اهمیت و تاثیر اربعین امام حسین علیه السّلام در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی ایران

مقدمه

انقلاب اسلامی ایران وامدار واقعه عاشورا و جریان اربعین امام حسین(ع) است. در جریان انقلاب بهترین فرصت تبلیغی حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) در مبارزه با رژیم ستم شاهی طاغوت ماه های محرم و صفر بود و به فرموده حضرت امام (رحمة الله علیه) این محرم و صفر بود که اسلام زنده نگه داشت. نکته دیگر درباره انقلاب و اربعین امام حسین(ع) همان هدف مشترک آنها بوده است که هردو در زمانی که اسلام داشت تهدید می‎شد اصل اسلام کردند.

اهمیت بزرگداشت اربعین، در اربعین های شهیدان انقلاب اسلامی ایران به خوبی نمایان شد، به گونه ای که مردم انقلابی با رهبری امام خمینی (ره) و مدیریت کردن آن توانستند با تاثیر پذیری از اربعین و گره زدن آن با تحولات روز، توده های مردمی را از خواب غفلت بیدار کنند و آن را به حماسه انقلاب اسلامی بدل کرد و همچنان این تاثیرپذیری ادامه دارد.

امروزه نیز بعد از پیروزی انقلاب، نباید از اهمیت فرصت محرم و صفر بخصوص جریان اربعین غافل بود وقتی که در حادثه‎ای تاریخی قرار داریم ابعادش را به خوبی نمی‎توان دید اما وقتی از آن فاصله می‎گیریم می‎توان ابعاد آن رابه خوبی دید. این جریان توسط خود امام حسین(ع) کلید خورد ودر انقلاب اسلامی ایران و بیداری اسلامی که در جهان اسلام رخ داده به اوج خود رسید.

تعریف مفاهیم

اربعین در لغت به معنی چهلم است عدد چهل از اعدادی است که در متون دینی، حدیثی و تاریخی کاربرد زیادی دارد و بسیاری از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده اند. مثلاً کمال عقل در چهل سالگی، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، قرائت دعا عهد در چهل صبح، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین، آسمان و فرشتگان بر امام حسین(ع) ، استحباب زیارت اربعین و... از جمله مواردی است که جایگاه و ارزش والای این واژه و عدد را در معارف اسلامی بیان می‎دارد. (محدثی، 1391: 45)

از سنت های مردمی، گرامیداشت چهلم اموات است که، به یاد آنها، عزاداری می‎کنند و مجلس یاد بود برپا می‎کنند.

رسول گرامی اسلام(ص) در سفارش های خویش به جناب ابو ذرغفاری به اهمیت و جایگاه والای مؤمن در جهان اشاره کرده و فرموده است: «یا اَباذَرٍّ! اِن الاْرْض لَتَبْکی عَلَی الْمُؤمِنِ اِذا ماتَ اَرْبَعینَ صباحا» (علامه مجلسی، 74/86)‎ ای ابوذر! هنگامی که مؤمنی از دنیا می رود، زمین تا چهل روز برای او گریان و عزادار است

امام صادق(ع) در روایتی به بیان گریه موجودات عالم بر سالار شهیدان پرداخته، به زراره می فرماید: «یا زرارة! ان السماء بکت علی الحسین(ع) اربعین صباحا بالدم وان الارض بکت اربعین صباحا بالسواد و ان الشمس بکت اربعین صباحا بالکسوف والحمرة... وان الملائکة بکت اربعین صباحا علی الحسین(ع)؛ (میرزا حسین نوری، 10/314)‎ ای زراره! آسمان چهل روز بر حسین(ع) خون گریه کرد و زمین چهل روز برای عزای آن حضرت گریست به تیره و تار شدن و خورشید با کسوف و سرخی خود چهل روز گریست... و ملائکه الهی برای آن حضرت چهل روز گریستند.»

با توجه به روایات وارده در بحث بزرگداشت اربعین و زیارات ائمه می‎توان به استحباب اربعین امام حسین(ع) اشاره کرد وطبق فرمایش امام حسن عسکری(ع) آن را از نشانه مومنین واقعی دانسته اند.

امام حسن عسکری(ع) فرمود: «علامات المؤمنین خمس: صلاة الاحدی والخمسین وزیارة الاربعین والتختم فی الیمین وتعفیرالجبین والجهر ببسم الله الرحمن الرحیم؛ (حرعاملی، 17/37) نشانه های مؤمنان (شیعیان) پنچ چیز است: خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در هر روز (17 رکعت واجب و 34 رکعت نافله)، زیارت اربعین امام حسین(ع) ، داشتن انگشتر در دست راست، و ساییدن پیشانی به خاک، و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم در نمازها.

اصطلاح اربعین، به بیستم صفرسال 61 هجری قمری، چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) امام سوم شیعیان اطلاق می گردد.

اما درباره بازگشت اهل بیت سید الشهدا علیه السلام به کربلا و ملاقات آنان با جابر بن عبد اللّه انصاری در روز اربعین، در بین علما و بزرگان اختلاف نظر و اقوال مختلفی وجود دارد:

اوّل، گروهی قائلند به اینکه خانواده امام علیه السلام در بازگشت از شام، از کربلا عبور کردند برخی نیز معتقدند به اینکه عبور نکردند (شهید مرتضی مطهّری، 1/30) (محدث نوری، 161و162) (شیخ عباس قمی، 524)

دوم، برخی معتقدند که روز اربعین به کربلا مراجعه نکردند (سید ابن طاووس الإقبال: 3/100) بلکه در روزی غیر از اربعین وارد کربلا شدند (الأمالی صدوق الأمالی للصدوق، 231 ح 243) (فتال نیشابوری، 212) (علامه محمدباقر مجلسی، 45/140) ( الملهوف، 225) (علامه مجلسی، 45/146) و کسانی که می‎گویند در روز اربعین اهل بیت امام(ع) به کربلا آمدند (ابوریحان بیرونی، 422)

در این که اربعین اول شهدا (سال 61 هجری) بوده است یا خیر اختلاف نظر وجود دارد؟ برخی مانند سید ابن طاووس بازگشت دراربعین اول را بعید می‎داند (سید بن طاووس، 3/100) و برخی دیگر معتقد به بازگشت آنها به کربلا در اربعین دوم می‎باشند. (فرهاد میرزا معتمد الدوله، 586)

سوم، اقوال درمورد حضور جابر در اربعین اول به کربلا نیز مختلف است اکثر می‎فرمایند جابر سال اول به کربلا جهت زیارت امده است (سید بن طاووس، 286) (علامه مجلسی، 101/329) ولی برخی می گویند بعید است که از مدینه به کربلا رسیده باشد (سید ابن طاووس، 3/100) و درمورد ملاقاتی که در کربلا با اهل بیت اتفاق افتاده است نیز برخی معتقدند که با توجه به اینکه احتمال دارد اهل بیت امام حسین در غیر روز اربعین به کربلا آمده باشد لذا بعید نیست در این زمان جابر با آنها ملاقات داشته باشد. (محمد محمدی ری شهری، 8/402)

اربعین حسینی از عظیم ترین مراسم‎های سوگواری است که توسط شیعیان در کشورها و شهرهای مختلف به یاد عاشورای حسینی برپا می‎کنند و همراه با دسته‎های سینه زنی و عزاداری به تعظیم شعائر دینی می‎پردازند.

انقلاب

دهخدا لغت انقلاب را برگشتن باز گردانیدن، برگشتن از کاری، واژگون شدن، دگرگون کردن، شورش عده‎ای برای واژگون کردن حکومت موجود وایجاد یک حکومت نو (دهخدا، 1346: 34)

به باورقرآنی شهید مطهری انقلاب عبارت است از طغیان وعصیانی که مردمی علیه نظام حاکم موجود برای ایجاد وضع ونظمی مطلوب انجام می‎دهند. (مطهری، 1387: 59) ایشان معتقدند انقلاب در زمان ما معنای دیگری پیدا کرده است به گونه‎ای که امروزه این کلمه به یک اصطلاح جامعه شناسی وفلسفه تاریخ تبدیل شده است. در نتیجه عرب ها انقلاب را به معنای جدید الثوره و واروپاییان رولوسیون می‎نامند. (مطهری، 1382: 144).

شهید مطهری انقلاب را یک مفهوم اجتماعی می‎دید، که معنای دگرگون شدن جامعه از بیخ وبن راتصویر سازی می‎کند، این دگرگونی برای درهم ریختن نظم حاکم، با شدت، سرعت وخشونت قرین است (مطهری، 1387: 140). از این رو انقلاب با برخورداری از ویژگی هایی، همچون ارادی، متعالی وانکاری، وضع ونظم موجود رابرای نیل به وضع ونظم مطلوب، خراب کند. (مطهری، 1387: 110)

نقش اربعین در عزاداری سال‎های 1341ش تا 1355ش

شروع انقلاب اسلامی را باید از ایام محرم و عزاداری امام حسین(ع) و با الهام از آموزه‎های نهضت عاشورا دانست. در فاصله سال های 1342 تا 1357 مجالس محرم وصفر، منبرها، وعظ ها و نوحه‎ها حال و هوای سیاسی و انقلابی گرفت. نگرش سیاسی به حادثه کربلا و درس آموزی از قیام عاشورا به سرلوحه دعوت امام خمینی(ره) و همفکران او تبدیل شد. عاشورا دیگر یک حادثه اریخی نبود، بلکه به محور بسیج مردم بر ضد رژیم طاغوت تبدیل گردیده بود. خانواده ها، شهیدان خود را به فرمان حسین زمان و محشور با شهدای کربلا می‎دانستند. مساجد، تکایا، حسینه‎ها و خیمه‎های عزاداری امام حسین(ع) به عنوان مهمترین اماکن، برای فعالیت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازماندهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت های انقلاب محسوب می‎گردید. مردم ایران تحت تاثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت طلبی و ایثار امام حسین(ع) و یارانش را مجددا در خاطره‎ها تکرار می‎کردند و با شعارهای «الله اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل دیگر اثر ندارد» با تانک ها و مسلسل های رژیم ستمشاهی مقابله می‎کردند. امام راحل می فرمودند:

«کیفیت مبارزه را اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود چطور باید باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهداء به ملت آموخته است». (امام خمینی(ره)، 1378: 56/17)

قیام 15 خرداد 1342- که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می‎شود به دنبال سخنرانی شدیداللحن امام خمینی(ره) در بعد از ظهر عاشورا (13 خرداد 1342) به وقوع پیوست.

اما با دقت در روزنامه‎های قبل از این زمان می‎توان دریافت که این گونه حرکات که منشا آنها ایام سوگواری امام حسین(ع) بود زیاد هستند. این عزاداری‎ها بخصوص عزاداری اربعین امام حسین(ع) در سال 1341 جرات مردم رادر مقابله با طاغوت زیاد می‎کرد به طوری که باوجود مخالفت حکومت با اینگونه جلسات مردم هیچ هراسی ازآن نداشتند. روزنامه کیهان همان سال، عزاداری اربعین در تهران وسایر شهرستان ها را گزارش می‎کند و می‎نویسد:

«به مناسبت اربعین و چهلمین روز شهادت حضرت امام حسین علیه السلام دیروز [1341/05/01] در تهران و شهرستانها مراسم سوگواری برگزار شد. در تهران از عصر یکشنبه [1341/04/31] خیابانها و بازار تهران سیاهپوش شد در مساجد و تکایا و بسیاری از خانه ها مجالس روضه خوانی و عزاداری تشکیل گردید و طبقات مختلف مردم در این مجالس شرکت کردند دیروز [1341/05/01] به همین مناسبت بازار تهران و مغازه ها و دکاکین تعطیل بود و در نقاط مختلف شهر دسته های عزادار بحرکت در آمد در اماکن مذهبی اطراف شهر مانند شهرری، ابن بابویه و امامزاده حسن نیز مراسم سوگواری برگزار شد و عده زیادی از مردم تهران برای شرکت در مراسم عزاداری به این نقاط رفتند.

خبرنگار کیهان - شهرری - دیروز [1341/05/01] شلوغترین روز زیارتی در حضرت عبدالعظیم بود و علاوه بر 20 اتوبوسی که همیشه در این خط کار می کند هفتاد اتوبوس دیگر نیز برای حمل و نقل مسافران در این خط بکار افتاد و با این ترتیب باز هم کثرت زائرین بحدی بود که صف طویلی در برابر ایستگاه اتوبوس تشکیل داده بودند. بلیت فروش های شهر ری، دیروز [1341/05/01] در حدود چهل هزار تومان بلیت فروختند و با توجه به اینکه قیمت هر بلیت 2 ریال و نیم است در حدود 160 هزار نفر برای زیارت به شهر ری رفتند و این عده علاوه بر مسافرانی هستند که بوسیله ماشین های کرایه یا شخصی به حضرت عبدالعظیم رفتند.

دیروز [1341/05/01] بر اثر کثرت زایرین قیمت خواربار ترقی کرد و در اندک مدتی ماست کمیاب شد علاوه بر دسته های عزاداری شهرری چند دسته سینه زنی و عزاداری برای سوگواری از تهران به شهرری آمده بودند. در شهرستانها: بنابر گزارش خبرنگاران کیهان در شهرستانها دیروز [1341/05/01] در کلیه نقاط کشور مجالس عزاداری تشکیل شده و طبقات مختلف مردم شهرستانها در این مجالس به عزاداری پرداخته اند خبرنگار کیهان - مشهد - به مناسبت روز اربعین کلیه دکاکین واردات و بنگاه های شهر مشهد تعطیل شد و در مساجد و تکایا مراسم عزاداری برپا گشت.

دستجات سینه زن و زنجیرزن در شهر به راه افتاد و مراسمی در صحن مطهر حضرت رضا(ع) و مسجد گوهرشاد برگزار شد. ضمنا در منزل حضرت آیت ا… سبزواری مجلس روضه خوانی برپا شد که در آن روسای ادارات و محترمین شهر حضور داشتند. پس از سرکوب قیام مردمی15 خرداد سال 42 به رهبری امام خمینی؛ از سوی رژیم ستم شاهی و به خاک و خون کشیده شدن مردم به وسیله عمال شاه و دستگیری و حبس و تبعید امام به ترکیه و سپس نجف اشرف دوباره خفقان بر جامعه حاکم گردید و مبارزات مردمی از حالت علنی به پنهانی و اغلب به صورت روشنگری در قالب جلسات خانگی و محفل های سری و خصوصی تبدیل گردید.» روزنامه: کیهان/ تاریخ: 1341/05/02/ شماره: 5707/ صفحه: 1)

بدین گونه مردم به وسیله روزنامه ها، اعلامیه‎های علما در راس آنها امام خمینی(ره)، نوارها ودر سطح وسیعتر رادیو‎های بیگانه وخبرگزاری‎های خارجی که اخبار ایران رادرراس اخبار خود قرار داده بودندولحظه به لحظه انقلاب را منعکس می‎کردند، در جریان وقایع انقلاب قرار می‎گرفتند.

پس از سرکوب قیام مردمی15 خرداد سال 42 به رهبری امام خمینی؛ از سوی رژیم ستم شاهی و به خاک و خون کشیده شدن مردم به وسیله عمال شاه و دستگیری و حبس و تبعید امام به ترکیه و سپس نجف اشرف دوباره خفقان بر جامعه حاکم گردید و مبارزات مردمی از حالت علنی به پنهانی و اغلب به صورت روشنگری در قالب جلسات خانگی و محفل های سری و خصوصی تبدیل گردید. به طور یکه در اسناد به دست آمده از ساواک وشهربانی این موضوع به خوبی مشخص است.

«روز جاری(که مصادف با اربعین می‎باشد در منازل آیات وبعضی مساجد مجالس سوگواری برگزار ووعاظ به مسائل دینی وائمه اطهار پرداخته، ودسته جات محلی وشهرستانی باکمال نظم وترتیب در خیابان‎ها وصحن مطهر گردش نموده وسپس به محل‎های خود مراجعت نمودندبا مراقبت وپیش بینی‎های معموله هیچ اتفاقی سوء وخلاف نظمی رخ نداه است ضمنا آقای علی اکبر یکی از وعاظ مسجد امام ضمن وعظ اظهار داشته بشارت می‎دهم که آیت الله زاده گلپایگانی که به اتفاق آقای صفایی برای ملاقات آقای خمینی به ترکیه رفته بودند به ق مراجعت نمودند وچند نامه از آقای خمینی برای آیات آورده وگویا خمینی از روش ورفتار آقای گلپایگانی اظهار رضایت نموده اند. وماهم از دولت که وسیله ملاقات آقای خمینی را فراهم کرد. تشکر می‎کنیم(قم30 /3/ 1344).» (امام در آینه اسناد سیر مبارزات امام خمینی به روایت اسناد شهربانی، ج3، موسسه نشر وتنظیم آثار امام خمینی (ره)1383)، ساواک درباره برنامه انقلابیون در اربعین سال 1345 گزارش داد: «طرفداران [امام] خمینی و عده ای از طلبه های تهران و قم تصمیم دارند روز جمعه، اربعین (20 خرداد 1345) اطلاعیه هایی در مساجد و اماکن مذهبی پخش نموده و در مواقع مقتضی به نفع نامبرده صلوات فرستاده و تظاهر کنند.» (پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد خبر: 3876، تاریخ انتشار: 06 آبان 1397)

این روند روشنگرانه پانزده ساله، شهدای روشنفکر و متدین و متعهد زیادی از ملت ایران گرفت، گذشته از آنکه تعداد فراوانی از آنان در زندان های رژیم شاه زیر شکنجه و یا در تبعیدگاه ها گرفتار شده، و عده ای نیز برای ادامه مبارزه به زندگانی مخفیانه پناه برده بودند. (حصارکی، 1389)

در دهه‎های 1340 و 1350 بعضی از خطبا، روحانیان و دانشگاهیان توانستد از زوایای نو به قیام عاشورا نظرافکنده و بدین وسیله جامعه، بویژه جوانان را با این قیام عظیم تاریخ ساز آشناتر سازند. در این راه دو تن از متفکران و مبارزان، یعنی آیت الله مطهری و دکتر علی شریعتی بیش از دیگران موفق به این کار شدند، استاد مطهری با ایراد سخنرانی‎ها و تالیف کتاب هایی چون «حماسه حسینی» و «فریادها» به مردم بویژه جوانان اهمیت این حماسه را در احیای دین اسلام و جنبه ظلم ستیزی آن گوشزد کرد. دکتر شریعتی نیز باتوسل به دیدگاه خاص خود برآن بود تا نسل جوان را بیش از پیش با نهضت امام حسین(ع) و یارانش آشنا سازد. (باقیان، 1390)

نقش اربعین در تظاهرات‎های انقلابی سال‎های 1356 تا 1357

فرهنگ عاشورایی، یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در مبارزه با رژیم محمدرضا شاه بود. اوج این فرهنگ در مراسم‎های محرم و صفر سال‎های 56-57 که در جریان آن، مراسم عزاداری با تبدیل شدن به راهپیمایی سیاسی، به سان یک رفراندم، ضربه‎های سختی را بر رژیم وارد می‎کند. مراکز شکل گرفته در این ایام همچون حسینیه‎ها و منابرمساجد مانند حسینیه ارشاد، مسجد ارک، مسجد اعظم و... از شبکه‎های ارتباطی مهم جهت گردهمایی‎های سیاسی علیه رژیم استبدادی بوده است. (زهرا سعیدی، http://www. iichs. ir/s/394)

یکی دیگر از موثرترین حرکات انقلابیون در رسیدن به پیروزی برگزاری مجالس بزرگداشت شهدا درروز اربعین آنها بود. مراسم اربعین، آموزه ای است مذهبی که شیعیان پس از چهل روز درگذشت عزیز خود برگزار می کنند. این مراسم در روند انقلاب اسلامی در سال های 56-57 جلوه دیگری داشت و مردم داغدار ایران برای نشان دادن مخالفت خود با رژیم ظالم پهلوی از این وسیله به خوبی بهره برداری کردند و جریان نهضت و مقاومت علیه شاه را با برپایی چهلم های شهیدان خود همچنان زنده نگه داشتند و مخالفت خود را در قالب برگزاری این گونه مجالس علنی کردند. به گونه ای که مردم تبریز در برگزاری چهلم شهدای 19 دی قم به پا خاستند و با تکرار فاجعه مردم قم در تبریز به وسیله مزدوران شاه مردم یزد در مراسم چهلم آنها قیام کردند و....

پس از به خون وخاک کشیده شدن قیام مردم قم دراعتراض به توهین به امام(ره) اعتراض‎های تجمعات سازمان یافت. علما ومردم به طور وسیع و هماهنگ وارد صحنه شدندومراجع یکی پس از دیگری عکس العمل نشان دادند. شهرهای ایران به تبعیت از قم و در اعتراض به توهین وهتاکی به مرجعیت ندای اعتراض سر دادند وعملا وارد صحنه مبارزه شدند بطوریکه نیروهای امنیتی و نظامی رژیم تقریبا در تمامی شهرها در گیر بودند و پایگاه های مهم تحریک تهیج مردم یعنی مساجد به یکی از فعال ترین مرکز سازماندهی و هدایت تحرکات و خیزش‎ها تبدیل شدند.

بنابراین 19 دی که مصادف بود با ماه محرم، به اثبات رساند که این ماه، ماه پیروزی خون بر شمشیر است. همان گونه که شهدای عاشورا در اذهان انقلابیون باقی و زنده بودند و تصور صحنه‎های رشادت عاشورا در عملکردهای حزب‎های اسلامی و وطن پرست جاری بود، پس از شهادت معترضان به استبداد در 19 دی، قیام‎های مردمی در اقصا نقاط کشور در مراسم چهلم شهدای روز حماسه، باز هم عاشورای همیشه جاوید را به نمایش درآورد. (شریف پور، 1380: 60)

در حقیقت واقعه 19 دی حلقه آغازین زنجیره چهلم های پی در پی بود، از جمله چهلم شهدای تبریز، تهران، یزد... که رخداد این پدیده، یکی پس از دیگری جریان انقلاب را تسریع نمود. درواقع مراسم چهلم برای مخالفان رژیم اعم از مذهبی و غیرمذهبی برنامه ای منظم و غیرقابل تغییر بوده و از آن به عنوان مجرای تنفسی و بلندگوی اظهار مخالفت استفاده کردند. مخالفان با شرکت گسترده در مراسم بزرگداشت چهلم شهدای واقعه، شکوه وعظمت خاصی به آن بخشیدند.

همچنین واقعه 19 دی به نیروهای مخالف رژیم چنین فهماند که استفاده از راهکارهای سنتی و مذهبی، مؤثرترین راه برای اظهار مخالفت می باشد زیرا نهادهای سنتی خارج از کنترل رژیم بود و حکومت، قدرت به کارگیری زور و تهدید علیه چنین نهادهایی را نداشت.

روز 29 بهمن 1356، که مصادف با چهلم فاجعه قم در 19 دی بود، در بسیاری از شهرها و نقاط کشور به یاد و خاطره شهدای آن فاجعه، مجالس ختم و عزاداری برگزار شد.

در 25 بهمن آیات عظام گلپایگانی و شریعتمداری نیز به همین مناسبت اعلامیه هایی صادر و این روز را عزای عمومی اعلام کرده بودند.

تبریز اولین شهری بود که به علت برگزاری مراسم اربعین شهدای قم هدف شلیک تیرهای رژیم واقع شد. با دعوت علما از جمله آیت الله قاضی وده تن دیگر از علما ساعت 10 صبح مردم تبریزدر مسجد قزللی (میرزا آقا یوسف مجتهد) تجمع کردن وبه عزاداری پرداختند. دراین روز، که مصادف با چهلم فاجعه 19 دی قم بود، در تبریز قرار بود مردم در مسجد قزللی (میرزا آقایوسف مجتهد) تجمع کنند. دعوت از سوی آیت الله قاضی طباطبایی و ده تن دیگر از علمای تبریز صورت گرفته بود. در روز 29 بهمن، مردم در مقابل این مسجد اجتماع کردند. رئیس کلانتری بازار به همراه عده ای مأمور، به مردم اعلام کردند که متفرق شوند و با توهین به مسجد از ورود آنها به مسجد جلوگیری کردند. جوانی غیرتمند به نام محمد تجلی از این توهین برافروخته می شود و با وی درگیر می شود که رئیس کلانتری با اسلحه کمری اش این جوان 22 ساله را به شهادت می رساند. مردم خشمگین جنازه خون آلود شهید را برداشته و در خیابان ها به راه می افتند و بتدریج راهپیمایی گسترده ای شکل می گیرد. رئیس ساواک تبریز با توجه به گسترش قیام مردمی با تهران تماس می گیرد و شاه به جمشید آموزگار دستور حفاظت از مناطق مهم و سرکوب شدید مردم را می دهد. شورای امنیتی استان، دستور استقرار یگان ها و تجهیزات نظامی را در سطح شهر می دهد که با مقاومت و پایمردی مردم تبریز، این شهر از خون جوانان، بازاریان، دانشجویان، مردان و زنان، رنگین شده و پس از فاجعه خونین قم، جنایت دیگری بر جنایت‎های رژیم افزوده می شود. (پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، قیام مردم تبریز علیه طاغوت در چهلمین روز شهدای قیام مردم قم -1356 ش)

کشتار مردم تبریز، شاه را غافلگیر کرد چرا که او به خیال خود توانسته بود بر روی فاجعه قم سرپوش بگذارد و حتی اقدام دبیر کل سازمان ملل را به سود خود تمام کند و افکار خارجی ها را از درک واقعیت فاجعه قم منحرف سازد؛ اما با قیام مردم تبریز، تقدیر به گونه دیگری رقم خورد. بدنبال آن شهرهای دیگر یکی پس از دیگری هم چون شیراز اصفهان زنجان ودر راس آنها تهران پایتخت سلطنت به آتشی سوزان بر ضد سران حکومتی پایتخت نشین تبدیل شد. (حصارکی، 1389: 93/102) در این میان قیام مردم یزد در روز هشتم فروردین 57 که تا 12 فروردین هم ادامه داشت جلوه بیشتری داشت. مردم یزد در روز نهم فروردین پس از جلسه بزرگداشت شهدای تبریز در روضه محمدیه این شهر به خیابان ها ریختند و با شعارهای انقلابی به مراکز فساد و فحشا و نیز اماکن دولتی حمله کردند. فردای آن روز آیت ا... صدوقی از علمای شهر یزد مردم را به تعطیل عمومی و اجتماع در مسجد جامع شهر یزد دعوت کرد و در یک سخنرانی در آن اجتماع با شکوه خواستار بازگشت امام خمینی؛ از تبعید و آزادی زندانیان سیاسی و سرنگونی رژیم شد و در پایان مراسم مردم به خیابان ها ریخته و تظاهرات دیگری علیه رژیم انجام دادند که با حمله مأموران رژیم و به خاک و خون کشیدن مردم برگ سیاه دیگری در کارنامه رژیم پهلوی ثبت شد. تظاهرات مردم تا روز 12 فروردین ادامه داشت و پایه های رژیم پهلوی را بیش از پیش سست نمود.

حلقه های قیام با برگزاری بزرگداشت و اربعین شهدای یزد در شهرهای دیگر تکمیل شد و مردم سایر مناطق به این قیام عظیم پیوستند. مراسم‎های اربعین شهدای انقلاب در شهرهای مختلف به صورت باشکوهی برگزار می‎شد. این عزاداری‎ها و اربعین‎های پی در پی هر کدام جرقه‎ای شدند برای به آتش کشیدن نظام طاغوت. وهر بار نظام چهره طاغوتی خود بیشتر نمایان می‎کرد و اتحاد و همبستگی مردم در رسیدن به هدف بیشتر می‎شد.

چرخه اربعین‎ها چهار بار تکرار شد و واکنشی زنجیره ای از تظاهرات و تیراندازی به وجود آورد که در هر چهل روز بر تعداد شرکت کنندگان آن افزوده می شد. روند رخدادها زمینه را برای حمله نهائی به استحکامات رژیم فراهم کرد.

برای دفاع از این نقطه نظر به وضوح شواهدی در دست است. چرخه چهلم ها به گستراندن جنبش انقلابی از پایگاه خود در قم به ده ها شهر در سراسر ایران کمک کرد، جنبش را در طول ماه های نخستین اعتراضات پیش برد و یک ساختار فرهنگی محکم برای بسیج انقلابی تامین نمود که لازم نبود از نقطه صفر بنا نهاده شود.

در سال 1357 اربعین نقش بسیار دارد همواره شهادت حسین و اربعین آن شهادت به عظمت اربعین های این سال می‎افزاید و قدرت می‎بخشد و توسعه می‎دهد، یک شهر و چند شهر اربعین را تبدیل به تظاهرات وسیع ضد رژیم نمی‎نمایند بلکه ده ها شهر عملا باین کاروان می‎پیوندند و شعار استقلال، آزادی، حکومت اسلامی چون یک سرود همگانی به نهضت اوج می‎دهد. با اینکه شعارهای دیگری مثل رفع ستم طبقاتی یا نان و مسکن و آزادی از جانب افرادی در شب نامه ها مطرح می‎شد و بعضا هم سابقه طولانی دارد ولی رونق پیدا نمی کند زیرا شعار مسلمانی تلقی نمی‎شود. و هر چه بسوی اسلام را ندارد مطرود است. (موسسه مطالعات تاریخ معاصر، http://www. iichs. ir/s/4509) توده های مردم که اجساد شهیدان را از مساجد حرکت می‎دهند آنچه بدان بی اعتنا هستند نان و مسکن است دستمزد و سود رفاه مادی مطرح نیست یعنی عامل تحرک نمی‎باشد. به همین جهت چنین شعارهایی جاذبه ندارد و متروک می‎گردد. آنان که تصور میکردند یک انقلاب طبقاتی آغاز گردیده با سرعت متوجه شدند که در اشتباه بزرگی هستند. دریافتند که یک نهضت اسلامی شروع شده که با هیچ قدرتی و سلاحی هم نمی‎توانند آن را بسوی دیگری بکشانند و مجبور شدند با تمام بی ایمانی زیر شعار عمومی اسلامی بیایند و شعار امام را بپذیرند. اینان نه از سر اعتقاد به شعار اسلامی روی آوردند بلکه به لحاظ مصلحت و حفظ موقعیت خویش اسلامی شدند. (مدنی، 1369: 252)

26 دی ماه سال 1357 محمدرضا پهلوی مجبور به فرار از کشور شد و در همان روز کابینه بختیار از مجلس رای اعتماد گرفت. در چنین شرایطی و در این مقطع حساس سه روز تا اربعین حسینی باقی مانده بود. از این رو نیروهای انقلابی درصدد برآمدند تا با برگزاری یک راهپیمایی عظیم در روز اربعین و با استفاده از پتانسیل بالای نهضت امام حسین(ع) که پیش از این بارها مورد استفاده نیروهای انقلابی قرار گرفته بود، پایه های متزلزل رژیم پهلوی را ویران کنند.

امام خمینی(ره) در 25 دی 1357 در آستانه اربعین حسینی پیامی خطاب به ملت ایران صادر و راهبرد مبارزاتی خود را اعلام کردند. ایشان در قسمتی از این پیام اعلام داشتند:

«اربعین سید مظلومان و سرور شهیدان صلواة اللّه و سلامه علیه رسید. بر ملت رشید و آگاه ما اربعین های سودمندی گذشت. ما در این سال ها به دنبال بیش از پنجاه سال سلطنت غاصبانۀ سلسلۀ پهلوی با چه مصیبت هایی و بی فرهنگی های خانمان سوزی مواجه بوده ایم. سال هایی بس تلخ و رنج آور در این پنجاه سال و تلخ تر و رنج آورتر در این یکی دو سال اخیر که ملت شجاع ما را علیه استبداد و استعمار به حرکت درآورد. امسال اربعین امام امت در خلال اربعین های پیروان و شیعیان آن بزرگمرد اسلام واقع شده و گویی خون شهیدان ما امتداد خون پاک شهیدان کربلاست، و اربعین اخیر برادران ما بازتاب اربعین آن دلاوران می‎ باشد؛ خون طاهر آنان به حکومت طاغوتی یزید خاتمه داد، و خون پاک اینان سلطنت طاغوتی را به هم پیچید. اربعین امسال استثنایی و نمونه است؛ راهپیمایی و تظاهرات پرشور در این اربعین وظیفۀ شرعی و ملی است. ملت بزرگ ایران در سراسر ایران با راهپیمایی و تظاهرات خود این نظام را دفن می کند، و مخالفت خود را با "شورای سلطنت" غیرقانونی اعلام می نماید، و پشتیبانی خود را برای چندمین بار از جمهوری اسلامی اعلام می کند.» (قاسم پور، 1385، 83/84)

با تبلیغات وسیع وهمه جانبه، کلیه قشر‎ها برای شرکت درراهپیمایی روز اربعین حسینی به دعوت روحانیون فسر انجام در روز موعوود یعنی اربعین حسینی در تهران وسراسر کشور مردم را به طور کاملا متشکل ونظام یافته از طرف کمیته‎های مربوطه دست به راه پیمایی زدند. به نظر میر سد که جمعیت در راه پیمایی اربعین به مراتب به مراتب بیش از تاسوعا وعاشورا شرکت کرده بود. (دوانی، 9/218)

راهپیمایی عظیم و باشکوه اربعین حسینی، تنها محدود به تهران نبود، بلکه در جای جای سرزمین ایران نیز تظاهرات گسترده ای برگزار شد. در این روز، در مشهد تظاهرات باشکوهی با شرکت حدود دو میلیون نفر برگزار شد. نیروهای امنیتی مشهد، 6 روز قبل از دعوت علمای این شهر از مردم برای شرکت در راهپیمایی اربعین خبر داده بودند. مردم مشهد تظاهرات خود را از روبه روی منزل آیت الله شیرازی آغاز کردند و در خیابان تهران نماز جماعت خواندند. در این تظاهرات حضرت آیت الله خامنه ای و حجت الاسلام هاشمی نژاد سخنرانی کردند و در پایان قعطنامه ده ماده ای قرائت شد. (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، 24/191)

در تبریز نیز تظاهرات باشکوهی برگزار شد. در این تظاهرات که با هدایت علمای شهر همچون آیت الله قاضی طباطبایی صورت گرفت، بیش از یک میلیون نفر شرکت کردند (روزنامه اطلاعات، شنبه 30 دی ماه: 6) در شهر شیراز نیز با وجود باران شدید، تظاهرات باشکوهی با شرکت قشرهای مختلف برگزار گردید. تظاهرکنندگان نخست در صحن شاهچراغ و مسجد عتیق، اجتماع و آنگاه تظاهرات خود را آغاز کردند. این در حالی بود که آیت الله شیخ بهاءالدین محلاتی، آیت الله سید عبدالحسین دستغیب، و حجج اسلام، سید مجدالدین محلاتی و سید مجدالدین مصباحی و دیگر روحانیون شهر نیز در میان جمعیت حضور داشتند. شمار جمعیت شهر شیراز حدود 300 هزار نفر بود. با فرارسیدن وقت نماز ظهر مردم به امامت آیت الله محلاتی نماز جماعت برگزار کردند. سپس، قطعنامه جامعه روحانیت به وسیله حجت الاسلام مجدالدین محلاتی قرائت شد. در این روز مردم مأموران انتظامی را در آغوش کشیدند و به گردن آنها حلقه های گل آویختند. شبیه همین تظاهرات در دیگر شهرهای استان برگزار شد.

از طرف دیگر، شهرهای استان خوزستان نیز در این روز شاهد تظاهرات باشکوهی بود. در اهواز راهپیمایی 500 هزار نفری برگزار شد. افزون بر این، بیش از یکصد هزار نفر از مردم آبادان در حالی که به شدت باران می بارید، در سطح شهر تظاهرات کرد. در این تظاهرات باشکوه در پیشاپیش جمعیت، روحانیان و نیز اعضای هیئت اعزامی امام خمینی (رحمه الله علیه) در حرکت بودند. همچنین بیش از 60 هزار نفر از مردم خرمشهر در تظاهرات اربعین شرکت کردند. در تظاهرات این شهر نیز روحانیان در پیشاپیش جمعیت در حرکت بودند. راهپیمایان عکس های امام خمینی(رحمه الله علیه) و شهدای انقلاب را با خود حمل می کردند. گفتنی است که مأموران رژیم سخت مراقب بودند که کسی مجسمه محمدرضا پهلوی را پایین نیاورد.

مردم شهر کرمانشاه نیز همپای دیگر مردم ایران در تظاهرات اربعین حضوری گسترده و باشکوه داشتند. در این تظاهرات آیت الله عبدالجلیل جلیلی و تنی چند از روحانیون و نمایندگان مردم کرمانشاه سخنرانی کردند و خواهان بازگشت امام (رحمه الله علیه) به کشور شدند.

در شهر پیرانشهر اتفاق جالبی افتاد؛ در جریان تظاهرات مردم این شهر فرماندهی ژاندارمری و رئیس پاسگاه ژاندارمری پیرانشهر به میان تظاهرکنندگان آمدند و مردم در حالی که شعار «ارتش برادر ماست»، سر می دادند آنها را در آغوش کشیدند و مسافتی بر روی دست بردند. در تظاهرات باشکوه شهر بابل استان مازندران نیز، مردم با انداختن حلقه های گل به گردن سربازان و در آغوش کشیدن آنها نشان دادند که با آغوش باز ارتش را خواهند پذیرفت. در تظاهرات شهر دامغان نیز که با شرکت مردم شهر و روستاهای اطراف برگزار شد، مردم در طول مسیر نظامیان را گلباران کرده و می بوسیدند.

زنان نارضایتی خود را نسبت به اوضاع زمانه با حضور در صحنه، هم دوش مردان در راهپیمایی نشان دادند. این حضور همراه با حفظ جایگاه خود چه در این زمان وچه در موقعیت‎های دیگر در تاریخ ماندگار شد.

«زنان مسئول نظم دیروز هیچکس چادر را که لباس ملی و در پیوند با فرهنگ اسلامی ماست نشانه عقب ماندگی تصور نکرد چرا که صدها هزار زن بپاخاستند تا ثابت کنند دستان پرتوان آنها همیشه آماده یاری برادران خود بوده است. دیروز [1357/10/29] به هیچ طریقی نمی‎توانستیم دریابیم که زنان شرکت کننده در راهپیمایی زیادتر هستند یا مردان؟ اما این چه اهمیتی داشت مهم پیوند محکم بین آنها بود زنان دوش به دوش مردان در حالیکه کارت انتظامات را به سینه داشتند به سازماندهی راهپیمایی پرداخته بودند.» (میرعلائی، 1362: 56)

از دیگر نکات قابل توجه راهپیمایی اربعین 57، حضور اقشار ملت با هر اعتقاد و مذهبی بود. در گنبد کاووس گروهی از جوانان ترکمن با حمل پارچه نوشته ای که بر روی آن نوشته شده بود: "تشیع، تسنن، پیوندتان مبارک" تظاهرات و همبستگی خود را با شیعیان شهرشان اعلام کردند.

علاوه بر این، در راهپیمایی اربعین 57، افرادی از سایر ادیان و مذاهب نیز شرکت داشتند؛ به عنوان مثال در این راهپیمایی 500 نفر یهودی با پلاکارد "درود بر خمینی و مرگ بر شاه" شرکت کرده بودند که مامور ناشناخته ساواک در گزارشی به آن اشاره کرده است.

روزنامه‎ها بلافاصله به شرح وقایع راهپیمایی پرداختند وحضور باشکوه مردم که با هدف پیروزی به میدان آمده بودند، به تصویر کشیدند.

روزنامه اطلاعات در شماره 30 دی یعنی 21صفر زیر تیتر درشت «میلیون هانفر به انقلاب رای اعتماد دادند» می نویسد: دیروز فریاد مردم تهران در آسمان تهران طنین انداز شد. پخش شد و از ابرها گذشت و میثاق و پیمان آزادیخواهی را به ستاره‎ها واقمار رساند باز هم تهران در زیر گام های استوار وبا اراده مردمش لرزید ومشت‎های گره شده که رو به آسمان بود، حکایت از اراده خلل ناپذیر انسان هایی می‎کرد که برای رسیدن به آزادی از کشته پشته دادند. دیروز هم، چون تاسوعا وعاشورا، چون هفدهم شهریور ماه خونین امسال وچون روز‎های دیگر، در تهران ودیگر شهر‎های ایران زن ومرد، پیر وجوان د رکنار آنها کودکان چند ساله در راه پیمایی روز اربعین شرکت کردند. راهپیمایی واجتماع دیروز در اصل به یاد یزرگ داشت چهلمین روز شهادت سرور شهیدان، امام سوم، حضرت حسین بن علی(ع) در ابهت وشکل یک نمود اجتماعی وسیاسی در تهران بزرگزار شد. (دوانی، 1377: 218/219)

نقش اربعین در دوران جنگ و دهه اول پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) در سخنرانی محرم سال 58 در بین جمعی از وعاظ و خطبا لزوم پایبندی به شعائراسلام را یاد آور شده فرمودند:

«همان سینه زنی، همان نوحه خوانی، همانها رمز پیروزی ماست. در سرتاسر کشور مجلس روضه باشد. همه روضه بخوانند. و همه گریه بکنند.». (امام خمینی، 1378: 11/98)

این سخنان، نشانگر این بود که از نظر امام عامل اصلی پیروزی انقلاب حفظ شعائر اسلام بخصوص برگزاری مجالس عزاداری بوده است پس برای که انقلاب تداوم پیدا کند نباید آنها را کنار گذاشت وهرچه پر شورتر آنها را ادامه داد.

در این زمان با تحمیل جنگ به ایران تمامی دنیای کفر و الحاد در مقابل این ملت قرار گرفت ولی دردفاع مقدس نیز حضور حماسی عاشورا در روحیه مردم و رزمندگان و صبر و تحمل گرفتاری ها در زمان جنگ و بعد از آن نیز از دیدنی ها و شنیدنی ها است. با اینکه هیچ قدرت خارجی وجود نداشت که از کشورمان حمایت کند ولی رزمندگان با درس از قیام عاشورا و الگو قرار دادن امام حسین(ع) مقاومت عده محدودی در خرمشهر با یاد و نام امام حسین(ع) و عملیاتهای رزمندگان با نام و رمز یاحسین و عاشورا و کربلا-زیارت های عاشورای رزمندگان - بازوبندها و پیشانی بندها و نوشته های روی آن و حتی رنگ انتخابی آن مقاومت خانواده شهدا و صبر و تحمل آنها، بردباری جانبازان با یاد امام حسین و اباالفضل العباس ومقاومت آزادگان در سخت ترین شرایط همه و همه نشانگر تأثیر عظیم این حماسه بزرگ در وجود شیعه است.

تامل وژرف نگری در همه جلوه‎ها و یادها و یادگارهای دفاع مقدس یعنی وصیت نامه هاسروده‎ها خاطرات ومزار نوشته‎ها تابلو‎های جبهه نوحه‎ها سخنان امام خمینی نام لشگر‎ها گردان‎ها گروهان‎ها و نام عملیات ها... نشان می‎دهد که جبهه‎های دفاع مقدس همچون چشمه‎هایی بودند که از قله‎های کربلا سرچشمه گرفتند. کویی خون شهدای کربلا در رگ‎های نوجوانان وجوانان وپیران جاری بود.

امام خمینی در پیام های خود شهدای جنگ تحمیلی را در کنار شهدای کربلا قرار می دادند و این نشان از تأثیر حماسه عظیم عاشورا بر امام بود، امام در نامه ای خطاب به فرزند یک شهید می فرماید: «خداوند تعالی همه شهدای اسلام مخصوصاً شهید شمارا با شهدای کربلا محشور فرماید».

جبهه در فرهنگ رزمندگان مانند کربلا بود وبعثی‎ها یزیدیان بودند. عشق به زیارت عاشورا وبررگزاری مجالس روضه دربیشتر ایام سال بخصوص در ایام محرم صفر از پشتوانه‎های بزرگ معنوی روحی و جهادی رزمندگان در جبهه بود.

جبهه‎ها هیچگاه بی نام حسین(ع) نماند، واین سخن پر بار امام (ره)در جبهه به چشم می‎خورد« این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگاه داشته است»

رزمندگان اسلام داخل سنگرها و حسینیه‎ها و ستادهای فرماندهی مانند یک گردهمایی کوچک دور هم جمع می‎شدند و زیارت اربعین و عاشورا زمزمه می‎کردندو شب اربعین و به عزاداری می‎پرداختند. رزمندگان بخاطر موقعیت منطقه جنگی نمی‎توانستند به صورت آشکار وبه شکل امروزی به کربلا بروند و عزاداری کنند. اگر چه نمی‎توانستند مانند جابر بن عبدالله انصاری بر مزار امام حسین(ع) گرد آمده و آن امام را زیارت کنند اما به این امید داشتند که نامشان در طومار زیارت کنندگان امام حسین(ع) در روز اربعین ثبت شود. شهدای هشت سال دفاع مقدس با نام امام حسین(ره) و خواندن زیارت عاشورا شهامتی مضاعف برای حمله به دشمن بعثی پیدا می‎کردند.

امام خمینی(ره) صبوری خانواده شهدا را نتیجه برگزاری مجالس عزاداری امام حسین(ع) معرفی می‎کند ومی فرمایند: هیچ قدرتی نمی‎تواند این ملتی که از همه جوانب به اوهجوم شده است واز همه قدرت‎های بزرگ برای اوتوطئه چیده اند، این توطئه را خنثی کند، الا همین مجالس عزا. دراین مجالس عزا وسوگواری ونوحه سرایی برای سید مظلومان واظهار مظلومیت یک کسی که برای خدا وبرای رضای خدا جان خودش ودوستانش واولاد خودش را فدا کرده است، این طور ساخته جوانانی را که می‎روند در جبهه‎ها وشهادت را می‎خواهند و افتخار می‎کنند و شهادت نصیبشان نشود متاثر می‎شوند و آن طور مادران را می‎سازد که که جوان‎های حودشان را از دست می‎دهند و باز می‎گویند باز هم یکی دو تا داریم‎ای مجالس عزای سید الشهداست و مجالس دعاودعای کمیل وسایر ادعیه است که می‎سازد این جمعیت را. (تقی زاده اکبری، 1387: 2/471)

امروزه یک ماه قبل از شروع محرم زمزمه رفتن به کربلا در همه شهر‎های ایران شروع می‎شود و تا یک هفته مانده به روز اربعین شور می‎گیرد اما در دوران جبهه به دلیل شرایط جنگی، مدت عزاداری اربعین در بین رزمندگان 2یا 4 ساعت بیشتر طول نمی‎کشید. (خاطرات سید حسن عسگری جانباز و از رزمندگان، کد خبر: 60192 تاریخ انتشار: 10 آذر 1394، خبر گزاری دفاع مقدس)

چنان که از خاطرات و روایت های اسراء و رزمندگان دفاع مقدس برمی آید، ایام عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) از شیرین ترین و جاودانه ترین روزهای اسارات رزمندگان در اردوگاه های بعثی بود. آزادگان در دوران اسارت نیز با یاد ابا عبدالله(ع) گرد غربت واندوه ازجان می‎شستند و با بر پایی مراسم، عشق وایمان خودرا به آن حضرت نشان می‎دادند؛ هر چند بهای سنگین این مراسم را نیز باید می‎پرداختند. با بررسی خاطرات اسرای در بند در ایام عزاداری می‎توان تاثیر عشق شور حسینی را درآن دوران فهمید زیرا باوجود فشارهای زیاد وشکنجه‎های فراوان، آنها همچنان در برگزاری مراسمات عزاداری اصرار داشتند. آنها الگوی خویش را زین العابدین(ع) وحضرت زینب(س) به حساب می‎آوردند و در انجام رسالت سجادی خویش هر گونه مسامحه وسازش با دشمن را خیانت به اسلام وآرمان مقدس شهدا ونظام جمهوری اسلامی می‎دانستند.

صبوری خانواده اسرا وشهدا ی دفاع مقدس در مرگ عزیزانشان وبرگزاری مراسم‎های عزاداری بخصوص اربعین آنها الگو عاشورایی دیگری بود که باعث تداوم انقلاب وخنثی کردن توطئه‎های دشمنان بود.

نقش پیاده روی اربعین در صدور انقلاب اسلامی

گرامی داشتن اربعین، تعظیم شعایر دینی و رمز پویایی نهضت حسینی است و اعلام پای بندی به مکتب سرخ عاشوراست. توصیه‎های اهل بیت: به شیعیان برای پیاده روی اربعین نیز، آنرا به صورت فرهنگ شیعه در آورد. (ابن قولویه قمی، 134)

در راستای انجام این مراسم معنوی و روحانی، برخی از علما و مراجع تقلید نیز با پای پیاده، به کربلا می‎رفتند. از جملۀ این افراد، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، که چندین بار با پای پیاده، از نجف، رهسپار کربلا می‎شد. ایشان دربارۀ مراقبه و بزرگداشت روز اربعین حسینی می‎گوید:

«بر مراقبه کننده لازم است که بیستم صفر (روز اربعین) را برای خود، روز حزن و ماتم قرار داده، بکوشد که امام شهید(ع) را در مزار حضرتش زیارت کند؛ هر چند تنها یک بار در تمام عمرش باشد». (کریم فیضی، 85)

پیاده روی اربعین یک سنت قدیمی در عراق به شما می‎رود، طی سال های اخیربا سقوط حزب بعث عراق در سال 2003م، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد و پس از آن، هر ساله جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در آن شرکت می کند. (مظاهری، 1395: 102) وگسترش و فراتر رفتن آن از مرزهای عراق امروزه این جریان به یک پدیده عظیم و منحصربه فرد در کل دنیا تبدیل شد. هر چند درگذشته به خاطراین پیاده روی عمدتا زیارتی- عبادی بود و جنبه‎های سیاسی کمتر در آن دیده می‎شد ولی اکنون با وجود انقلاب اسلامی راهپیمایی اربعین ابعاد و مباحث مختلفی به خود گرفته است. ابعاد مذهبی، اجتماعی و سیاسی نمایانگر قدرت شیعه، مسلمانان و ارادتمندان به اهل بیت (ع) است. این حرکت عظیم مخصوص شیعیان نیست بلکه با شرکت اهل تسنن، مسیحی‎ها و یهودی‎ها در این راهپیمایی عظیم، قدرت ارادتمندان به اهل بیت(ع) به اثبات می‎رسد.

مهمترین هدف امام حسین(ع) زیر بار ظلم و ستم نرفتن و دنبال نکردن راه یزید و یزیدان بود. مردم نیز با این هدف راهپیمایی اربعین را که با حضور میلیونی انسان‎ها با وجود انواع تهدیدات، برگزار می‎کنند وخود را در برابر خطرات فکری وفرهنگی بیمه می‎کند. این وحدت اسلامی که با شوق و هیجان عاشقان حسینی ایجاد می شود و تفاوت آن با گذشته، ازدحام جمعیتی است که در سال‎های اخیر بخصوص بعد از سقوط حزب بعث اتفاق افتاد، به بدخواهان، تکفیری ها وکسانی که در صدد تضعیف اسلام وبخصوص شیعه هستند، می‎فهماند هنوز افرادی هستند که در حفظ اسلام راستین تلاش می‎کنند و کار آنها بیهوده است. انقلاب اسلامی ایران این معجزه قرن را فهمید و از این معجزه برای حسینی بودن و عمل کردن استفاده می‎کند. هرچه بتوانیم این قیام را به رخ جهانیان بکشانیم در نشان دادن پویایی اسلام وشیعه به جهانیان مؤثر است.

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای(مد ظله العالی) پدیده بی نظیر و حرکت عظیم و پر معنای راهپیمایی اربعین حسینی (ع) را از شعائر الهی و فرصتی بی نظیر برای پیروان اهل بیت: می‎دانند و می فرمایند:

«پدیدۀبی نظیر و بی سابقه این سال‎های اخیر، پیاده روی(اربعین) میان نجف و کربلا یا بعضی از شهرهای دورتر از نجف تا کربلا است؛ بعضی از بصره، بعضی از مرز، بعضی از شهرهای دیگر، پیاده راه می اُفتند و حرکت میکنند. این حرکت عشق و ایمان است؛... و این حرکت عاشقانه را و مؤمنانه را دارند انجام میدهند، واقعاً دارند حسنه ای را انجام میدهند. این یک شعار بزرگ است، لا تُحِلّوا شعائِرَ الله، این بلاشک جزو شعائرالله است.... این یک فرصتی است در اختیار پیروان اهل بیت؛ این زیارت ائمه (علیهم السّلام)، این معاشقۀمعنوی با این بزرگواران، این زیارت های سرشار از مفاهیم عالی و ممتاز که در اختیار ما است.»(9/آذر/ 1394رهبر معظم انقلاب اسلامی در جلسه درس خارج فقه)

بنابراین اربعین را نمی‎توان منحصر به قشر و تفکر خاصی از انسان ها دانست بلکه آن را باید یک حرکت جهانی، در وجود هر فرد آزاداندیشی پیدا کرد. حرکتی انسانی با ترکیبی از عقل وایمان با عشق وعاطفه که بخشی از شعائر اسلام است همراه است.

