خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان از گذشته تاکنون موردتوجه خانواده‌های ایرانی بوده است، خانواده‌ها با خرید کتاب‌های مفهومی و داستانی سعی می‌کردند دانش و وسعت دید فرزندانشان را افزایش دهند اما در سال‌های اخیر خانواده‌ها در خرید کتاب بیشتر به‌ظاهر آن توجه می‌کنند از طرفی توجه به محتوای کتاب‌ها کاهش پیداکرده است، در این گزارش سعی شده به جوانب مختلف اهمیت محتوا در کتاب کودک بپردازیم.
مشتری به دنبال رنگ و لعاب کتاب است نه محتوا
مهدی مردانی شاعر و نویسنده حوزه کودک و نوجوان با توجه به ضعف تولید محتوا در این حوزه، می‌گوید: ادبیات کودک و نوجوان دروازه‌ای رو به تخیل و جهان گسترده است و دایره واژگانی را وسیع می‌کند و در حوزه پرورش کودک نقش مؤثری دارد اگر محتوای خوب تولید شود می‌توانیم توقع داشته باشیم که کودک و نوجوان پس از مطالعه اثر و کتاب نه‌تنها بحث آموزشی و تعلیمی را فراگرفته بلکه به لحاظ دنیای واژگان و تصاویر ذهنی نیز دچار تحول شود.
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر مجرای درستی برای معرفی کتاب حوزه کودک و نوجوان وجود ندارد و در تولید محتوای حوزه کودک و نوجوان با ضعف روبه‌رو هستیم بنابراین مخاطب ملاک مناسبی برای انتخاب کتاب ندارد و آنچه مشتری را به سمت خود می‌کشد رنگ و لعاب کتاب است که اغلب از انیمیشن‌های خارجی الگو گرفته‌شده است.
حسین مافی، مدیرمسئول نشر سایه‌گستر قزوین که به صورت تخصصی در حوزه نشر کودک و نوجوان فعالیت دارد با تأکید بر اینکه کتاب کودک و نوجوان به کالایی لوکس تبدیل‌شده است، می‌گوید: درگذشته کتاب حوزه کودک و نوجوان باقیمت پایین و تیراژ بالا به فروش می‌رسید دهه 70 و اوایل دهه 80 کتاب‌های این حوزه به مبلغ 250 تومان با تیراژ 15 هزار به فروش می‌رسید، اما امروزه نگاه ناشران تغییر کرده و شاهد افزایش قیمت در حوزه این‌گونه کتاب‌ها هستیم.
وی تصریح می‌کند: سلیقه مشتری در این حوزه اثرگذار بوده است چراکه اغلب والدین تمایل دارند کتابی برای کودکشان تهیه کنند که ارزش‌افزوده داشته باشد، برای مثال کتاب‌هایی که اسباب‌بازی دارند یا به شکل لوکس و نفیس طراحی‌شده‌اند و با حداقل قیمت 30 هزار تومان به فروش می‌رسد را انتخاب می‌کنند درواقع می‌توان گفت مشتری‌ها به دنبال داستان نیستند و لوکس بودن کتاب برایشان اهمیت بیشتری دارد.
مدیرمسئول انتشارات سایه‌گستر بیان می‌کند: ورود ناشران کمک‌آموزشی به حوزه کودک و نوجوان نیز افزایش پیداکرده است و این ناشران با سرمایه زیادی وارد این حوزه شدند، اگرچه کتاب‌های کودک و نوجوان باقیمت هشت هزار تومان نیز منتشر می‌شود اما این نوع کتاب در کتاب‌فروشی‌های کوچک‌تر پیدا می‌شود، در شهر کتاب و کتاب‌فروشی‌های بزرگ و مدرن خبری از کتاب‌های ارزان‌قیمت نیست.
ترجیح ناشران بر استفاده از ترجمه به جای تولید
مجید شفیعی نویسنده کودک و نوجوان معتقد است: در کشور ما ادبیات کودک و نوجوان بیشتر در دایره ترجمه تعریف می‌شود، عده‌ای حاکمیت هنری را در دست گرفتند و اجازه نمی‌دهند کار خلاق تولید شود بااین‌حال نویسندگان حوزه کودک و نوجوان با سختی فراوان به کار خود ادامه می‌دهند.
وی خاطرنشان می‌کند: متأسفانه از خلاقیت نویسندگان حمایتی نمی‌شود به عنوان مثال یک کتاب با محتوای تاریخی موزه‌داری در حوزه کودک و نوجوان تهیه کردم که داستانی در خصوص 10 بنای تاریخی ثبت‌شده است اما حمایتی از سوی ناشران صورت نگرفت و ناامید شدم، درنهایت این کتاب با حمایت نشر تاریخ منتشر و راهی بازار شد.
وی اظهار می‌کند: می‌توان گفت کتاب کودک و نوجوان انحصارگرا شده بنابراین محتوای این حوزه با ضعف روبه‌رو شده است، آن‌طور که باید به استعدادهای این حوزه بهاداده نمی‌شود و محتواها در عرصه تألیفی محدودتر شده و با انباشت اطلاعات روبه‌رو هستیم درحالی‌که اطلاعات باید به دانش و محتوا تبدیل شود.
مردانی نیز با اشاره به اینکه حمایت‌هایی از نویسندگان و شاعران داخلی از سوی ناشران صورت نمی‌گیرد، بیان می‌کند: اولین نکته کلیدی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان عدم رعایت قانون کپی‌رایت است، ناشران داخلی ترجیح می‌دهند کتاب‌هایی مثل هری پاتر که محبوبیت دارد را بدون پرداخت هزینه‌های ریالی و دلاری ترجمه و منتشر کنند چراکه ناشرین به دنبال برگشت سرمایه و منافع اقتصادی خودشان هستند و به محتوای ارزشی و مناسب توجه چندانی نمی‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: ناشران و دولت حمایت‌های لازم از نویسندگان ندارند بنابراین نویسندگان قدرت رقابت با نشر داخلی و محتوایی که در حوزه ادبیات کودک از غرب وارد کشور می‌شود را ندارند، قانون کپی‌رایت در کشور وجود ندارد همین امر باعث می‌شود ناشران بدون مجوز و اجازه گرفتن از صاحب اثر بدون پرداخت مبلغی کتاب را چاپ کنند درنتیجه مبلغی که نویسنده برای تهیه محتوا درخواست می‌کند را نمی‌پذیرند.
این نویسنده حوزه کودک و نوجوان بیان می‌کند: فروش کتاب خارجی تضمین‌شده است مثلاً ناشر از انیمیشن باب اسفنجی متن و عکس برمی‌دارد و تبدیل به کتاب می‌کند این در حالی است با توجه به فرهنگ ایرانی و اسلامی نیازمند هستیم که برای کودک و نوجوان محتوای فرمی مناسبی تولید شود و در اختیارشان قرار بگیرد.
وی خاطرنشان می‌کند: چون در حوزه نشر و توزیع حمایتی از نویسنده نمی‌شود نویسنده باید به حدی از محبوبیت برسد که ناشر سراغش برود بنابراین نمی‌توانیم توقع تولید محتوای مناسب را داشته باشیم، ناشرانی مانند کانون پرورش فکری، نشر افق و نشر قدیانی که حمایت دولتی و دغدغه فرهنگی دارند در این حوزه فعالیت محدودی دارند و آنچه بازار نشر کودک و نوجوان را تشکیل می‌دهد بخش عمده‌ای است که ناشران از کتب خارجی برداشت کردند.
