تحلیل مفهوم تمدنی مواسات در بیانات رهبر معظم انقلاب

حضرت آیت الله خامنه ای در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان (عج) به قضیه شیوع بیماری کرونا که باعث تعطیلی برخی شغلها شده اشاره کردند و همه مردم را برای کمک مؤمنانه به نیازمندان توصیه کردند. ایشان برای این اخلاق اجتماعی تعبیر «رزمایش» برای مواسات و همدلی را بکار بردند و آن را یکی از ویژگیهای جامعه مهدوی برشمردند. به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR مفهوم اجتماعی و تمدن ساز مواسات و آثار و فواید آن را در این یادداشت به صورت تحلیلی بررسی کرده است.

مفهوم شناسی «مواسات» در لغت

واژه مواسات، از ریشه «أسو» یا «أسی» است؛ اما بیشتر لغت شناسان آن را ذیل ریشه ی «أسو» بحث کرده اند. در لغت کهن عربی از ریشه «أسو» به معنی این است که «طبیب، جراحات بر بدن دیگران را معالجه و مداوا کند.» در کتب لغت دیگر به معنی «اصلاح»(1)، «مداوا کردن»(2)و «از بین بردن غم و اندوه»(3) نیز به کار رفته است. در این موارد به دارو می گویند «إساء» و به شخص درمانگر می گویند «آسی».(4) اما از ریشه ی «أسی» به معنی «اندوه بر چیزی»(5) است.

بنابراین واژه ی مواسات دارای دو معنی می تواند باشد:

1. اصلاح و درمان دردها

2. حزن و اندوه بر دردها.

در جمع بندی نظرات لغت شناسان می توان گفت ریشه ی مواسات به معنای «درمان کننده، معالجه کننده و اصلاح کننده ی دردها، ناراحتی ها و اندوه ها» است. و تأسی به معنی «ابراز همدردی و غم نسبت به دیگران»(6) است. برخی از معاصرین نیز این گونه گفته اند: «به معنای جبران ضعف و اصلاح ضعفها است و وجود ضعف و ضرر باعث حزن و اندوه میشود.»(7) نکته مهم اینکه این واژه با کلماتی مانند «أسوة، تأسّی، آسیة» هم خانواده است. لذا برای فهم بهتر معنای مواسات توجه به واژه «اسوه»(8) نیز ضروری است.

در زبان عرب وقتی میگویند «فلانٌ أسْوَتُک، قد أَصابَه مِثل ما أصابک »(9) فلانی اسوه است، یعنی هر اندوهی به تو رسیده، به او هم رسیده است. لذا «رَضِیَ و سَلَّم»(10) در نتیجه دچار رضایت مندی میشود و آرام می گیرد. یا وقتی می گویند «هو إِسْوَتُک، أَی أَنت مثله و هو مثلک»(11) تو مثل او هستی و او هم مثل تو است. همچنین وقتی می گویند «آسَیْتُهُ بمالی مواساةً، أی جعلته إسْوَتِی فیه»(12) یعنی فلان شخص را در اموالم همانند قرار دادم. و نیز «آساهُ بمالِهِ مُواساةً: أَنَالَه منه، و جَعَلَه فیه إسْوَة»(13)یعنی از مال خود به او بخشید و او را در اموالش همانند گردانید.

بنابراین اسوه و تأسّی به معنای این است که «افراد یک جامعه در یک موضوعی یکسان باشند» و اینکه اسوه را الگو ترجمه میکنند، از این جهت است که «می خواهد خودش را مانند دیگری کند.»(14) مواسات در زبان فارسی نیز به معنای «غم خواری، یاری گری، مددکاری به مال، برابر گردانیدن او با خویش، مشارکت و سهیم شدن در رزق و معاش، فداکاری، از خود گذشتگی، نیکخواهی، خیراندیشی، خیررسانی، حمایت، رعایت، به یک چشم دیدن، همدردی، شریک ساختن»(15) آمده است.

مواسات یعنی کمک کردن به دیگران در تمام امور

بر اساس آنچه گفته شد می توان مواسات را به طور دقیق این گونه معنا کرد: «مواسات یعنی اندوهگین شدن از مشکلات و دردهای دیگران و ابراز همدردی با آنان، به گونه ای که خود را مانند آنان ببیند و از داروها و دارایی های خود، آن مشکلات را اصلاح و دردها را درمان کند.» بر اساس این معنا، مفهوم مواسات، تنها مربوط به مواسات مالی نیست. بلکه مواسات در تمام مشکلات، نیازها و خلأهای جامعه است.

حضرت آیت الله خامنه ای نیز درباره مواسات می فرمایند: «مواسات یعنی همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه ی امور. انسان وظیفه بداند؛ کمک فکری، کمک مالی، کمک جسمانی، کمک آبروئی»(16) و «یعنی هیچ خانواده ای از خانواده های مسلمان و هم میهن و محروم را با دردها و محرومیت ها و مشکلات خود تنها نگذاشتن؛ به سراغ آنها رفتن و دست کمک رسانی به سوی آنها دراز کردن.»(17)

مواسات یعنی به یکدیگر یاری رساندن و دیگران را در دسترنج و حاصل تلاشهای خود، شریک ساختن. اگر افراد جامعه، دارایِ ثروت، علم و آبرویی هستند، می بایست به وسیله آنها خلأهای اجتماعی را پر کنند تا جامعه ی اسلامی از قدم برداشتن در مسیر تقرب به خدا عقب نیفتد.

مفهوم شناسی «مواسات» در منابع دینی

مفهوم مواسات، در منابع دینی نیز هماهنگ با معنای لغوی آن است. البته کاربردهای این ماده در قرآن محدود به چند آیه است(18) و همچنین خود واژه مواسات در قرآن به کار نرفته است. اما میتوان از کلیدواژه های دیگری مانند «انفاق، زکات» و به ویژه از سوره ی ماعون (که درباره ی نیازمندیهای مردم سخن می فرماید) استفاده کرد. اما این واژه در روایات به طور گسترده ای به کار رفته است و با بررسی آنها به این نتیجه می رسیم که «مواسات» دو معنا دارد:

1. همدردی با دیگران در نیازها و مشکلاتشان و سهیم ساختن آنان در بهره گیری از امکانات زندگی خویش

2. رعایت حقوق دیگران به طور یکسان و رعایت عدالت در برخورد با دیگران. (که خود دارای اقسام مختلفی مانند عدالت اجتماعی، آموزشی، خانواده و...است.)(19)

اما درباره ی این مصادیق باید به دو نکته توجه کرد: 1. مصداق اصلی مواسات در روایات، همان «مواسات مالی» است. این مصداق با معنای لغوی آن و کارکرد مواسات (رفع فقر از جامعه اسلامی) هماهنگ تر است. هرچند بقیه ی مصادیق نیز نباید مغفول بماند. 2. بسیاری از مصادیق ذکر شده در روایات «مساوات» نام دارد؛ نه «مواسات» و به تعبیر حضرت آیت الله خامنه ای «مواسات با مساوات فرق دارد؛ برابری نیست.»(20) «مساوات» در اسلام به این معناست که احکام تشریعی و تکالیف الهی، برای همه لازم الاجرا هستند و همه در برابر عدالت، یکسانند. مفهوم مساوات، ابعاد مختلفی برای بحث دارد که از هدف این یادداشت خارج است.

تفاوت مواسات با سایر مفاهیم مشابه

نکته مهم اینکه پژوهش های اسلامی، نباید مبتنی بر بررسی تک کلیدواژه ها باشد؛ بلکه باید منظومه ای از واژگان مفهومی را بررسی کرد. در این موضوع نیز برای تحقیق در آیات و روایات، واژگان متعددی معنای مواسات را می رسانند؛ واژگانی منسجم مانند «ایثار، خدمت، اخوت، تعاون، انصاف، انفاق، مسئولیت» این منظومه معارفی را تشکیل میدهند. اما با این حال مفهوم مواسات با مفاهیم مشابه خود تفاوتهایی دارد که به آنها اشاره می کنیم. اولاً این مفهوم، از جهات بسیاری شبیه به مفهوم «انفاق» است. زیرا انفاق به معنی «آن چیزی است که یک خلأی را پر می کند. یک نیازی را برآورده می کند... انفاق کار مردمان باهوش است. آنهایی که خلأ ها و نیاز ها را می فهمند و حاضر می شوند به جا آن خلأ ها و نیاز ها را پر کنند.»(21) و مواسات و انفاق نیز همین کارکرد را دارند. منتها تفاوت انفاق (و مفاهیم شبیه آن مانند صدقه، زکات، هدیه) با مواسات این است که انفاق «کمک کردن به نیازمندان از اضافه بر نیاز خود» است؛ اما مواسات یعنی «شریک کردن نیازمندان با خویش و سهیم کردن آنها در آنچه خود به آن نیازمند و علاقه مند است.»