از اهداف انقلاب اسلامی ایران ایجاد امت واحده جهت مقابله با استکبار جهانی است. بنا بر این یکی از بهترین میدان‎ها برای رسیدن به این هدف، پیاده روی اربعین است که هرساله با حضور میلیونی مردم برگزار می‎شود این حضور با شکوه فرصتی مناسبی برای صدور انقلاب اسلامی و استفاده حداکثری برای رسیدن به یک نظام اجتماعی دقیق بر اساس حب امام حسین(ع) برای مقابله و پیروزی نهایی بر جبهه باطل و استکباری جهان است.

یکی دیگر از خصوصیات منحصربه فرد انقلاب اسلامی جهان شمول بودن، و محدود نبودن آن به مرز، ملیت و قومیت خاصی است. رهبر معظم انقلاب می فرمایند:

«از انجا که انقلاب اسلامی ایران بر پایه شریعت اسلام ناب محمدی استوار شده است نمی‎تواند به مرز وملیت وقومیت خاصی محدود باشد. مسئله این است که ملت ایران یا مسئولان این کشور بخواهند با روش‎های معمول دنیا، انقلاب را به جایی وبرای کسی صادر کنند بلکه موضوع این است که وقتی تفکر ودرک اسلامی والهی وبینش نوین برای جمعی از مسلمین مطرح می‎شودبه طور طبیعی همه فضای عالم اسلام بنابر ظرفیت وموقعیت خود از آن بینش ودرک استفاده خواهند کرد» (سخنرانی در مراسم بیعت گروه کثیری از ائمۀجمعه و روحانیون استان مازندران و اصفهان و علما و طلاب کشورهای اسلامی مقیم ایران 1368/4/4)

طبیعت انقلاب فرا ملی است پس برای شناساندن انقلاب به جوامع جهانی نمی‎توان از روش‎های معمولی استفاده کردبلکه بایداز فرصت‎ها یی مانند پیاده روی اربعین بهره برد. فرصتی بهتر از پیاده روی اربعین نیست. مردم و مسئولین باید هوشیار باشند وبرای حفظ انقلاب واهداف آن، مانند قبل، از عبرتهای عاشورایی استفاده واهمیت آن به خوبی درک کنند وازفرصت اربعین جهت تبلیغ اسلام بهره بگیرند. (اسماعیل لاریجانی، 1388: 200)

نتیجه

از قیام‎های جاودانه معاصر جهان که دوباره عظمت اسلام را به رخ جهانیان کشیدانقلاب اسلامی ایران بود. اسلام اساسی ترین عامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. الگو گیری از اسلام و وقایع مهم آن بخصوص قیام عاشورا، تاثیر مستقیم بر به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی داشت. استبداد شاهنشاهی و مقابله حکومت با برگزاری مراسمات عزاداری، جلسات و سخنرانی‎های عاشورایی، وظیفه علمای دین را سنگین تر می‎کرد. علما افزون بر آنکه مبارزات سختی را علیه استبداد دوران و نیز برنامه‎های ضد مذهبی آنها ترتیب دادند، کوشیدند با وجود فشارهای سیاسی، مراسم مذهبی را احیاء کردند. حضور روحانیان در ایام محرم و صفر در شهرها و روستاها که همواره در این مراسم بر مسائل سیاسی اجتماعی ایران تأکید می‎شد و مردم را به انقلاب و وقایع روز آگاه می‎کرد، احساسات و عواطف مذهبی مردم را درباره مسائل موجود تحریک می‎کرد. با این کار، عملاً جهان بینی انقلاب، اسلام و عقاید شیعی شد.

در کل، انقلاب اسلامی ایران محصول فرهنگ عاشورا است؛ انقلابی که از محرم سال 42 آغاز شد ورشد و بالندگی پیدا کرد، تادراربعین سال 57 که اوج انقلاب واتحاد مردم بود، شکوفا شد. در نتیجه ملّت انقلابی ایران با رهبری حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) با تاثیرپذیری از فرهنگ عاشورای حسینی پرشکوه ترین انقلاب را در تاریخ معاصر آفریدند. این پدیده بزرگ دیدگان جهانیان، به ویژه مسلمانان را خیره ساخت و هر کس به اندازه شناخت خود از آن متأثر گشت.

اکنون نیز با وجود انقلاب اسلامی، پیاده روی اربعین یک حرکت نمادین سیاسی است؛ به بیان دیگر، یک مانور قدرت سیاسی از سوی شیعیان به حساب می‎آید. بنابراین، پیاده روی اربعین در بستر انقلاب پیش می‎رود و این حقیقت، کار را برای عمق بخشی به محتوا و به عبارتی، جا انداختن گفتمان اربعین که در ذیل گفتمان انقلاب اسلامی قابل تعریف است، راحت تر کرده است.

فهرست منابع

1- باقیان، مرتضی، جایگاه عاشورا در تکوین انقلاب اسلامی ایران، کد خبر: 193787، تاریخ انتشار: 20 آذر 1390

2- تقی زاده اکبری، علی، (1387): عوامل معنوی وفرهنگی دفاع مقدس، ج22، زمزم هدایت، قم.

3- حر عاملی، محمد بن حسن، (1414ق): وسائل الشیعة، آل البیت، قم.

4- حصارکی، نعمت الله، (1389): نگاهی به اربعین‎های شهدای انقلاب اسلامی ایران»، زمستان بهمن و اسفند، مجله حصون شماره 28-

5- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، (1377): ج2، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع) ، مشهد.

6- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، (1346)، دانشگاه تهران.

7- سلیمی، حشمت الله، (1386): مبارزات روحانیون و وعاظ مساجد به روایت اسناد، مرکز اسنادانقلاب اسلامی ایران.

8- شریف پور، رضا، (1380): مسجد وانقلاب اسلامی، چاپ اول، مرکز اسنادانقلاب اسلامی.

9- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، (1407 ه. ق.): چاپ چهارم، ج6، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

10- فراتی، عبد الوهاب، (1381): انقلاب اسلامی وباز تاب آن، زلال کوثر، قم.

11- فلاح زاده ابرقویی، علی، (1389): معنویت در جنگ، چاپ اول، انتشارات هدی، قم.

12- قاسم پور، داود، (1385): دهه‎های سرنوشت ساز، چاپ اول، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

13- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار، ج 74-

14- محدثی، جواد، (1391): فرهنگ عاشورا، چاپ 17، نشر معروف، قم.

15- محمدی ری شهری، محمد، (1388): دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج 8، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم.

16- مدنی، سیدجلال الدین، (1378): تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد دوم، انتشارات اسلامی، قم.

17- (1376): انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 24، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی.

18- مطهری، مرتضی، (1387): پیرامون جمهوری اسلامی، صدرا، تهران.

19- مطهری، مرتضی، (1382): آینده انقلاب اسلامی، صدرا، تهران.

20- مظاهری، محسن حسام، (1395ش): فرهنگ سوگ شیعی، نشر خیمه، تهران.

21- منصوری لاریجانی، اسماعیل، (1388): انقلاب اسلامی واولویت‎های آن، انتشارات خادم الرضا.

22- (1383): امام در آینه اسناد سیر مبارزات امام خمینی به روایت اسناد شهربانی، ج3، موسسه نشر وتنظیم آثار امام خمینی(ره).

23- موسوی خمینی، روح الله، (1378): صحیفه امام، ج17، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران.

24- میرعلائی، شمس الدین، (1362): در راه انقلاب و دشواری های ماموریت من در فرانسه، ناشرکتاب فروشی دهخدا، تبریز.

25- سایت انقلاب اسلامی

26- سایت نورمگز

27- موسسه مطالعات تاریخ معاصر

28- پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران