شود. در طی حاملگی باید از نظر رشد جنین و ناهنجاری‌های مربوط به جنین کاملا ارزیابی شود و تست‌های سلامت جنین در فواصل خاص باید برای بررسی وضع جنین انجام گیرد تا بتوان تا حدودی این عوارض را کاهش داد.
اگر به دلایلی ناچار به انجام سزارین می‌شویم حتما قبل از زایمان با یک متخصص بیهوشی باید مشورت صورت گیرد تا بهترین روش برای بیهوشی انتخاب شود.
زایمان واژینال (طبیعی) برای خانم‌های با اضافه‌وزن بهترین روش زایمان است.
برای خانم‌هایی که قرار است تحت عمل جراحی سزارین قرار گیرند، حتما باید از نظر پیشگیری از لخته شدن خون دارو در نظر گرفته شود و نیز آنتی‌بیوتیک برای پیشگیری از عفونت، ولی هیچ یک خطر را کاملا رفع نمی‌کنند.
بنابراین در بسیاری از موارد مسئولیت مشکلاتی که در بارداری، موقع زایمان و بعد از زایمان برای خانم باردار چاق اتفاق می‌افتد، متوجه خود اوست، که می‌توان با همکاری خوب، جلوی خیلی از آنها را گرفت.
بیشتر بخوانید:
