محمد قاضی ملقب به پدر ترجمه ایران در ١٢ مرداد ١٢٩٢ در مهاباد دیده به جهان گشود و پدرش میرزاعبدالخالق قاضی امام جمعه پاوه بود و آنچنان که خود در مقدمه کتاب خاطرات یک مترجم نوشته است: "پدر من ابتدا یک فرزند به نام محمد داشت که فوت کرد، سپس یک دختر داشت، آن هم فوت کرد، خداوند پسر دیگری به پدر و مادرم داد و به دلیل اینکه پدرم به نام محمد علاقه داشت نام این کودک را نیز محمد گذاشت، اما این محمد ثانی هم بعد از مدتی فوت کرد، اما پدرم دست از تلاش برنداشت و دوباره صاحب فرزند پسر دیگری شد و نام وی را نیز محمد گذاشت. این محمد ثالث من هستم و خدا رحم کرد که شهید ثالث نشدم."
وی به زبان فارسی و کردی و انگلیسی و فرانسوی تسلط داشت و خود در این باره می‌گوید: "تحصیل زبان فرانسه در مهاباد آن زمان گناه کوچکی نبود. مردم آن عصر هنوز تحصیل زبان ملت‌های غیر مسلمان را مجاز نمی‌دانستند. من می‌بایست ماهی 5 تومان حق‌التدریس می‌دادم که نداشتم و هیچ روزنه امیدی هم نبود که مرا به این آروز رهنمون شود. نمی‌دانم التماس‌های معصومانه‌ی من باعث شد که “گیو”، دلش نرم شود و مرا مجاناً بپذیرد یا خود او می‌ترسید که اگر این شاگرد را هم رد کند کم‌کم زبان فرانسه فراموشش شود."
این شخصیت والا و گرانقدر آنچنان شوخ‌طبع، بذله‌گو و خوش مشرب بود که همگی را به هم صحبتی با خود فرامی‌خواند و از هیچ غمی در دنیا باک نداشت و آنچنان به مشکلات و ناراحتی‌های خود را به شوخی می‌گرفت و به مصائب دنیا می‌خندید که به خود لقب زوربای ایرانی را داده بود و در مقدمه کتاب زوربای یونانی و شرح شیطنت‌های زوربای یونانی به این نتیجه می‌رسد که روا بود اگر در پشت جلد کتاب به جای "زوربای یونانی" ترجمه "محمد قاضی” بنویسند:” زوربای یونانی به ترجمه زوربای ایرانی”.
وجه تسمیه محمد قاضی با زوربای یونانی در این است که او نیز همچون زوربای یونانی شخصیت اصلی رمان نیکوس کازانتزاکیس، نا ملایمات زندگی را جدی نمی‌گیرد و در قبال بدبیاری‌ها روحیه شاد خود را از دست نمی‌دهد، و به شدت اهل شیطنت، دست انداختن و لطیفه‌گویی بود و از کنار مصایب دنیا به راحتی می‌گذشت و خم به ابرو نمی‌آورد.
قاضی در سال 1308 با کمک عموی خود میرزاجواد قاضی به تهران آمد و در سال 1315دیپلم خود را در رشته ادبی از دارالفنون گرفت. در سال 1318در رشته قضایی فارغ‌التحصیل شد و همواره در طول این دوران جزو شاگردان برتر زبان فرانسه بود.
وی در سال 1320 به استخدام وزارت دارایی درآمد و در سال 1355 از خدمت دولتی بازنشسته شد وی از اعضای حزب توده ایران بود، و تا پایان عمر خود به عقاید خویش وفادار ماند.
محمد قاضی از مترجمان برجسته دوره معاصر ایران
محمد قاضی 50 سال علاوه بر مترجمی، در نوشتن دستی داشت و نتیجه سال‌ها تلاش او 68 اثر اعم از ترجمه ادبی و آثار خود او به زبان فارسی است.
با ترجمهٔ اثر "کلود ولگرد" از ویکتور هوگو، در سال ١٣٢٠ قدم در مسیر مترجمی گذاشت و بعد از آن ١٠ سال با دنیای مترجمی خداحافظی کرد و در سال ١٣٢٩ در طول یک سال و نیم "جزیره پنگوئن‌ها" اثر آناتول فرانس را ترجمه کرد و به سبب شیوایی و روانی کتاب آناتول فرانس را به سبب ترجمه خود از ردیف نویسندگان بی‌بازار و بی‌طرفدار خارج کرد.
در سال 1333 کتاب "شازده کوچولو" نوشتهٔ سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. محمد قاضی با ترجمهٔ دورهٔ کامل "دن کیشوت" اثر سروانتس در سال‌های 1336 تا 1337 جایزهٔ بهترین ترجمهٔ سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد.
وی نخستین مترجم کتاب "شازده کوچولو" اثر سنت اگزوپری است و خود او در کتاب "خاطرات یک مترجم" در این باره نوشته: " این کتاب را امانت از یک دوست گرفته و یک هفته آن را ترجمه کردم".
مترجمی از تبار کُرد
محمد قاضی که در اصل کُرد بود و همواره به کُرد بودن خود افتخار می‌کرد، دو کتاب ارزشمند ” کرد و کردستان” اثر واسیلی نیکیتین و “صلاح الدین ایوبی” اثر آلبر شاندور را هم به فارسی برگردانده است تا خدمتی نیز به هم‌شهریان خود کرده باشد و منابع ارزشمندی برای تحقیق و پژوهش در زمینه مسائل کرد و کردستان باشد.
محمد قاضی در سال 1354 به بیماری سرطان حنجره دچار و هنگامی که برای معالجه به آلمان رفت، بیماری تارهای صوتی و نای او را در برگرفته بود و پس از عمل جراحی نیز به دلیل از دست دادن تارهای صوتی دیگر قادر به سخن گفتن نبود تا اینکه سرانجام در یک روز سرد زمستانی در تاریخ ٢٤دی ١٣٧٦ ورق عمرش به یکباره بسته شد.
وی در وصیت‌نامه‌اش گفته بود که همواره به کُرد بودن خود افتخار می‌کند و آروزمند است وقتی که درگذشت، در شهر مهاباد به خاک سپرده شود. به همین منظور بر اساس وصیت خودش پیکر پاک این مترجم پس از انتقال به زادگاهش با حضور شمار زیادی از هموطنان و همزبانان وفادارش در مقبره الشعرای شهر مهاباد در کنار استادان "هه‌ژار"، "هێمن" ، "خاڵەمین" و "ماملێ" در خاک کردستان آرام گرفت.
منابع: کتاب"خاطرات یک مترجم"
کتاب "محمد قاضی کیست و چه کرد؟"،