ثانیاً از جهات دیگری با مفهوم «ایثار» شباهت های بسیاری دارد. اما تفاوت ایثار با مواسات این است که ایثار «واگذار کردن همه آنچه خود به آن نیاز دارد، به دیگران و مقدم کردن آنان بر خودش» است اما در مواسات، «شریک کردن در نیازمندی ها» است.(22) به بیان دیگر، در مواسات، «سود رساندن به دیگران را مانند سود رساندن به خود بداند و دفع ضرر از دیگران را مانند دفع ضرر از خود بداند.» اما ایثار یعنی «در سود رساندن و دفع ضرر، دیگران را بر خودش مقدم کند.»

مواسات نسبت به نیازمندان؛ رفتار همیشگی مؤمنان

اساساً مفاهیم بنیادی اسلامی را باید با نگاه تمدن ساز نگریست. مفهوم مواسات نیز مانند بسیاری از مفاهیم دیگر یک مفهوم تمدن ساز است. مواسات، نقش اساسی در ساختن جامعه و کشور اسلامی (به عنوان یکی از مراحل مهم تمدن نوین اسلامی) دارد. به همین دلیل پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) می فرماید: «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ فِی تَوَادِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ کمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَکی بَعْضُهُ تَدَاعَی سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّی.»(23) مثل مؤمنان در پیوند و دوستی و محبت و رحمت به هم (واهمیت دادن به سرنوشت یکدیگر) مثل یک پیکر زنده است که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اجزای پیکر با آن اظهار همدردی می کنند.

لذا وقتی ایشان حکومت اسلامی را در مدینه تأسیس کردند، به ویژه در اوایل هجرت، با توصیه به مواسات، پایه های حکومت اسلامی را ایجاد و تقویت کردند. همان گونه که در تاریخ معروف است، مهاجرت پیامبر و یارانشان به مدینه، سختی های بسیاری را برای مهاجران، به وجود آورده بود، مانند نبود خانه، مشکلات اقتصادی و... در این میان، انصار با عمل به دستور مواسات، توانستند این مشکلات را برطرف کرده و نظام اسلامی را «قوی» کنند.

انصار، در خانه های خود با مهاجرین مشترک زندگی می کردند، محصول خرمای خود را با مهاجرین تقسیم می کردند.(24) این رفتار پیامبر (صلّی الله علیه وآله) و مواسات انصار و مهاجرین، یک الگوی کامل برای «تقویت» نظام اسلامی و عبور از مشکلات است و به خوبی نشان میدهد اساساً نسخه ی کارآمد برای «قوی کردن» نظام اسلامی در دوران سختی ها و مشکلات، عمل به «مواسات» است.

لذا رهبر انقلاب اسلامی دوره ی کنونی را فرصتی برای رزمایش همدلی مردم می دانند: «عدّه ای هستند که در این شرایط و در این اوضاع حقیقتاً زندگی شان بسختی قابل گذران است و نمیتوانند زندگی معمولیِ عادیِ خودشان را اداره کنند؛ مردمی که دستشان باز است و توانایی دارند بایستی در این زمینه فعّالیّت وسیعی را شروع کنند... یک رزمایش گسترده ای در کشور به وجود بیاید برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا که این اگر اتّفاق بیفتد.» (25)

امام باقر (علیه السّلام) در روایتی با عنوان «ثَلَاثٌ مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَاد»(26) سه ویژگی «انصاف، مواسات و ذکر» را نام می برند و حضرت آیت الله خامنه ای در شرح این روایت می فرمایند: «سه چیز هست که جزو تکالیف بسیار مهم و دشوار مؤمنین است؛ کارهای سخت... جزو مهمترین کارهاست؛ البته سخت است. و هیچ کار خوب و بزرگی بدون سختی که امکان ندارد.»(27) همچنین در دعا می خوانیم: «وَ ارْزُقْنِی مُوَاسَاةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِک بِمَا وَسَّعْتَ بِهِ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِک »(28) خدایا! مرا این عطا فرما که از آنچه به فضل خود بر من گشایش داده ای، نسبت به کسی که روزی را بر او تنگ کرده ای، مواسات کنم.

در اهمیت مواسات همین بس که حکومت نبوی و علوی مبتنی بر مواسات بودند و حکومت مهدوی نیز بر اساس مواسات اداره می شود. حضرت آیت الله خامنه ای درباره ویژگی حکومت مهدوی می فرمایند: «حکومت الهی حضرت بقیة الله (ارواحنا فداه ) حکومتی است که در آن مقررات حاکم بر مردم، خواست آمریکا و دیگر قدرتهای زورگوی شرق و غرب نیست، بلکه حکومت عدالت، مواسات و مساوات و حکومت معنویت و فضیلت است و امروز هر کسی که برای عدالت، در راه دین و خدمت به محرومان حرکت می کند باید خوشحال و امیدوار باشد زیرا آینده متعلق به اوست. »(29)

در مواسات نباید منّت گذاشت!

جامعه ای که می خواهد به مواسات عمل نماید، می بایست مؤلفه های مهمی را در رفتار رعایت کند.

1. در مواسات خود، به دیگران منت نگذارد و آنها را با زبان و کنایه نرنجاند؛ بلکه عزت و کرامت انسانی و ایمانی آنها را حفظ کند. قرآن کریم می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»(30) (ای مؤمنان، صدقه های خود را با منّت نهادن و آزار رساندن تباه نکنید.)

2. برای مواسات می بایست «جوانان، اجتماعات خانوادگی تشکیل دهند و کمک های افراد خانواده را جمع کنند و در درجه اوّل به مصرف فقرا و نادارهای همان خانواده و فامیل برسانند و اگر نیازی نبود، به فقرای دیگر رسیدگی کنند.»(31)

3. اگر کسی وسعت مالی و امکان مواسات مالی ندارد، میتواند به مصادیق دیگر مواسات (آبرویی، علمی و...) عمل نماید. اگر هیچ کدام برایش مقدور نیست، می بایست از درد فقیران ناراحت و اندوهگین باشد و در قلب و زبان ابراز همدردی کند.

4. هرچند مواسات، در موارد شدت و سختی نمود بیشتری پیدا می کند؛ اما محدود به آن نیست. بلکه باید به این نکته توجه داشت که اگر مواسات بعد از دوران سختی و مشکلات ادامه پیدا نکند، خود به یک دغدغه و نگرانی برای کمک شوندگان تبدیل میشود. بنابراین رفتار مبتنی بر مواسات، رفتاری است که ادامه داشته باشد و آرامش خاطر افراد جامعه را نیز تأمین نماید.

5. مواسات، مراحل بالاتری نیز دارد که بیانگر اهمیت زیاد این ویژگی است. امام باقر (علیه السّلام) در روایتی می فرمایند:«یا حَجّاجُ کیْفَ تَواسِیکمْ قُلْتُ صالِحٌ یَا أبا جَعْفَرٍ قالَ یُدْخِلُ أَحَدُکمْ یَدَهُ فِی کیسِ أَخِیهِ فَیَأْخُذُ حاجَتَهُ إِذَا احْتاجَ إِلَیْهِ قُلْتُ أَمّا هَذَا فَلا فَقالَ أَما لَوْ فَعَلْتُمْ مَا احْتَجْتُمْ.»(32) ای حَجّاج! مواسات شما چگونه است؟ گفتم: خوب است ای ابو جعفر! حضرت فرمود: «آیا هر گاه فردی از شما نیاز پیدا کند، دستش را در جیب برادرش میکند و به اندازه ی نیازش برمیدارد؟» گفتم: در این حد، نه! فرمود: «اگر این گونه رفتار کرده بودید، نیازمند نمی شدید.»

آثار مواسات برای فرد و جامعه

عمل به دستور مواسات، آثار بسیار ارزشمندی در ساحت های فردی و اجتماعی دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:

الف. تقویت فضائل اخلاقی و ریشه کنی رذائل اخلاقی

مواسات، برخی ویژگی های اخلاقی مهم را در انسان تقویت و برخی رذایل مهم را نیز از بین می برد. اخلاص، تواضع و سخاوت را تقویت میکند و انسان را برای رسیدن به اوج ارزشهای اخلاقی یعنی «ایثار» آماده میکند.

انسانهایی که اهل مواسات هستند در یک نقطه ی اخلاقی متوقف نمی مانند و همین طور رشد می کنند تا به اوج فضایل اخلاقی می رسند. لذا امام کاظم (علیه السّلام) می فرمایند: «ما تَقَرَّبَ المُؤمِنُ إلَی اللّه عزّ و جلّ بِشَیءٍ أفضَلَ مِن مُواساةِ المُؤمِنِ، و هُوَ قَولُهُ تَعالی: «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ(33)»(34) مؤمن با چیزی برتر از مواسات نسبت به مؤمن، به خداوند عزّ و جلّ نزدیک نشده است، و این، همان سخن خدای متعال است که: «هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا این که از آنچه دوست دارید، انفاق کنید.»

همچنین غرور، خودبینی، بخل و حسادت را از بین می برد. کسی که با دیگران همدردی، همدلی و همراهی می کند، از خودبینی خارج شده و به دیگران می اندیشد. همچنین پدیده های ناپسندی چون رباخواری، گران فروشی، رشوه خواری و سایر گناهان را از جامعه می زداید.

ب. استجابت دعا در حق مواسات کننده

امام صادق (علیه السّلام) در روایت مهمی می فرمایند: «ثَلاثُ دَعَواتٍ لا یُحْجَبْنَ عَنِ اللهِ (تَعالَی): دُعاءُ الْوالِدِ لِوَلَدِهِ إِذا بَرَّهُ، وَ دَعْوَتُهُ عَلَیْهِ إِذا عَقَّهُ، وَ دُعاءُ الْمَظْلُومِ عَلَی ظالِمِهِ، وَ دُعاؤُهُ لِمَنِ انْتَصَرَ لَهُ مِنْهُ، وَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ دَعا لِأَخٍ لَهُ مُؤْمِنٍ وَاساهُ فِینا، وَ دُعاؤُهُ عَلَیْهِ إِذا لَمْ یُواسِهِ مَعَ الْقُدْرَةِ عَلَیْهِ وَ اضْطِرارِ أَخِیهِ إِلَیْهِ.»(35) سه دعاست که از درگاه خداوند متعال رد نمیشود: دعای پدر برای فرزندش، هر گاه که به او نیکی کند، و نفرینش در حقّ او، آن گاه که از او نافرمانی نماید؛ نفرین ستم دیده در حقّ کسی که به او ستم کرده است، و دعایش برای کسی که انتقام او را از ستمگری گرفته است؛ و دعای مرد مؤمن برای برادر مؤمنش که به خاطر ما نسبت به او مواسات کرده است، و نفرینش در حقّ او که می توانسته به وی کمک کند و نکرده، در حالی که وی به آن محتاج بوده است.

ج. تقویت انس و الفت و مهربانی در جامعه

یکی از آثار مهم مواسات، ایجاد انس و الفت در میان جامعه است. روایات بسیاری در این زمینه وارد شده است. به عنوان نمونه امام علی (علیه السّلام) می فرمایند: «مَا حُفِظَتِ الْأُخُوَّةُ بِمِثْلِ الْمُواساةِ»(36) هیچ چیزی مانند مواسات، پیوند برادری را حفظ نمیکند. اگر به مکتب شهید حاج قاسم سلیمانی توجه کنیم، یکی از مهم ترین مؤلفه های این مکتب را این ویژگی تشکیل می دهد.

د. فقرزدایی و ترمیم شکاف طبقاتی

مواسات، یکی از راهکارهای مهم برای ریشه کنی فقر و برقراری عدالت اجتماعی است. این راهکار، را باید در منظومه ی فکری اقتصاد مقاومتی و تمدن سازی دینی، تحلیل کرد. به ویژه اینکه یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی، «مردمی بودن» آن است. لذا «هر کاری در کشور صورت میگیرد، باید با هدف رفع فقر و محرومیت و ایجاد رونق در زندگی عموم مردم - نه بخشی از مردم و قشرهای خاص - باشد. در چنین فضایی است که مردم میتوانند به اهداف والای نظام اسلامی - یعنی معنویت و تکامل روحی و تعالی اخلاقی - دست پیدا کنند؛ فضایی که خیرات جامعه به نحو صحیح میان مردم تقسیم شود؛ هر کس استعداد خود را به صحنه بیاورد و بهره ی آن را ببرد و نظام و حکومت مراقب باشد که هم به کسی ظلم نشود و هم هیچ کس محروم نماند. معنای ریشه کنی فقر این است.»(37) همه افراد جامعه باید به این نکته معتقد باشند که فقرا، یتیمان و مسکینان جامعه ی اسلامی، برای آبرومندان، برخورداران و ثروتمندان، یک میدان آزمایش و یک فرصت تعالی و پیشرفت است و همان گونه که به عبادات فردی توجه دارند، به عبادات اجتماعی نیز باید توجه داشته باشند.

هـ. مورد لطف و عنایت خداوند قرار گرفتن

یکی از مهم ترین آثار مواسات این است که مردم جامعه در پناه خداوند، از شر دشمنان و مشکلات در امان خواهند بود و خداوند همواره آنان را مورد لطف و عنایت خود قرار خواهد داد. امام صادق (علیه السّلام) در روایتی می فرمایند: «لا تَزالُ شیعَتُنا مَرعِیّینَ مَحفوظینَ مَستورینَ مَعصومینَ ما أحسَنُوا النَّظَرَ لِأَنفُسِهِم فیما بَینَهُم وبَینَ خالِقِهم، وصَحَّت نِیّاتُهُم لِأَئِمَّتِهِم، وبَرّوا إخوانَهُم؛ فَعَطَفوا عَلی ضَعیفِهِم وتَصَدَّقوا عَلی ذَوِی الفاقَةِ مِنهُم. إنّا لا نَأمُرُ بِظُلمٍ، ولکنّا نَأمُرُکم بِالوَرَعِ الوَرَعِ الوَرَعِ، وَ المُواساةِ المُواساةِ إخوانِکم.»(38) شیعیان ما تا زمانی که در روابط میان خود و خدایشان نیک بنگرند و به پیشوایانشان حسن نیّت داشته باشند و به برادرانشان نیکی کنند و با ناتوانشان دلسوز و مهربان باشند و به نیازمندانشان کمک کنند همواره از جانب خداوند عز و جل مورد عنایت، محفوظ، و در پناه و مصون خواهند بود. ما به ستم کردن، دستور نمی دهیم؛ بلکه شما را به پارسایی، به پارسایی، به پارسایی دستور می دهیم و نیز به مواسات، مواسات با برادرانتان!

و. زمینه سازی برای حکومت حضرت مهدی (عج)

یکی از آثار مهمی که رهبر انقلاب در ضمن بیان اهمیت و ضرورت مواسات، به آن اشاره فرمودند، این است که «ما برای اینکه ارادتمان به امام زمان ثابت بشود، بایستی صحنه ها و جلوه هایی از جامعه ی مهدوی را خودمان به وجود بیاوریم. جامعه ی مهدوی، جامعه ی قسط و عدل است و جامعه ی عزّت است، جامعه ی علم است، جامعه ی مواسات و برادری است؛ اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم، به قدر امکان خودمان؛ این ما را نزدیک می کند.»(39)

پی نوشت:

1) المحیط فی اللغة، ج 8، ص: 420

2) معجم مقاییس اللغه، ج 1، ص: 106

3) مفردات ألفاظ القرآن، ص: 77

4) لسان العرب، ج 14، ص: 34

5) کتاب العین، ج 7، ص: 332

6) کتاب العین، ج 7، ص: 332

7) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص: 91

8) در زبان عرب اسوه به دو صورت «اِسوه» و «اُسوه» نوشته میشود و هر دو به یک معناست.

9) تهذیب اللغة، ج13، ص 95

10) معجم مقاییس اللغه، ج 1، ص: 106

11) لسان العرب، ج 14، ص: 34

12) الصحاح، ج 6، ص: 2268

13) القاموس المحیط، ج 4، ص: 319

14) کتاب العین، ج 7، ص: 333

15) لغت نامه دهخدا، فرهنگ جامع کاربردی فرزان، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی

16) بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 1386/06/31

17) بیانات در خطبه های نماز عید فطر، 1381/09/15

18) این ماده در قرآن کریم دارای چند کاربرد محدود است. آیات «فَکیفَ آسی عـَلی قـَوْمٍ کافِرین» (اعراف، 93)، «فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقین» (مائده، 26) و «لِکیلا تَأْسَوْا عَلی مـا فـاتَکم» (حدید، 23) به معنی حزن و اندوه شدید است. و آیه «لَقَدْ کانَ لَکمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة» (احزاب، 21) به معنی الگو است.

19) دانشنامه قرآن و حدیث، ج4، مدخل مواسات، ص 255

20) بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 1386/06/31

21) طرح کلی اندیشه اسلامی

22) دانشنامه قرآن و حدیث، ج4، مدخل مواسات، ص 253

23) بحار الأنوار (چاپ بیروت)، ج 58، ص: 150

24) البدایة و النهایة، ج3، ص279؛ مجمع الزوائد و منبع الفواید، ج10، ص 40

25) سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان(عج)، 1399/01/21

26) الخصال، ج 1، ص: 131

27) بیانات در دیدار کارگزاران نظام، 1386/06/31

28) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج 1، ص: 46

29) دیدار اقشار مختلف مردم با رهبر انقلاب در سالروز میلاد امام زمان (عج)، 1373/10/27

30) بقره، 264