اهمیت مخاطب شناسی در ادبیات کودک و نوجوان
مژده اروجی، مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان قزوین بابیان اینکه ادبیات یکی از ستون‌های اصلی انتقال فرهنگ در تمام جوامع است، می‌گوید: ادبیات، کودک و نوجوان را در آستانه تجربه‌های جدید قرار می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: خوشبختانه در سال‌های اخیر درک این موضوع که مخاطب شناسی در این حوزه تا چه حد در تولید محتوا مؤثر است موجب پیشرفت‌های بسزایی شده اما اهتمامی همه‌جانبه در این حوزه وجود ندارد، کارشناسان، مسئولین آموزشی کشور و والدین علی‌رغم میل به تهیه محتوای مناسب در حوزه ادبیات کودک با انتخاب‌های چندانی روبرو نیستند.
مردانی نیز معتقد است تمام ژانرهای موردعلاقه کودک و نوجوان می‌توانند هدف تولید محتوا و مطالعه باشند، کتاب‌های ادبیات کودک و نوجوان می‌تواند ماجرایی، طنز، حادثه‌ای، ترسناک و اجتماعی باشد به شرطی که نکات فرمی اثر رعایت شود.
شفیعی می‌گوید: من به‌عنوان نویسنده کودک و نوجوان در ژانرهای همه‌جانبه ازجمله حوزه اساطیر، افسانه‌ها و ادبیات کهن فعالیت دارم درواقع قصه‌هایی نوشتم که آمیزه‌ای از ادبیات کهن و حکایت مدرن است، خود را به یک ادبیات خاص محدود نمی‌کنم بلکه سعی می‌کنم داستان‌هایی باشد که دربرگیری بالایی داشته باشد و حتی مخاطبان خارج از کشور بتوانند از آن بهره‌مند شود.
وی ادامه می‌دهد: ژانر کتاب‌های کودک و نوجوان محدود نیست برخی از نوجوانان تمایل به ژانر وحشت و حیرت‌انگیز دارند برخی نیز تمایل به ژانر طنز دارند و در این حوزه با کمبود اثر مواجهه هستیم بنابراین باید سلیقه مخاطبین را موردتوجه قرار دهیم ضمن اینکه محتوای اثر را نیز در نظر بگیریم.
شفیعی خاطرنشان می‌کند: بنده با هر کتاب سعی می‌کنم در ذهن مخاطب تلنگری ایجاد کنم و با خلاقیت جهان را از زاویه‌ای نشان دهم که استرس را کاهش دهد، ادبیات برای ساختن دنیایی بهتر است و یک خط اصلی و هزار خط فرعی در این حوزه داریم که باید موردتوجه قرار بگیرد.
نظارت بر محتوا باید جدی گرفته شود
مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان قزوین بیان می‌کند: از نهادهای فرهنگی می‌توان توقع داشت تا نظارت بیشتری در حوزه تولید محتوا کودک و نوجوان داشته باشند تا کیفیت مطلوب در آثار کودک، فدای امیال عده‌ای سودجو در حوزه نشر نشود و خانواده‌ها با آسایش خاطر بیشتری بتوانند اقدام به خرید کتاب برای کودکانشان کنند.
مردانی بیان می‌کند: نظارت محتوایی جدی برای اثر وجود ندارد، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اغلب نکات اخلاقی و سیاسی آثار را بررسی می‌کند درحالی‌که حوزه بررسی کیفی نیز دارای اهمیت است، اگر نظارت محتوایی صورت بگیرد شاهد این آشفتگی در حوزه ادبیات کودک نخواهیم بود.
وی اظهار می‌کند: در حوزه نشر کودک اتفاقی مانند نشر کنکور افتاده است یعنی سودجویان ورود پیدا کردند ضمن اینکه نویسندگان کودک بدون در نظر گرفتن نیاز جامعه هدف اثر تولید می‌کنند بنابراین این امر بازار را به تنش می‌کشد و نیاز است که مسئولین در واگذاری مجوز تولید و حمایت آثار به محتوای کیفی اثر نیز توجه کنند.
مافی نیز بیان می‌کند: ناشران اغلب بر کتاب‌های منتشرشده خود نظارت می‌کنند، ناشر بر اساس دغدغه‌ای که دارد کتابی را به نویسنده سفارش می‌دهد یا اینکه ترجمه کتاب خوب خارجی را به مترجم سفارش می‌دهد.
وی عنوان می‌کند: البته ناشرین دغدغه اقتصادی نیز دارند و می‌خواهند که چرخه اقتصادی بچرخد، اقتصاد مسئله مهمی است و دغدغه‌های دیگر نیز وجود دارد که ناشر با توجه به امکانات و شرایط تصمیم به انتشار یک اثر می‌کند، بااین‌حال نیاز است که در حوزه کتاب و محتوای تهیه‌شده رده‌بندی سنی به‌درستی و بر اساس کار کارشناسی انجام شود و ناشران علی‌رغم مسائل اخلاقی و جنسی مسائل دیگر را نیز موردتوجه قرار دهند.
این ناشر خاطرنشان می‌کند: نویسنده کتاب کودک و نوجوان باید واژه‌ها را درست انتخاب کند ما نیز برای این کار متخصصانی در تیم انتشارات داریم که محتوای کار را چک می‌کنیم، از طرفی نظارت دوم بر عهده وزارت ارشاد است و بعداز اینکه کتاب ازنظر ناشر مناسب تشخیص داده شود باید به تأیید وزارت ارشاد برسد.
نشر کانون پرورش فکری کودک و نوجوان
مردانی می‌گوید: کانون پرورش فکری جزو معدود ناشرانی است که به تولید محتوا اهمیت می‌دهد و کارشناسان خوبی در این حوزه دارد، کانون پرورش فکری تنها ارگانی است که به‌صورت جدی در حوزه کودک و نوجوان کار می‌کند و به لحاظ محدودیت اقتصادی و فضایی که دارد قادر نیست تمام اقشار کودک و نوجوان را پوشش دهد و نیاز است ارگان‌هایی مثل کانون حمایت بیشتری شود.
مافی نیز معتقد است: کتاب‌های کانون پرورش فکری اغلب در مراکز خودش منتشر می‌شود باید ارتباط خود با کتاب‌فروشی و مراکز پخش بیشتر کند یعنی اگر فردی به کانون مراجعه کرد بتواند به کتاب‌های کانون دسترسی داشته باشد، کانون پرورش فکری باید با کتاب‌فروشی‌ها ارتباط بیشتری برقرار کنند و کتاب‌هایش را به‌طور وسیع در کتاب‌فروشی‌های سطح کشور توزیع کند.
وی خاطرنشان می‌کند: عملکرد کانون پرورش و فکری مانند گذشته نیست و ناشران خصوصی از آن‌ها پیشی گرفتند، کتاب‌های قدیمی که 50 سال از چاپ آن می‌گذرد هنوز هم جذاب است اما در شرایط کنونی تبلیغات خاصی صورت نمی‌گیرد و هرکسی خودش بخواهد به کانون مراجعه می‌کند.
اروجی در این خصوص تأکید می‌کند: کتابخانه‌های تخصصی کانون در بخش‌های مختلف ثابت و سیار این امکان را برای خانواده‌ها فراهم آورده‌اند تا کمتر دغدغه اقتصادی این حوزه را داشته باشند و کودکان بتوانند تا حدودی به کتاب‌های خوب دسترسی داشته باشند لکن کانون توانایی و ظرفیت پوشش تمام کودکان و نوجوانان این سرزمین را ندارد.
وی اظهار می‌کند: محدودیت‌های مالی و کمبود فضاهای موجود برای ارائه خدمات از مشکلات جدی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است، به امید روزی که دغدغه فرهنگی به‌عنوان اصلی‌ترین نگرانی مسئولین و خانواده‌ها در جامعه ما مطرح باشد و کتاب جایگاه اصلی خود را در سبد خرید خانواده‌ها پیدا کند.