ملا محسن فیض کاشانی (1007 -1091 ق) در خانواده ای عالم پرور به دنیا آمد، پدرش شاه مرتضی و جدّش شاه محمود از دانشمندان و عارفان مشهورکاشان بوده اند. ملامحسن دو برادر دانشمند داشته، یکی به نام محمد نورالدین که از علمای اخباری به شمار می رفته و دیگری به نام ملا عبدالغفور. محمد نورالدین فرزندی دانشمند به نام ملا محمد هادی داشته که چند کتاب از جمله مفاتیح الشرایع ملامحسن فیض را شرح کرده است که جلد نخست آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. ملا عبدالغفور نیز فرزند دانشمندی داشته به نام ملا محمد مؤمن، که کتابی با نامه اخلاق محمد مؤمن تألیف کرده است.
ملا محسن فیض از محققان و محدثان و مفسران و حکیمان و عارفان بزرگ شیعه است که در همه علوم اسلامی کتابهای گرانقدری دارد و به علاوه دیوان اشعار حکیمانه او مانند سایر کتابهایش از شهرت و اعتبار زائد الوصفی برخوردار است. سید نعمت الله جزایری که خود یکی از شاگردان مبرز او بوده است در کتاب زهر الربیع (چاپ سنگی، 1297، ص 164) در شرح احوال استاد خود مطالب دامنه داری آورده است که خلاصه ای از آن را می آوریم:
استاد محقق ملا محسن فیض کاشانی صاحب کتاب وافی و مؤلّف قریب به 100 (و به روایتی دیگر 200) کتاب و رساله دیگر، در قم نشو و نما یافت (لغت نامه دهخدا، ذیل فیض) و چون از ورود محقق بزرگ، سید ماجد بحرانی صادقی، به شیراز آگاه شد به آنجا کوچ کرد و علوم شرعی از فقه و تفسیر و حدیث و غیره را از آن عالم بزرگ، و در اصفهان از شیخ بهایی، فرا گرفت و علوم عقلی را نزد حکیم فیلسوف ملا صدرالدین شیرازی خواند و دختر او را به زنی گرفت (نیز نک: فیض، مبادی فقه و اصول، ص 214، 215). وی نخستین کسی است که در علوم عقلی از صدرالمتألهین پیروی کرد و در دو کتاب معروف خود: علم الیقین و عین الیقین به شرح و توضیح عقاید استاد پرداخت. ملا محسن سه فهرست برای کتابهای خود نوشته و چنانکه از آنها بر می آید، وی بیش از هشتاد تألیف از خود بر جای نهاده که اغلب آنها مکرر به چاپ رسیده است. از اهّم تألیفات او اینهاست:
1. کتاب الوافی، 2. تفسیر الصافی، 3. تفسیر الاصفی، 4. علم الیقین، 5. عین الیقین، 6.الافق المبین، 7. تشریح العالم، 8. الجبروالاختیار، 9. المحّجة البیضاء فی احیاء الاحیاء (یا تهذیب الاحیاء)، 10. مشواق در تفسیر و تعبیر اصطلاحات شعرا و عرفا، 11. معتصم الشیعة در فقه، 12. مفاتیح الشرایع در فقه. ..(نک: مقدمّه محّجة البیضاء و الذریعة).
مهم ترین ویژگی ملا محسن فیض این بوده است که از هوچی گری و ناسزاگویی دشمنان و عوام فریبان ترسی به دل راه نداده و آنچه را که بر پایه آیات و روایات و عقل، قابل قبول و صحیح تشخیص داده، گفته و نوشته است. منتقدان بر آنند که پاره ای از نظرات فقهی وی با اجماع مخالفت دارد و پاره ای دیگر با شهرت. اینک به اختصار آراء مهم او ذکر می گردد:
1. عدم انفعال آب قلیل: خلاصه این فتوا این است که آب قلیل مانند آب کثیر و کر است که هر گاه یکی از اوصاف سه گانه آن به وصف نجس در آید نجس می شود و گرنه پاک است. او در این فتوی به احادیثی از جمله حدیث مشهوری که شیعه و سنی آن را به چند طریق روایت کرده اند استناد می کند. آن حدیث می گوید: «خداوند آب را پاک آفرید و چیزی آن را نجس نمی گرداند، مگر مزه یا رنگ یا بوی آن را دگرگون سازد». و در بعضی روایات آمده است که « هر گاه آب بر بوی مردار غلبه داشته باشد از آن بنوش و وضو بگیر، و هر گاه آب و مزه آن دگرگون گردد از آن منوش و وضو مگیر». ملا محسن در این مقام به مفهوم صحیحه ای که می گوید: اگر آب به میزان یک کر برسد چیزی آن را نجس نمی کند، محققانه پاسخ گفته که تفصیل آن در مفاتیح الشرایع آمده است.
2. عدم تنجیس متنجّس: خلاصه این نظر آن است که متنجّس، یعنی چیزی که به واسطه برخورد با نجاست نجس شده، منجِّس نیست و اگر چیزی با آن تماسی پیدا کند نجس نمی شود. از روایات معتبر استفاده می شود که شستن آنچه با عین نجاست ملاقات کند واجب و لازم است، ولی شستن آنچه با ملاقی نجاست ملاقات کند در صورتی که عین نجاست از آن ملاقی بر طرف شده باشد لازم نیست.
3. جواز غنا: اخبار گوناگونی درباره غنا (آواز خوش)در دست داریم که برخی بر جواز و برخی بر حرمت آن دلالت دارند که بیشتر روایات نوع دوم ضعیف هستند. ملا محسن فیض غنای مذکور در احادیث را بر مصداق شایع آن که در زمان بنی امیه متداول و توأم با محرماتی بوده است حمل می کند. در حدیث آمده که حضرت زین العابدین علی بن حسین (ع) با آهنگ خوش می خواند و چه بسا اگر کسی از نزدیک وی می گذشت از آواز خوش او بیهوش می گردید. همچنین مردی از آن حضرت درباره خریدن کنیزی خوش آواز پرسید، فرمود اشکالی ندارد، اگر او را بخری و او با آواز خوش خود تو را به یاد بهشت اندازد. و باز در حدیث است که قرآن را با آوازی خوش و با ترجیع بخوانید که خداوند صدای خوش را که با ترجیع همراه باشد دوست می دارد (نقل از مفاتیح الشرایع فیض). در کتاب گرانقدر وافی (جزء دهم، باب سی و چهارم) احادیث و مضامینی نزدیک به آنچه از مفاتیح الشرایع نقل شده، آمده است.
بعضی از فقها گفته اند: در سه مسأله فوق ملا محسن فیض بر خلاف اجماع فتوی داده است، اما آنچه بر خلاف مشهور فقها فتوی داده، بسیار است، از جمله: جواز تقلید از مجتهد میّت، وجوب عینی نماز جمعه، کفایت کردن هر نوع غسلی (واجب یا مستحب) از وضو، طهارت اهل کتاب، عدم وجوب خمس ارباح مکاسب و صنایع و زراعات در زمان غیبت امام (ع)، طهارت پوست حیوان مرده (مردار) در صورت دباغی شدن و مسائلی دیگر.
این فتاوی، بویژه فتواهایی که مخالف اجماع فقها قلمداد شده، باعث گردید تا علما درباره این اعجوبه زمان عقاید متفاوتی ابراز کنند. گروهی در ستایش او چنان پیش رفته اند که گویی او را تالی تلو امام شمرده اند و گروهی دیگر به چیزی جز تکفیر او راضی نشده اند. جمعی نیز فقط به نقد برخی از آراء خاص او مبادرت ورزیده اند.
شرح زندگانی ملا محسن فیض در کتابهای بسیاری که در زمینه زندگانی دانشمندان تألیف شده، آمده است، از جمله: روضات الجنات، قصص العلماء، زهرالربیع، لؤلؤتی البحرین، انجم فروزان، گنجینه آثار قم، سلافة العصر فی شرح الصدر تألیف خود ملا محسن فیض، الذریعة، بستان السیاحة، حدائق المقربین امیر محمد صالح شاگرد و داماد علامه مجلسی، مجمع الفصحاء، ریاض العارفین، مرآت کاشان، آتشکده آذر و غیره.
ملا محسن خود سه پسر به نامهای محمد معین الدین، احمد غیاث الانام و محمد علم الهدی داشته که جملگی از دانشمندان کاشان به شمار می آمدند.
ملا محسن برخی از تألیفات خود را به در خواست آنان نوشته، چنانکه کتاب ترجمة الصلوة را به نام محمد معین الدین تألیف کرده است. حاج آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه ( ج 2) به دنبال گفت و گو از کتاب اضغاث احلام فیض می افزاید که ملا محسن این کتاب را به نام فرزندش غیاث الانام نگاشته است.
بنا بر گفته استاد دکتر فیض، در منابع موجود اطلاعات اطمینان بخشی برای تنظیم دقیق و کامل شجره نسب مرحوم آیت الله العظمی شیخ محمد فیض (نک: سطوربعد) و چگونگی اتصال ایشان تا ملامحسن فیض در دست نیست، امّا بر پایه برخی روایات شفاهی نسبتا معتبر این قدر معلوم است که غیاث الانام احمد، یکی از پسران ملامحسن، که از کاشان به خوانسار کوچیده و در آن شهر اقامت گزیده و هم در آنجا به تعلیم و تدریس و ارشاد پرداخته، جدّ اعلای آیت اللّه فیض (ره) بوده است و ظاهرا احفاد وی، چنانکه خواهیم دید، از خوانسار به قم آمده و در این شهر اقامت کرده اند. در مجموعه ای خطی (موجود در خاندان فیض در قم) نسخه ای از کتابی آمده است درباره تاریخ قم و حضرت فاطمه معصومه (س)، تألیف میرزا محمّد فیض که از احفاد غیاث الانام و جدّ اعلای استاد دکتر فیض بوده اند.
استاد فیض به نقل شفاهی از والد ماجدشان، آیت الله العظمی فیض (ره)، نسب خویش را تا میرزامحمد (مؤلّف کتاب تاریخ قم و. ..) چنین روایت می کنند: علیرضا بن محمد بن علی اکبر بن میرزامحمد. امّا در باره میرزا علی اکبر فیض، جّد استاد، می دانیم که وی از نویسندگان و شاعران و خطّاطان مشهور قم بوده است و کتیبه ضریح آستانه قم، به خط ثلث، از آثار اوست. وی تألیفاتی هم دارد، از جمله: 1. جنگ و تذکره در ادبیات و حالات شعرای قم، 2. دیوان اشعار (دیوان اشعار وی که مشتمل بر بیش از یک هزار صفحه و به خط زبیای خود اوست، در کتابخانه شخصی عباس فیض در قم نگاهداری می شود)، 3. تاریخ قم (مخطوط) 4. فرامین فتحعلی شاه. وی در 1312 ق در کربلا وفات یافت و در همانجا مدفون شد (لغت نامه، ذیل «فیض، علی اکبر»).
آیت اللّه العظمی محمد فیض(ره)
حضرت آیت اللّه العظمی آقای حاج میرزا محمد فیض، یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه و از بزرگترین فقهای امامیه، از احفاد حکیم ربّانی و عارف صمدانی مولانا محسن فیض کاشانی است. آیت اللّه فیض در سال 1293ق در قم زاده شد. سطوح را در همانجا گذرانید و حکمت الهی و عرفان را نزد اساتید بزرگ فن چون آقای میرزا حسن جلوه فرا گرفت. در سال 1316 ق برای فرا گرفتن علوم نظری به عتبات عالیات عزیمت کرد و از محضر درس آیات عظام آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و آقا سید محمد کاظم یزدی بهره کامل برد. وی پس از نیل به درجه اجتهاد، در سال 1325 ق برای بهره مندی از اندیشه ها و تحقیقات مرحوم آیت اللّه العظمی میرزا محمد تقی شیرازی معروف به میرزای کوچک به سامره هجرت نمود و سالها از تحقیقات درس ایشان بهره برد و به تدریس علوم نظری و درس خارج مشغول گردید و در ردیف اولِ فضلای اصحاب سامره قرار گرفت و بی نهایت مورد توجه و علاقه میرزای شیرازی واقع شد.در سال 1333 ق به دعوت و اصرار اهالی قم به آن شهر مراجعت کرد و دارای ریاست عامه گردید. در سال 1336ق تصمیم به تأسیس حوزه علمیه قم گرفت. اجرای چنین تصمیمی در شهری چون قم که پس از رحلت عالم ربّانی، مرحوم میرزای قمی، متجاوز از یکصد سال، دوره قحط علمی خوانده شده بود با مشکلاتی همراه بود. در آن زمان بیشتر حجره های تحتانی فیضیه دارالشفاء، عملاً به انبار علاف و بقال و سوختدان حمام و منزلگه غربا و گدایان و طبقه فوقانی آنهابه قهوه خانه عمومی و مرکز اجتماع جمعی از خوانین و اعیان آلوده به افیون تبدیل و از صورت مدرسه خارج شده بود. آیت اللّه فیض با تحمل رنج فراوان تمام حجرات را از چنگ غاصبان بیرون آورد و به تعمیر آنها همت گماشت و این دو مدرسه و مدرسه مهدیقلی خان را مسکن اهل علم گردانید و حوزه علمیه قم را سامان داد.
در سال 1340ق برای توسعه این تشکیلات و بسط دایره علوم و فرهنگ اسلامی آیت اللّه العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره) را که تا آن سال در شهر اراک اقامت داشتند، به قم دعوت کرد. وی این دعوت را با اعزام حجّة الاسلام آقای حاج میرزا سید حسن برقعی پیشنماز صحن بزرگ قم به اراک مؤکّد گردانید تا اینکه معظم له به قم هجرت کرد و تا سال 1355ق که چشم از جهان فرو بستند در قم اقامت داشتند و حوزه رونق بیشتری یافت.
پس از رحلت آیت اللّه حائری، آیت اللّه فیض مرجع تقلید شیعه گردید و در میان رساله های عملیه رساله ای مشتمل برفتاوی آیت اللّه آقا سید ابوالحسن اصفهانی وفتاوی آیت اللّه فیض یک جا منتشر و چند بار در تیراژ بالا تجدید چاپ شد. در میان رساله های عملیه، تنها رساله ایشان بود که با رساله مرحوم سید یکجا چاپ شده بود، زیرا هر دو از اصحاب سامرا و شاگردان یک مکتب و مرجع احتیاطات مرحوم آیت اللّه میرزای شیرازی به شمار می آمدند. گفتنی است آیت اللّه اصفهانی نیز مانند آیت الله شیرازی، در زمان حیات خود احتیاطات خود را به آیت اللّه فیض ارجاع کرد.
آیت اللّه فیض در روز سیزدهم اسفند 1329 ش دار فانی را وداع گفت و در قم در ایوان صحن کوچک به خاک سپرده شد.
در مجلس ختم آن فقید سعید در مسجد امام تهران (مسجد شاه)، رزم آرا نخست وزیر وقت که عامل اجرای سیاست استعماری بود ترور شد و زمینه حکومت ملی به رهبری آیت اللّه کاشانی و نخست وزیری دکتر مصدق فراهم گردید و از همین رو به آیت اللّه فیض، منجی ایران لقب داده اند.
از تألیفات او می توان ذخیرة، حاشیه بر عروة الوثقی، مناسک فیض، مناسک حج، و الفیض را نام برد. الفیض کتاب تحقیقی و استدلالی مهمی است که در آن چند مسأله، از جمله عدم انفعال آب قلیل و عدم تنجیس متنجس بررسی شده است. مناسک فیض نیز از ارزش و امتیاز والایی برخوردار است و چون برطبق اجماع و شهرت فقهای بزرگ، از شیخ طوسی تا این زمان، نوشته شده، هر کس بدان عمل کند در واقع به فتوای همه فقهای شیعه عمل کرده است. کتاب الفیض که یک بار در تیراژ دو هزار نسخه چاپ شده و کتاب مناسک فیض که پنج بار تجدید چاپ گردیده، اکنون نایاب است.
استاد دکتر علیرضا فیض
استاد دکتر علیرضا فیض در سال 1304 ش در قم دیده به جهان گشود. دوره های ابتدایی و متوسطه را در همانجا به پایان رساند. وی از سال 1317 تا 1332 ش در حوزه علمیه قم به تحصیل و تدریس علوم اسلامی سر گرم بود. همزمان، در سال 1332 ش دوره لیسانس رشته فلسفه دانشکده الهیات را با موفقیت به پایان برد و در سال 1334 به دوره دکتری فلسفه (معقول) راه یافت و در سال 1342 ش پایان نامه خود را با عنوان «انتقاد از منطق ارسطو» با درجه عالی گذرانید و به اخذ درجه دکتری نایل آمد.
در سال 1336 که دانشجوی دوره دکتری بود، به تدریس در دانشکده الهیات دعوت شد. از آن زمان، 43 سال می گذرد و ایشان در این مدت بی وقفه مشغول تدریس فقه و مبانی حقوق اسلامی در این دانشکده بوده و کما بیش با دانشکده های حقوق دانشگاه تهران و دانشکده قضائی و افسری و دانشگاه آزاد اسلامی همکاری علمی داشته است.
در سال 1358 ش که در پی انقلاب فرهنگی دانشگاهها تعطیل شد، استاد علاوه برنظارت بر برنامه های درسی دانشکده افسری به تدریس حقوق جزا در آنجا پرداخت. در سال 1360 در مراسم آغاز سال تحصیلی دانشکده افسری به عنوان استاد نمونه به حضور رئیس جمهور وقت (حضرت آیة ا...خامنه ای) معرفی شد و مورد تشویق قرار گرفت. همچنین در سال 1370 در مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران به عنوان استاد ممتاز دانشگاه از حجة الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی ریاست جمهور آن زمان لوح افتخار و جوائزی دریافت کرد.
استاد دکتر علیرضا فیض در دروس سطح و خارج حوزه علمیه از محضر بسیاری از بزرگان بهره برده است که نام اساتید و رشته های درسی آنان در زیر می آید:
الف. در ادبیات عرب و معانی بیان و منطق و کلام: حجة الاسلام و المسلمین مرحوم حاج شیخ ابوالقاسم نحوی، حجة الاسلام و المسلمین شیخ علی اصغر قزوینی، حجة الاسلام و المسلمین علوی گلپایگانی داماد آیت اللّه العظمی سید محمد رضا گلپایگانی، حجة الاسلام و المسلمین شیخ اسد اللّه نوراللّهی اصفهانی.
ب. در فقه: حجة الاسلام و المسلمین شیخ علی اصغر اشعری قمی مدرس عروة الوثقی، حجة الاسلام والمسلمین شیخ عبدالرزاق قائینی مدرس شرح لمعه، آیت اللّه عباسعلی شاهرودی مدرس مکاسب شیخ در سطح و خارج.
ج. در اصول فقه: آیت اللّه حاج آقا رضا موسوی قمی (فرزند آقای حاج سید صفی) مدرس معالم الدین و قوانین، آیت اللّه حاج آقا روح اللّه کمال وند مدرس رسائل و کفایة الاصول و نیز آیت اللّه العظمی سید محمد رضا گلپایگانی مدرس کفایة الاصول.
د. در خارج فقه: آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین بروجردی، آیت اللّه العظمی حاج میراز محمد فیض، آیت اللّه العظمی آقای حاج سید محمد تقی خوانساری.
ه. در خارج اصول فقه: آیت اللّه العظمی بروجردی و آیت اللّه العظمی حاج سید محمد محقق داماد.
و. در فلسفه اسلامی: آیت اللّه شیخ مهدی مازندرانی، آیت اللّه دکتر مهدی حائری یزدی و سید محمد حسین طباطبائی. افزون بر این، مباحث مشکل فلسفه را از محضر رهبر فقید انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) فرا گرفت.
همچنین استاد دکتر فیض از مراجع بزرگ آن زمان چون آیات عظام حاج میراز محمد فیض، حاج سید محمد تقی خوئی و حاج شیخ عباسعلی شاهرودی به اخذ درجه اجتهاد مفتخر گردید.
آثار علمی:
استاد دکتر فیض علاوه بر آثاری که مستقلاً تألیف یا ترجمه کرده، در تألیف و ترجمه برخی کتابها با نویسندگان دیگر همکاری نموده و به آنان یاری رسانده است. گفتنی است پاره ای از تألیفات استاد هنوز انتشار نیافته است. مجموع آثار بر جای مانده از ایشان در زیر می آید:
الف. تألیفات:
1. مبادی فقه و اصول که در دانشکده های بسیاری تدریس می شود. اغلب چاپهای این کتاب بارها در تیراژ ده هزار توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده و چاپ دهم آن بزودی انتشار خواهد یافت.
2. حقوق جزای عمومی اسلام که هنگام همکاری استاد با دانشکده افسری در چاپخانه آن دانشکده چاپ، و تاکنون سه بار تجدید چاپ شده و همچنان در آنجا و برخی دانشکده های دیگر تدریس می شود.
3. حقوق جزای خصوصی اسلام که در چاپخانه دانشکده افسری چاپ شده و در آنجا تدریس می شود.
4. تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام که چاپ اول و دوم آن در دو مجلّد در انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ شده و چاپ سوم و چهارم آن در یک جلد انتشار یافته است و به زودی چاپ پنجم آن نیز منتشر خواهد شد. این کتاب نیز جزو کتابهای درسی دانشگاهی است و در دانشکده های الهیات و معارف اسلامی تدریس می شود.
ب. ترجمه و تحقیق:
1. ترجمه لمعه در دو جلد که در دانشکده های مختلف تدریس می شود. چاپ ششم آن به زودی در انتشارات دانشگاه تهران چاپ و منتشر خواهد گردید.
2. ترجمه الدیة بین العقوبة و التعویض که استاد به پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ترجمه و تحقیق آن پرداخته است. استاد خود در این خصوص می گوید: نام آن را «دیه در میان مسئولیت مدنی و مسئولیت جنایی» نهاده و مقدمه ای مفصل برای آن نگاشته بودم که متأسفانه بعضی از اهل علم که نظارت بر کتابهای آماده به چاپ آنجا را داشتند، مقدمه را حذف کردند و نام کتاب را دیه گذاشتند و به چاپ آن اقدام کردند». اینک نسخ آن نایاب است.
ج. کتابهایی که با همکاری دیگران ترجمه، تصحیح یا تألیف شده اند:
1. استاد در تنظیم و تألیف لغت نامه دهخدا که گروهی از استادان در تألیف آن شرکت داشته اند بیش از دوازده سال همکاری داشته و ثمره این همکاری، بیش از دوازده جزءاز فرهنگ مزبور است که در مقدمه لغت نامه از این همکاری سخن به میان آمده است.
2. تحقیق و تصحیح کتاب التحصیل تألیف بهمنیار بن مرزبان شاگرد برجسته ابن سینا (از آثار باارزش استاد شهید آیت اللّه مطهری) که استاد فیض در بخش منطق آن) با استاد مطهری همکاری داشته است. استاد مطهری خود در مقدمه کتاب التحصیل، در صفحه ط نوشته است: از استادان محترم دانشکده الهیات جناب آقای مصلح و جناب آقای دکتر فیض. .. سپاسگزارم که در مقابله و تصحیح قسمتی از منطق کمک کرده اند ».
د. تألیفات منتشر نشده:
1. شرحی انتقادی بر قانون حدود و تعزیرات که استاد به توصیه دانشکده حقوق دانشگاه تهران به تألیف آن همت گماشت.
2. ویژگیهای فقه ملامحسن فیض.
3. اجتهاد در راه نوی که در پیش دارد.
4. اجزاء و اجماع و اجتماع امر و نهی.
افزون بر اینها استاد بیش از 100 مقاله علمی و تحقیقی به رشته نگارش کشیده که بیشتر آنها در مجله مقالات و بررسیها، و بقیه در مجلات دیگر از قبیل کیهان اندیشه، کیهان فرهنگی، مجله حضور وبرخی روزنامه های کثیر الانتشار به چاپ رسیده است.