ویژگی های منجی و دوران ظهور از منظر زائران جمکران

مقدمه

انسان ها همواره به امید تحقق و دست یابی به جامعه ای عاری از تبعیض، بی عدالتی، جنگ و خونریزی بوده اند و همین امید، اصلی ترین نیروی محرکه آن ها به شمار می آمده است. آن ها به گونه های مختلف تلاش نموده اند تا راه هایی برای دست یابی به این جامعه متعالی پیدا کنند و بیشتر، دنیای کمال یافته دست نیافتنی را به صورت آرمان شهری ترسیم نموده اند که با هدایت و رهبری فردی به آن خواهند رسید.

در این میان تفکر دینی نیز به تقویت روحیه امید و انتظار کمک کرده است. هر یک از ادیان آن را به شکل خاصی تصویر نموده اند. این اندیشه در ادیان و مذاهب مختلف با عناوین متفاوتی مانند مسیحاگرایی، آینده گرایی، هزاره گرایی[1] و موعودگرایی یا موعودباوری مترادف شده است. اندیشه نجات و منجی موعود در هر یک از ادیان در چارچوب دینی و فرهنگی همان دین معنی می یابد و ویژگی های آن را می گیرد. هم چنین خاستگاه و آرمان این اعتقاد در هر یک از ادیان، مختص به آن دین بوده و اگرچه دارای مشابهت ها و مشترکاتی هستند اما با هم تفاوت های عمده ای نیز دارند.

گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان مختلف، نشان داده است که اندیشه نجات یا منجی موعود، اندیشه ای جهانی است؛ میزان موعودباوری ادیان از لحاظ کمی و کیفی با هم متفاوت است و مطالعات نشان داده است که این اعتقاد در دین مسیحیت و اسلام به ویژه در مذهب شیعه امامیه، باورمندان بیشتری دارد.

مهدویت از آموزه های فراگیری است که کم و بیش، همه فرق و مذاهب اسلامی به آن معتقدند. این آموزه در تفکر شیعی از جایگاه ممتازی برخوردار است. مذهب شیعه با بهره گیری از تفکر انتظار و معرفی منجی مصلح عدالت گستر، آینده ای را ترسیم می کند که در آن به ارزش های اخلاقی، معنویت، کرامت، عدالت و فضیلت های انسانی از یک سو و ایجاد زندگی مرفه مادی در این دنیا از سوی دیگر بها می دهد.

در اسلام از موعود نجات بخش با عنوان «مهدی» یاد می شود و در این خصوص تفاوتی میان فرقه های شیعی یا سنی وجود ندارد.... مهدی، اصطلاحا لقب فردی از اهل بیت پیامبر است که رسول اکرم بشارت ظهورش را داده است. او، جهان را پس از آکنده شدن از ستم، از عدالت سرشار خواهد ساخت. مهدی به هدایت الهی مهتدی و به نصرت او منصور است (نصیری، ١٣٨٨: ٤٠٩).

این اعتقاد در تفکر شیعی به صورت بسیار مشهودی وجود دارد و تأثیرات زیادی در زندگی معتقدانش به جا می گذارد. این تأثیرات را می توان در تمام جنبه های زندگی معتقدان، از برگزاری مراسم ازدواج در ایام منتسب به منجی موعود (امام زمان) مثل نیمه شعبان گرفته تا برپایی مراسم مختلف اجتماعی، سیاسی و عبادی در ایام یا اماکنی که به شکلی مرتبط با تولد یا حضور منجی موعود بوده است؛ مشاهده نمود. یعنی زندگی روزمره معتقدان، با این تفکر عجین شده و بسیاری از لحظات آنان، براساس این باور شکل گرفته و زیسته می شود. مکان ها و زمان ها در این تفکر معنی گرفته و خصلت تعریف شده ای پیدا می کنند.

یکی از اماکنی که در ایران با این اعتقاد مرتبط شده و تقدس پیدا کرده مسجد جمکران است. این مسجد به اعتقاد برخی از شیعیان به فرمان مستقیم امام زمان ساخته شده و به این لحاظ، محلی برای حضور و گردهمایی معتقدان به آن، در زمان های مختلف ازجمله سه شنبه شب ها که به قولی شبی است که دستور ساخت مسجد صادر شده یا روزهای جمعه به صورت هفتگی و ایام اعیاد شعبانیه، شده است. ما در این نوشتار ویژگی های منجی و دوران ظهور را به عنوان یک هدف فرعی از منظر زائران جمکران مورد بررسی قرار دادیم. در ادامه قبل از شرح نتایج حاصل از پژوهش در این زمینه به پیشینه تحقیق می پردازیم.

ادبیات تحقیق؛ آثار و مطالعات

با توجه به گستردگی نفوذ مفاهیمی مانند موعودباوری، منجیگرایی، هزاره گرایی، مهدویت و مباحث مرتبط با آن، از قبیل آخرالزمان و... ؛ آثار تولید شده در این حوزه چه به لحاظ تعداد و چه به لحاظ تنوع، بسیار زیاد است. این تکثر هم ناشی از نحوه رویکرد تولیدکنندگان آثار به موضوع و هم تنوع در زبان ارائه آن است.

عمده ترین دلیل این گستردگی و نفوذ، نزدیکی مفاهیم این بحث با مفاهیم دینی و اعتقادی است، که این مفاهیم را به یک مفهوم عام بدل کرده است. نمود این تفکر در اقشار و افراد مختلف به صورت های گوناگونی مانند آثار هنری، فرهنگی، فکری، سیاسی، اجتماعی بروز نموده است. با توجه به تنوع و تکثر آثار موجود، در این مقاله، با عنایت به موضوع آن تنها بخشی از آثار مرتبط با اثبات، و دلایل وجود منجی (حجت) یا امام زمان در تفکر شیعی، ویژگی های منجی، شرایط ظهور، ویژگی های دوره ظهور مطرح می شوند.

کتاب های فراوانی درباره معرفی امام زمان و ویژگی ها و اثبات وجود ایشان، وجود دارد که کتاب ارشاد شیخ مفید نمونه ای از آن ها است. این کتاب توسط واحد ترجمه و انتشارات سرور و با هم کاری سیدحسن موسوی مجاب ترجمه شده است. در پیش گفت ار این کتاب آورده شده است:

اکنون به یاری خدا و مدد او خواهم نگاشت آن چه تو - که خدا یاور تو باد - درخواست نمودی که بنویسم از نام های ائمه هدی، تاریخ زندگانی، زمان و مکان شهادتشان، و نام های فرزندان و برخی از اخباری که در شناخت بیش تر آنان سودمند است؛ تا این که با آنان بیشتر و بهتر آشنا شده و تفاوت میان ادعا و اعتقاد به آنان برای تو آشکار گردد که با بینش و بصیرت، خود میان شبهات و بینات جدایی افکنده و هم چون مومنان و منصفان بر آن چه که حقیقت است تکیه زنی، و من همان طور که درخواست کردی به اختصار اجابت خواهم کرد آن چه را خواستی، و به خدا پناه می برم و از او به سوی راه هدایت یاری می جویم. (شیخ مفید، ١٣٨٨: ١٩)

در این کتاب شیخ مفید تاریخ ولادت، دلایل امامت، عمر و مدت امامت و زمان و علت وفات و جای قبر و تعداد فرزندان ائمه هدی و گزیده ای از اخبار و روایات مرتبط با هر امام را آورده است. او موضوع جانشینی امام زمان را به عنوان یک موضوع با اهمیت مورد بررسی قرار داده و بر اساس مباحثی که مطرح نموده است، امام مهدی فرزند امام حسن عسکری را به عنوان آخرین امام شیعی معرفی کرده است.

کتاب بعدی که در این جا به آن اشاره میکنیم درباره موعود اهل سنت با عنوان «مهدی پژوهی در آثار اهل سنت» نوشته علی دژاکام است که در سال ١٣٩٠ توسط انتشارات موعود عصر منتشر شده است. نویسنده در این کتاب که در شش فصل با عناوین: معرفی کتاب های مستقل، کتاب های مشتمل، چکیده نگاری، حضرت مهدی در ادبیات اهل سنت، گزیده سخنان بزرگان اهل سنت و فهرست وارده تنظیم شده است، با رویکردی کتاب شناسانه می کوشد باور به مهدویت در میان عالمان بزرگ اهل سنت را به تصویر بکشد و در منظر ناظران قرار دهد (دژاکام، ١٣٩٠: ١٨).

یکی دیگر از کتاب هایی که درباره امامت امام مهدی نگاشته شده است، کتاب «موعود آسمانی: پژوهشی در امامت حضرت امام مهدی از دیدگاه مسلمانان» است که مرکز حقایق اسلامی در ذیل سلسله پژوهش های اعتقادی منتشر کرده است و ترجمه اثری از آیت الله سید علی حسینی میلانی است. در پیشگفتار، نویسنده اشاره می کند برای گفت وگو با پیروان دیگر مذاهب و دعوت آن ها به پذیرش این اعتقاد شیعیان دوازده امامی که امام مهدی به دنیا آمده و زنده است و در پس پرده غیبت به حیات مبارک خود ادامه می دهد، ناگزیر باید از دلیل های قابل قبول و روش های استوار استفاده نمود. او در صفحات بعدی پیشگفتار به بخشی از شبهاتی که از سوی مخالفان این اعتقاد شیعی مطرح شده خصوصا شبهات ابن تیمیه اشاره می کند و می نویسد:

کتاب پیش رو، با بیان عقیده شیعه درباره حضرت امام مهدی به نقد و بررسی شبهه های طرح شده در این زمینه می پردازد و این پژوهش را در سه بخش سامان می دهد: بخش یکم، مهدویت و امام مهدی از دیدگاه مسلمانان. بخش دوم، روایت های معارض، بخش سوم، مسئله مهدویت و پرسش ها و شبهه ها (میلانی، ١٣٩٠: ٢٥).

او در بخش اول به دنبال اثبات وجود امام زمان و لزوم وجود ایشان با استناد به روایات و احادیث مورد قبول اهل سنت و شیعیان است. در بخش دوم به پاسخ گویی روایاتی برمی آید که به عنوان روایات معارض نام برده است. منظور وی از روایات معارض روایاتی هستند که با روایات متواتری که از رسول خدا نقل شد، مخالف است.

بعضی با طرح این روایات و ادعای معارضه، می خواهند حجیت روایات متواتر گذشته را زیر سؤال ببرند (همان: ٧٩). او در این بخش از کتاب، با نقد این روایات سعی میکند شک و تردیدی پیرامون مسئله مهدویت باقی نگذارد. هم چنین در بخش سوم به پاسخ به شبهات و پرسش هایی می پردازد که از طرف عده ای درباره مسئله مهدویت مطرح شده است. اثر بعدی کتاب «تاریخ پس از ظهور» اثر سیدمحمد صدر است که درباه دوره ظهور نگارش شده اند. حسن سجادی پور مترجم کتاب در مورد آن می نویسد:

این کتاب سومین مجلد از مجموعه چهار جلدی موسوعة الامام المهدی می باشد... از ویژگی های این مجموعه می توان به دسته بندی منظم روایات معتبر و مورد اتفاق و متواتر بین شیعه و سنی، بحث و بررسی درباره آن ها و افزودن تاویلات و تصحیحات جدید اشاره کرد. (صدر ١٣٨٩، ١٢)

صدر در بیان اهمیت موضوع بحثش چنین می نگارد:

اهمیت موضوع (تاریخ آینده جهان)، وامدار اهمیت بحث درباره امام مهدی می باشد. زیرا این تاریخ یکی از شاخه های مباحث مهدویت است.... رواست که برای شناخت رفتارها و اقدامات این مصلح بزرگ در «روز موعود» و نیز روش ها و سیاست هایش در تدبیر و رهبری جهانی مشتاقانه قدم برداریم.... از زاویه ای دیگر، اهمیت بحث در آن جا آشکار میشود که تلاش کنیم هر آن چه در مورد حوادث و رویدادهای روز ظهور و پس از آن گفته شده یا می شود از افسانه ها و خرافات پاکسازی شود. (صدر ١٣٨٩، ١٥ - ١٦)

این کتاب در سه بخش با عناوین نشانه ها و مقدمات ظهور، حوادث مربوط به ظهور و برپایی دولت جهانی تا وفات امام مهدی و جهان پس از امام مهدی تدوین شده است.

نویسنده در این کتاب سعی دارد با است دلایل تاریخی بحثش را ارائه دهد؛ هر چند معتقد است که به لحاظ کلامی نیز اندیشه اسلامی برای این موضوع پاسخ دارد. در نتیجه باید هر فردی محک و معیاری عقیدتی و ملاک و میزانی تاریخی داشته باشد تا بتواند به وسیله آن حق را از باطل تشخیص دهد. اسلام هر دو معیار عقیدتی و تاریخی را در اختیار ما قرار داده است اما آن چه که محل بحث ماست، همان معیار و میزان تاریخی است (صدر ١٣٨٩، ١٧). به روش مذکور، نویسنده با بررسی روایات موجود نمایی از اتفاقات و وقایع دوران ظهور و دولت جهانی امام مهدی را ترسیم نموده است.

در ادامه به ذکر یکی از پایان نامه های انجام شده در این زمینه می پردازیم. پایان نامه ای با عنوان «فرجام تاریخ از منظر مهدویت»، این پژوهش توسط وحید صفایی دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد تهران مرکز در سال ١٣٨٥، به راهنمائی دکتر سیدمصطفی ابطحی انجام شده است.

او در ابتدا به بررسی ادبیات تحقیق در زمینه فرجام شناسی از دیدگاه صاحب نظران و ادیان مختلف پرداخته و سپس در خصوص جامعه موعود در دیدگاه شیعی، مباحثی را مطرح کرده است. در جامعه موعود پس از ظهور امام زمان اقداماتی برای حکومت جهانی ایشان انجام می شود. محقق این اثر معتقد است که انسان در عصر ظهور به کمال ذاتی خود میرسد که همان کمال خلقی به علاوه کمال عقلی و کمال اجتماعی است. ویژگی های مختلف این جامعه از ساختار و سازمان حکومت مهدوی تا ویژگی ها و سیمای دولت مهدوی بازنمایی می شود و به تعبیر نویسنده، دولت مهدوی تحلیل سیستمی شده است. او در فصل نتیجه گیری اشاره می کند:

در تحلیل سیستمی دولت مهدوی و بررسی و کارایی و کارآمدی آن، توجه به پیامدها و داده های آن (آثار و نتایج) در ابعاد گوناگون ضروری به نظر می رسد. گفتنی است مهم ترین و بارزترین پیامدها و برون دادهای نظام مهدوی در چند انگاره جلوه گر است:

١. عدالت و امنیت (قسط، عدل و تعادل). ٢. عقلانیت و معنویت (کمال اخلاقی و خردورزی). ٣. توسعه (رفاه، عمران و آبادی). (صفایی ١٣٨٥: ١٩٤)

علاوه بر موارد فوق که بخش اندکی از آثار موجودند، دعاها و زیارت نامه هایی مانند دعای ندبه و یا زیارت آل یاسین، دعای عهد و... در منابع شیعی درباره امام زمان هستند که به انحاء مختلفی به بیان خصوصیات امام زمان پرداخته اند، و مفسرین و شارحان به شرح و تفسیر آن ها همت گماشته اند. «دعای ندبه مشتمل بر عقاید شیعه و تأسف بر غیبت امام مهدی است که از امام ششم شیعیان نقل شده است و خواندن آن در اعیاد فطر، قربان، غدیر و روزهای جمعه توصیه شده است».[2]

در این دعا «ابتدا پس از حمد و ثنای الهی، اشاره اجمالی به رسالت انبیا و مقامات مختلف هر یک از آنان در راه اصلاح جامعه بشری و مبارزات بی وقفه ایشان در این راه کرده، آن گاه به مقام پیغمبر اسلام و دعوت او، و سپس به خلافت بلافصل علی پرداخته است» (علوی طالقانی، ١٣٨٨: ١٥).[3] سپس به فرازهایی از دعا می رسیم که با عباراتی، خطاب به امام زمان می کند و او را می خواند، از جمله «أین المعد لقطع دابر الظلمة»؛ کجاست آن کسی که برای برکندن ریشه ظالمان و ستمگران مهیا و آماده گردیده.... «أین المرتجی لازالة الجور و العدوان»! کجاست آن یگانه کسی که برای برانداختن اساس ظلم و عدوان مورد امید و نظر (خلایق) است.... «أین السبب المتصل بین الارض و السماء»! کجاست آن وسیله حق که بین زمین و آسمان پیوسته است و حقایق و پیغام وحی آسمانی را به زمین می رساند.... «أین الطالب بدم المقتول بکربلا»!

کجا است آن که خون (جد بزرگوارش) شهید کربلا را انتقام کشد (همان: ٢٤٥، ٢٥١، ٢٨٤، ٢٩٠)... و با ندبه و زاری و سرشک اشک او را می طلبد و با شوق و اشتیاق به قیام و برنامه انقلابی و اصلاحی او می پردازند و در آخر با ذکر چندی از نیازها و حوائج آن دعا را پایان می دهد (همان : ١٥).

این آثار همگی به ویژگی هایی از امام زمان و دوران ظهور اشاره میکنند و به عنوان نمونه هایی از منابع مستند در این باره به شمار می آیند. اما این تعالیم در مواجهه کنشگران با آن ها و درونی کردن آن ها، دستخوش تغییراتی می شوند که ما در ادامه به تبیین آن از منظر تعدادی از زائران مسجد جمکران می پردازیم.

بررسی جامعه آماری

جامعه این تحقیق، مراجعان مسجد مقدس جمکران در سه شنبه شب ها (شب های چهارشنبه) و روزهای جمعه در سال ١٣٩١هستند. به منظور تعیین حجم نمونه از راهبرد (استراتژی) حداکثر گونه گونی استفاده شد. راهبرد حداکثر گونه گونی مستلزم این است که پیشاپیش، معیاری برای تفکیک محل ها یا مشارکت کنندگان تعیین کرد و سپس محل ها یا مشارکت کنندگانی را انتخاب کرد که کامل از نظر این معیار(ها) متفاوت باشند.

غالبا این رویکرد بدین سبب اتخاذ می شود که وقتی پژوهشگر تفاوت ها را در آغاز مطالعه، حداکثر می سازد احتمال این که یافته هایش منعکس کننده تفاوت ها یا نگاه های متفاوت باشند (یکی از آرمان های پژوهش های کیفی) بیشتر می شود.(کرسول، ١٣٩١: ١٥). به علت کثرت مراجعان و تنوع قشری و طبقاتی، ملیتی، جنسیتی، پوششی و... ابتدا طبقه بندی کیفی ای براساس شاخص ها و عواملی مانند جنسیت، سن تقریبی، پوشش ظاهری، ملیت، و غیره تعریف شد. به منظور تعیین گونه گونی جامعه آماری با مشاهده میدانی، شاخص های کیفی تفکیک مراجعان به طور دقیق استخراج شد. سپس نمونه ها براساس تنوع گروه های کیفی که در جامعه آماری شناسایی شدند با راهبرد موردهای دم دستی انتخاب گردیدند.

استراتژی موردهای دم دست حاکی از انتخاب محل ها یا افرادی است که پژوهشگر می تواند به راحتی به آن ها دست یافته و به آسانی داده ها را گردآوری کند (همان: ١٥٥). تعداد کل نمونه ها ٣٠ نفر بودند. در این تحقیق روشی که برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفت، مصاحبه روایی و استفاده از روایت زندگی مصاحبه شوندگان است، که یک روش کیفی است. روایت ها این امکان را به محقق می بخشند تا به شکل جامعی به جهان تجربیات، هرچند ساختار یافته مصاحبه شوندگان نزدیک شود... مصاحبه روایی، روش کارآمدی است و نسبت به سایر شکل های ارائه داده، اطلاعات غنی تری از رویدادها و تجربیات به دست می دهد (فلیک ١٣٨٧، ١٩٥-١٩٢).

همان گونه که اشاره کردیم تعداد کل مصاحبه شوندگان ٣٠ نفر و تعداد زنان و مردان مصاحبه شده برابر و هر کدام ١٥ نفر بوده اند. میانگین سنی کلی افراد مصاحبه شده ٣٣ سال، میانگین سنی گروه زنان ٢٧ سال و مردان ٣٨ سال است. از نظر شهر محل سکونت مصاحبه شوندگان، بیشترین پراکندگی جغرافیایی در حوزه استان های شرقی و مرکزی کشور مشاهده شد. یعنی بیش تر مصاحبه شوندگان از استان های سیستان بلوچستان، کرمان، مرکزی، تهران، فارس، گلستان، اصفهان، قم و سمنان بوده اند. تعدادکم تری از مصاحبه شوندگان از استان های قزوین، البرز، زنجان، و کهکلویه و بویراحمد بوده اند. به منظور دست یابی به «ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی» فرد مصاحبه شونده، سوالاتی در مورد شغل و تحصیلاتشان، میزان دارایی و درآمد و... از مصاحبه شوندگان پرسیده شد.

با عنایت به این که این پژوهش به روش کیفی انجام شده است، سوالات به گونه ای طرح شده اند که مصاحبه شونده فارغ از نیاز به اعلام کمی سطح درآمدش، بتواند در مورد سطح اقتصادی اش تا میزان بالایی، دقیق، اعلام نظر نماید. در عین حال در مواردی که احتمال این داده می شد که مصاحبه گر و مصاحبه شونده در مورد وضعیت اقتصادی فرد، برداشت یکسانی نداشته باشند با سوالات جزیی تر به مسئله پرداخته شد. طبقه اقتصادی مصاحبه شوندگان، برحسب نوع و میزان برخورداری از امکانات و تسهیلات رفاهی در منزل و امکان دسترسی به خدمات رفاهی بهداشتی و امکانات و تسهیلات آموزشی تفریحی در جامعه، تعریف گردید. براساس این ویژگی ها و با توجه به متن مصاحبه ها، و نوع ارتباط مصاحبه شوندگان با موضوع منجی باوری و اعتقاد به امام زمان، آن ها را به چند گروه دسته بندی کردیم.

شرح

اولین گروه افرادی هستند که می توان حضورشان در این مسجد را با حاجت خواستن، جهت رفع مشکلات زندگی روزمره شان پیوند زد. این افراد در زندگیشان معمولا تجربیات لذت بخش یا دردناکی را تجربه کرده اند، این تجربیات با توسل به امام زمان و گرفتن حاجت همراه بوده است، و بیش تر مربوط به مسائل شخصی فرد است و در تقویت باور منجی گرایانه او مؤثر بوده است. چون این تجربیات غالبا با پیش زمینه های اعتقادی فرد شکل گرفته اند، لذا اغلب افراد بر اساس طرحواره های تفسیری - دینی، آن را تبیین می کنند.

گروه دوم شامل مصاحبه شوندگانی می شود که حضور آن ها در مسجد جمکران، مبتنی بر اعتقادات دینی فرد بوده است و با نیت کسب اجر اخروی یا کسب رضایت امام زمان اتفاق می افتد. آن ها حضورشان در این مسجد را یک فعل اعتقادی می دانند که نتیجه این کنش، علاوه بر تأثیر در زندگی دنیوی آنها، بیشتر در آخرت و زندگی اخروی او مؤثر دانسته می شود. گروه آخر شامل افرادی است که حضورشان در مسجد جمکران انتخابی نیست و به دلایل مختلفی مثل در مسیر مسافرت بودن این مسجد، یا مسائل شخصی دیگری بوده است که به مسجد آمده اند.

گروه اول

افرادی که براساس دسته بندی ما در گروه اول قرار گرفته اند، خواستن حوائج و رفع مشکلات در متن مصاحبه شان پررنگ بوده است. در واقع، این گونه میتوان تحلیل کرد که حضورشان در این مسجد برای حاجت خواستن بوده است. یکی از عمده ترین دلایل حاجتمندی، عدم دسترسی یا نابرخورداری فرد از یک سری از مواهب است. نزدیک ترین مفهوم نظری که در توضیح این عامل به کار می آید، مفهوم محرومیت است. برای محرومیت از تعریف های است ارک و گلاک استفاده می کنیم.

آن ها نابرخورداری از یک سری معیارها را به عنوان محرومیت تعریف کرده اند که در پنج نوع قابل دسته بندی است : هر طریقی که فرد یا گروهی در مقایسه با افراد یا گروه های دیگر یا در مقایسه با مجموعه درونی شده ای از معیارها، نابرخودار باشد یا احساس حرمان کند؛... [محرومیت] اقتصادی و اجتماعی (منزلت، قدرت و پایگاه)؛ ارگانیسمی (معلولیت جسمانی یا ذهنی)؛ اخلاقی (اشاره به تضادهای ارزشی و ناخشنودی از آرمان های جامعه)؛ روانی (فقدان التزام به ارزش های موجود، مثل بیهنجاری) (تامسون، ١٣٨٧: ١١٢ -١١١). برای بیان تفاوت این محرومیت ها گلاک اشاره می کند:

محرومیت اقتصادی زمانی رخ می دهد که شخص، وضعیت مالی دشواری دارد یا فقیر است. محرومیت اجتماعی دلالت بر این دارد که شخص به انواع کالاها و کیفیاتی که در جامعه به آن بسیار بها داده میشود، دسترسی کمی دارد. مرد بودن، سفید بودن، جوان بودن، به لحاظ دانشگاهی موفق بودن؛ قدرت و اعتبار می آورند. محرومین در میان زنان، غیرسفیدپوستان، سالخوردگان و کسانی که به لحاظ تحصیلات ناموفق اند، یافت می شوند....

محرومیت ارگانیسمی به این معنا است که برخی به خاطر بیماری یا ناتوانی های جسمانی، در وضعیت بدتری نسبت به دیگران قرار دارند. محرومیت اخلاقی، تجربه افراد از تضاد بین نظام ارزشی شخصیشان و نظام ارزشی جامعه آن ها است و کشف این که نظام ارزشی شخصی، توسط جامعه پذیرفته نیست؛ برای مثال، زمانی که فرد یا گروهی از مردم - خواه به طور مستقیم و یا از طریق واسطه - احساس می کند که در بحبوحه زوال اخلاقی تهدید کننده قرار دارد.

آخرین شکل محرومیت طبق فهرست گلاک، محرومیت روانی است که زمانی اتفاق می افتد که افراد، نظام تفسیر مناسبی برای جهت دهی به خود، در این جهان در اختیار ندارند برای این که به لحاظ روش شناسی دچار مصادره به مطلوب داده ها نشده باشیم، فقط کسانی را محروم تلقی کردیم که در مصاحبه هایشان یکی از اشکال محرومیت، آشکارا و به تأکید بیان شده باشد؛ یعنی بیشتر به جای محرومیت واقعی[4] به محرومیت احساس شده[5] استناد کرده ایم. محرومیت احساس شده، احساس و درکی است که فرد از وضعیت اش دارد که گاه ممکن است در شرایط مشابه، آن وضعیت از نظر یک فرد، محرومیت و از دید فرد دیگر، محرومیت تلقی نشود. جمعا تعداد ١٧ نفر از زنان و مردان مصاحبه شده در این گروه قرار گرفتند که از این تعداد ٧ نفر مرد و ١٠ نفر زن بوده اند.

بررسی ویژگیهای منجی دوران ظهور از منظر افراد گروه اول

برای این که از منظر مصاحبه شوندگان، ویژگیهای امام زمان را دریابیم، علاوه بر سؤالاتی که در کل مصاحبه به صورت غیرمستقیم به این موضوع مرتبط میشد، سؤال «چه تصوری از امام زمان دارید؟» و «دوران ظهور از نظر شما چگونه است؟» از آن ها پرسیده شد، که در این قسمت به پاسخ های افرادی که در گروه اول قرار گرفته اند می پردازیم.

آن ها خصوصیاتی را برای امام برشمردند که از چند جنبه قابل تأمل است. اغلب آن ها به ویژگی هایی از ایشان اشاره کردند که بیشتر در ارتباطهای دوستانه مورد توجه اند؛ مانند مهربانی فراوان، احساس پشتیبانی و حمایت، دوست واقعی، خضوع، اجابت حاجت، شنونده خوب برای همه کس و همه حرف ها، با گذشت و توجه به همه آدم ها. این افراد به خصوصیاتی اشاره کرده اند که معمولا انسان ها در یک ارتباط دوستانه مورد توجه قرار میدهند؛ ویژگیهایی که در یک ارتباط دوستانه مخصوصا اگر از سوی مقابل باشد خیلی اطمینان بخش و آرامش دهنده است. این نوع ارتباط به صورت بسیار مشهودی در بین زائران مصاحبه شده این گروه مشاهده میشود.

م:[6] از امام زمان چه ویژگی هایی توی ذهنت است؟ یعنی امام زمان را چه طوری تصور می کنی؟

پ: یه بابای مهربون.

م: مثل بابات؟

پ: شاید مهربون تر از بابای خودم. که همیشه دوست دارم دستاش رو روی سرمون بکشه

(مصاحبه ششم).

م: آره. به نظرت چه جوریه امام زمان؟

پ: امام زمان به نظر ما خیلی هم خوبه.

م: چه جوریه مثل؟

پ: او هم بشر است مثل ما زحمت کشیده به درجه رسیده. بشری است مثل خودمون.

(مصاحبه هفت م).

م: کل از امام زمان... چه تصوری ازش داری حتی قیافه ظاهری؟ که بیاد چیه توی ذهنت؟ امام زمان چه ویژگی هایی داره؟

پ: قیافه که هیچ وقت تو ذهنم ترسیم نکردم که مثل قیافه اش این جوری باشه. ولی فکر می کنم خیلی باید مهربون باشه (مصاحبه هشت م).

م: از امام زمان چه تصوری داری، فکر می کنی چه جوری باشه و چه خصوصیتیاش خیلی ویژه است خیلی بارزه، یک آدمی که مثل با چه ویژگی هایی؟

پ: یک جور آدمی که من خیلی دوست دارم با همچین آدم هایی رابطه داشته باشم، یک آدمی هست که خیلی عظمت داره و خیلی بزرگه، ولی با اون عظمتش حرف های کسایی که دور و برش هستن رو گوش میده، من یک همچین شخصیتی رو خیلی دوست دارم.

م: یعنی چی، یعنی مهربونه.

پ: خیلی مهربونه. (مصاحبه هفدهم).

ویژگی دیگری که بسیاری از افراد به آن اشاره کرده اند و آن را از اهداف ظهور ایشان نیز دانسته اند، برپایی عدالت در جامعه است؛ به نوعی که همه افراد یکایک، از آن برخوردار خواهند شد، یعنی عدالتی فراگیر که همه اعضای جامعه با هر سطح از موقعیت اجتماعی یا اقتصادی و تحصیلی بتوانند در حد درخورشان بدون هیچ اجحافی از آن بهره مند شوند.

به عبارت دیگر آن ها اشاره می کردند که کاستیها و نابرخورداریهایی که فعلا به دلایل متفاوتی بسیاری از افراد با آن مواجه اند با ظهور امام زمان و مدیریت و حسن رفتار و صداقتی که خواهند داشت، رفع خواهد شد و همه به عدالت از مواهب برخوردار خواهند شد.

ویژگیهای برشمرده بالا مبتنی بر زندگی روزمره افراد بوده است و غالبا بر حسب این که چه نوع حرمانی در زندگیشان وجود داشته، ویژگیهای دورۀ ظهور ایشان را به نوعی مرتبط با آن محرومیت تبیین کرده اند. به صورت نمونه به تعدادی از این اظهارات اشاره می کنیم:

م: چه تصوری از زمانی که بیایند داری؟

پ: ان شاءالله وقتی بیاید دنیا پر از عدل و داد می شود. (مصاحبه اول).

پ: خوب همه جا پر از عدل داد میشه دیگه.

م: یعنی چی؟

پ: یعنی عدالت تو همه جای دنیا برقرار میشه. نه تنها ایران. در همه جای دنیا عدالت برقرار میشه.

م: عدالت یعنی چی؟

پ: عدالت یعنی این که یک سهمی را ببرند. مثل اگر قرار باشه خونه... همه خونه باید داشته باشند...

پ: مثلا من نمی گویم که... اصل خودم را مثال میزنم. من حقوقم این قدره، واقعا این حقوقم خیلی کمه. به نظرم امام زمان بیاید یک برنامه ای میچیند یک کاری انجام میدهد که ماهایی که این قدر ضعیف هستیم یک مقدار بیائیم بالا. یعنی از نظر مالی بیائیم بالا (مصاحبه چهارم).

پ: نه دیگه آقا را ببینیم اون موقع با خود آقا مستقیم درد دل می کنم.

م: فکر می کنید که اگر به شکل دائم ان شاءالله بیایند یعنی در واقع ظهور بکنند چه اتفاقی می خواهد بیفتد؟

پ: آقا ان شاءالله ظهور کنه آقا میآیند برای عدالت. در جهان عدالت برقرار کنه.

م: عدالت یعنی چی؟

پ: حق به حق دار برسه دیگه. ظلم و ستم برن کنار دیگه. جامعه...

پ: دیگه اگه آقا بیاد... حقمون... شاید نشه بگیره ولی خوب حداقل بیاد از این وضع در می آییم دیگه....

پ: یعنی ظلم برچیده بشه یعنی حق به حق دار میرسه....

پ: ولی فرهنگ ظلم برچیده میشه. فرهنگ امام زمان ان شاءالله بیاد دایر بشه درست میشه. (مصاحبه پنجم).

م: بعد ان شاءالله ظهور کنند چه اتفاقی قراره بیفتد؟

پ: ان شاءالله اتفاق مطمئنا خیلی خوبی میافته.

م: چی مثل؟

پ: اتفاق خیلی خوبی هم میافتد اکثر آدم ها هم دوست ندارند این اتفاق بیفته. چون می گن امام زمان ظهور کنه آدم هایی که ظلم می کردند ریشه شون کنده میشه. اون هایی که به هر دلیلی گران فروشی، دزدی، تهمت، گناه، هر چی. امام زمان باهاشون مبارزه می کنه خیلی دوست ندارند امام زمان ظهور کنه. به خاطر همین. ولی ما که این چیزها تو کارمون نیست، خیلی دوست داریم امام زمان ظهور کنه (مصاحبه هشت م).

پ: بیاد سرو سامونی به زندانیها بده و از دست چیزها چی می گن؟... از همین دو جوری و

...

پ: همه نجات پیدا کنند(مصاحبه دهم).

پ: حداقل، حداقلش اینه که همه جای دنیا مثل جمکران میشه برا آدم، این که آدم آرامش داره و هر چی هم که مشکل داشته باشه اون موقع امام زمان قشنگ میتونه با آدم حرف بزنه و چه جوری بگم، مثل یکی که آدم گاهی وقت ها بهش احتیاج داره و بخواد باهاش حرف بزنه و ایشون هم راه حل بدن، چه جوری بگم آرامش دیگه، کل واسه آدم همه جا هست.

...

پ: نه، مشکل داره آدم کل،... آره، شاید ولی باز هم با تمام این ها آدم یک آرامش داره، این آرامشه نمیذاره که آدم عصبانی بشه، یا ناامید بشه... آره حل میشه این طوری، مثل این آرامش رو داره که اگه حل نشه یکی هست که اگه بره پیش امام زمان جوابش رو بده،...

(مصاحبه هفدهم).

خصوصیات مذکور توسط این افراد کم تر با خصوصیات آورده شده برای امام زمان در منابع مرتبط هماهنگ است. خصوصیاتی مانند: امام معصوم، انسان کامل، خون خواه امام حسین و غیره. اگر چه به عنوان انسان کامل، برای ایشان برخی از خصوصیات اشاره شده را این کتب ذکر کرده اند، اما نوع ارتباطی که افراد این گروه با این ویژگیها برقرار می کنند، کمتر در آن کتب ذکر شده است.

علاوه بر ویژگیهای بالا، تعدادی از افراد این گروه، ویژگی دیگری که برای ایشان اشاره نمودند نظارت و اشراف امام زمان بر پرونده رفتاری شیعیان شان است. آن ها اشاره کرده اند که آخر هر هفته پرونده های ما به دست ایشان میرسد و باید رفتاری داشته باشیم که مورد تایید امام زمان باشد یا این که هر ساله در شب قدر، مقدرات انسان ها توسط ایشان امضاء میشود:

پ: به خاطر این که میدونیم دیگه، به این اعتقاد داریم که روزانه پروندۀ ما به دست امام زمان میرسه، ولی خوب ما تو روزمره گی هامون این رو احساس نمی کنیم ولی وقتی این جا میآییم این رو واقعا احساس می کنیم.

...

پ: وقت ی پاتو میذاری تو مسجد از در ورودی میآی تو، اون حال و هوا رو، انگار یک چیزی بهت منت قل میشه و یک چیز بزرگی رو احساس می کنی و یاد همه گناهایی که تو هفت ه کردی

به دست شون رسیده، یک جورایی نارحت میشی دیگه (مصاحبه یازدهم).

در یک مورد هم یکی از مصاحبه شوندگان این گروه امام زمان را قطب عالم امکان معرفی کرد و بودن و ثبات جهان را به وجود ایشان وابسته دانسته است. این ویژگیها بیشتر از موارد قبلی بر زمینه های اعتقادی افراد مصاحبه شده، اشاره دارد و به کتاب ها و مستندات مذهبی شیعه نزدیکتر است.

در مورد وجود امام زمان و جایگاه ایشان نیز اغلب مصاحبه شوندگان این گروه، امام زمان را به عنوان واسطه زمینی بین انسان و خدا میدانند که این تصور، منطبق با فرازی از دعای ندبه است: «أین السبب المتصل بین الارض والسماء» مصاحبه شونده شماره ٢ می گوید:

پ: امام زمان این لحظه های حرف زدنم با خدا حضور داره. میدونی احساس می کنم امام زمان واسطه بین من و خداست. یعنی یک جوری مهربونانه... میدونید من امام زمان را واسطه قرار میدهم چون میدونم امام زمان پاکه. من خیلی ناقصم ولی ناامید نیستم. هر چند یک وقت شیطان میره تو جلدم ناامید هم میشوم. ولی این را میدونم که یک زمانی ممکنه به خاطر من این را بهم نده. ولی به حرمت امام زمان به خاطر این که امام زمان را خیلی دوست ش داره، به حرمت او به من جواب رد نمیده (مصاحبه دوم).

یا نفر دیگری معتقد است که:

پ:... رسیدن به خدا وسیله میخواهد دیگه. ائمه هم وسیله اند. امام زمان را وسیله قرار میدهیم (مصاحبه پنجم).

هم چنین افراد این گروه در مورد دوران ظهور و حکومت ایشان اشاره کرده اند که امام زمان برای جنگیدن و خون ریزی نمی آیند و دوران ظهور همراه با صلح و آرامش است، و در مورد موضوع خون خواهی برای امام حسین که در دعاهای مختلفی از جمله دعای ندبه مذکور است، تعدادیشان به صورت کامل تلویحی به آن اشاره کرده اند. نمونه هایی از متن مصاحبه های این گروه در این باره در ذیل آورده شده است.

پ: آقا می آید دشمنان را با شمشیر گردن میزنه؟... نه این چیزی که میگن نیست.... نه این که بدون چی باشه... ولی آقا برای جنگ که نمی آیند. برای خونریزی هم نمی آیند. شاید یک قسمتی هم باشد. میآید برای صلح و این ها. ولی یک قسمت اش هم هست دیگه.... آره.

دیگه. شاید نیاز باشه. ولی نه این که آقا برای جنگ بیاد نه. برای صلح و عدالت میآید. ولی خوب یک گوشه ای اش هم ممکنه چنین اتفاقاتی بیفته (مصاحبه پنجم).

یا مصاحبه شونده شمارۀ نوزدهم که طلبه است در این مورد اشاره می کند:

پ:... خیلیها شاید فکرشون این باشه که امام زمان که اومد کل گناهکارها رو گردن میزنه.

حتی اگر کسی یک گناه انجام داده باشه گردن میزنه. ولی این طوری نیست. رأفت امام زمان، کریم بودن ایشون و رحیم بودن شون، شاید اجازه نده که چنین اتفاقی بیفته، مطمئنا در ایام ظهور این طوری نیست که حکومت امام زمان همه مردم جهان شیعه شده باشن. ما حتی هنوز که هنوز اقلیت های مسیحی و یهودی داریم که هنوز تو دین قدیمیشون موندن و اسلام را نپذیرفتن. یعنی ظهور امام زمان مصداق این نیست که اختیار از بین بره و همه جبرگرا بشن، و همه مجبور بشن که تابع امام زمان بشن نه این طور نیست، ولی خوب حکومتی رو امام زمان به وجود میآره که در طول تاریخ بشر اون حکومت نبوده (مصاحبه نوزدهم).

یعنی مصاحبه شوندگان این گروه تصوری که از دوره ظهور ایشان و از خصوصیات ایشان دارند، برقراری حکومتی همراه با رأفت و آرامش و بدون خونریزی است. در واقع، تصویر و تصور آنان از امام زمان، مندرج در زندگی شخصی آنان و نوع ارتباط خاصشان با مضامین و شخصیت های دینیشان است. به عبارت دیگر، مفاهیم و مضامین دینی با درگیریهای دیگر زندگی روزمره اشخاص، پیوند میخورد و شخصی سازی میشود.

گروه دوم

این گروه شامل مصاحبه شوندگانی است که حضورشان در مسجد جمکران مبتنی بر اعتقادات دینی بوده است و با نیت کسب اجر اخروی یا کسب رضایت خدا و امام زمان اتفاق افتاده است. آن ها حضورشان را یک فعل اعتقادی دانسته اند که نتیجه این کنش، علاوه بر تأثیر در زندگی دنیوی آن ها، بیشتر در زندگی اخروی آن ها مؤثر است. تعداد افراد این گروه ١١ نفر شامل ٤ زن و ٧ مرد است. این ها به طور عمده حضور در مسجد را با تفسیری دینی تبیین کرده اند. وجه تمایز این گروه با گروه اول در این است که افراد این گروه کمتر به حاجت های مربوط به زندگی روزمره شان اشاره کرده اند. اغلب آن ها گفته اند که ذخیره ثواب این اعمال دینی و زیارت را برای دنیای آخرت خویش می خواهند.

بررسی ویژگیهای منجی و دوران ظهور از منظر افراد گروه دوم

مصاحبه شوندگان گروه دوم در پاسخ به سؤالاتی در مورد ویژگیها و خصوصیات امام زمان، به انسان کامل بودن ایشان اشاره کرده اند، انسانی که به کمال رسیده است. اغلب این افراد با اینکه بهترین ویژگیها را برای ایشان قائل هستند، اما معتقدند که امام زمان این ویژگیها را به صورت اکتسابی بدست آورده است و به خاطر مقامی که به این لحاظ کسب کرده اند، در پیشگاه خدا آبرومند هستند. برخی اشاره کرده اند که او مانند سایر ائمه یا پیامبر بهترین خصوصیات را دارد و تعداد محدودی دقیقا به معصومیت ایشان اشاره کرده اند.

هم چنین احساس پشتوانه بودن و حمایتگری ایشان را نیز نفر دیگری اشاره کرده است. به نظر میرسد دیدگاه افراد این گروه نسبت به امام زمان بیشتر با دیدگاه های اعتقادی که از طریق رسانه ها یا کتب اعتقادی مطرح میشود، نزدیک تر است. هم چنین تعدادی از افراد این گروه در مورد موضوع خون خواهی امام حسین و جنگ با دشمنان به صورت فیزیکی اشاراتی داشته اند که از این جهت نیز نظرات افراد این گروه با دیدگاه های رایج اعتقادی و مکتوب شیعی، سازگارتر است. نمونه هایی از مصاحبه های گروه دوم در زیر آورده شده است.

پ: محال ممکن است که این جوری باشد. امام زمان... پیغمبر وقتی که آمد مدینه منوره را بنا کرد مدینه فاضله را بنا کرد. ما نداریم که پیغمبر قبل از نصحیت کسی تیغ گذاشته باشد. ما نداریم قبل از نصیحت کسی امیرالمومنین شمشیر برداشته باشد برای جنگ. ما نداریم قبل از توصیه امام حسن شمشیر گذاشته باشد برای جنگ. خوب امام زمان هم بیاد همین است. آنی که گفته میشود نگاه کن، انسان ها انسان هاییاند که منطقی اند. عقل، عقل انسان در وجودش یک برتری دارد نسبت به حیوان. خوب امام زمان وقتی بیاد. می گویند امام زمان با علم لدنی میآید امام زمان وقتی میآید با علم حضور میآید. یعنی وقتی جنابعالی می نشینید کنار امام زمان، امام زمان میداند که شما چه کاره هستید. ما داریم وقتی امیرالمومنین قضاوت می کرد قضاوت اش از روی اجتماع بود. قضاوتش از روی منشور اجتماعی بود. ولی وقتی امام زمان بیاید قضاوتش از روی منشورالهی است. یعنی چی؟ یعنی جنابعالی که نشسته اید کنار امام زمان میداند که شما صاحب حق اید یا نه؟ و حق را به حق دار میدهد و آن علمی را که خدا بهش داده از آن استفاده می کند. داشتند اهل بیت از این علم، اما حق استفاده اش را نداشتند.

امام زمان که میآید حق استفاده را دارد. انسان ها انسان های منطقی اند وقتی امام زمان داره باهاشون با منطق صحبت می کنه و از آن ور هم جنبه های دیگر را میدونه مطمئنا خیلی خیلی کم پیش میآید که کسی ازش تمرد بکنند. آن هم که یک بحث هایی میشود راجع به شمشیر ما داریم در خود قرآن که می گوید بین یهود و مسیح تا قیام قیامت جنگه. خوب امام زمان قبل از قیامت میآید یعنی هنوز جنگ هایی هست. هنوز یک سری مشکلاتی هست. هنوز کسانی هستند که به اسلام روی نیاورده اند. پس امام زمان اگر بخواهد تیغ بکشد شمشیر بکشد باید یهود و نصارا را از بین ببرد چون آن ها حرف امام زمان را گوش نکرده اند پس یک چیزهایی هست که وقت ی امام زمان میآید یک مدینه فاضله ای تشکیل بدهد که همه مردم در یا به قول گفتنی گرگ با میش کنار هم سازگاری داشته باشند. آن هم به خاطر منطقی است که در وجود همه انسان ها هست...

میتونه امام زمان... میدونید... به قول گفتنی در احادیث ظهورش می گوید که مردم کل جهان انتظار می کشند که یک نفر بیاید منجی بشود وقتی انتظار می کشند یک نفر بیاید منجی بشود ما داریم وقتی به تاریخ هم مراجعه می کنیم زمان خلفا وقتی سه خلیفه... حذف شدند از این دنیا، مردم رجوع کردند به امیر المومنین. یعنی انتظار می کشیدند برای این. پس تابع امیرالمومنین شدند. حالا آن سیاست و اتفاقاتی که در این ٥ سال چه شد و نشد کاری به این ها نداریم. ولی این هم هست وقتی انتظار بکشند که یک منجی بیاید مطمئنا تبعیت می کنند از منجی. وقتی که منجی ندا سرداد که جاء الحق و زهق الباطل در کنار کعبه داریم که مردم حرکت می کنند یک قدم که بردارند به کعبه میرسند. طبق احادیث هست. انتقام هم مطمئنا هست چون در دعای ندبه خوانده میشود که این طالب بدم المقتول در ندبه گفته میشود. احادیثی هم که داریم این انتقام گرفته میشود که دل شیعیان خنک شود. الان میبینید که کل جهان شیعه را متهم می کنند به عزادار. می گویند شیعیان دائم در ماتم اند.

میآیند این انتقام را بگیرند که دل شیعیان خنک بشه. که از آن حالت ماتم زدگی خارجشون کنند. (مصاحبه سوم).

این مصاحبه شونده در قسمت ی از مصاحبه اش به عقلانی شدن جامعه دوران ظهور اشاره میکند اما به لحاظ اعتقادی تفسیرش این است که چون در دعاها وارد شده که خون خواهی امام حسین اتفاق میافتد، بنابراین معتقد است که در دوران ظهور آن انجام خواهد شد.

م:... و حالا تو جهانی، و حالا امام زمان ان شاءالله میخوان بیان قراره چه اتفاقی بیفته؟

پ: عدالت برقرار میشه.

م: چه جوری، یعنی در واقع شما می گید، ایشون تشریف میارن، بگید چه اتفاقی میافته، ما یک چیزه کلی می گیم عدالت، اون عدالته چه جوری میخواد اتفاق بیفته، چی میخواد بشه؟

پ: دقیقا مثل دیشب که سریال یوسف پیامبرو که نگاه می کردیم...

پ: که ثروتمندان و غنی ها رو اونائی که پولاشون رو مفت و مجانی به دست میآوردن، اونا رو کشید پایین و فقراء رو کشید بالا، همه رو یکسان کرد. (مصاحبه هیجدهم)

م: بعد در هر حال بعد از این انتظار به نتیجه برسه و ایشون تشریف بیارن چه اتفاقی میافته؟

پ: وا... زمانی که خود آقا تشریف بیارن آدم به قول معروف سر منشأ خودش و جایگاه خودش رو می شناسه. خودش رو بهتر می شناسه که اصل واسه چی اومده و....

...

پ: خب وقتی یک انسان کامل رو زمین باشه خیلی فرق می کنه تا وقتی که با واسطه یک کاری بکنیم. وقتی یک استاد درجه یک هست چرا از یک استاد درجه ٢ و ٣ استفاده کنیم.

وقتی سر منشا فیض و انسان کامل رو پیدا کردیم خوب میتونیم مسیر پیشرفت رو چند پله چند پله برویم وقتی که او این جاست.

م: یعنی شما فکر می کنید...

پ: یعنی اون موقع آن قدر آدم ظرفیتش بالا میره و خودش رو میشناسه که همه میشن گل دیگه و کسی خار نمی بینه. (مصاحبه بیستم)

پ: ویژگی مثل اخلاقی، رفتاری که چیزهایی که راجع به حضرت رسول شنیدیم ائمه معصوم شنیدیم، ذهنیت مون اینه که ایشون هم همین جوره دیگه. حالا از نظر مهربونی، از نظر دقت تو رفتار. دقت به دیگران. توجه به اطرافیان. اینا رو نظرمون اینه که خب هرچی که از معصومین گفته شده خب ایشون در همون حد باید باشن قاعدتا. (مصاحبه بیست و پنجم)

م: ان شاءالله ایشون تشریف بیارن، به نظرتون چه اتفاقی میفته؟

پ: حق مظلوم از ظالم گرفته میشه. سراسر جهان پر عدل و داد میشه، هیچ کسی به هیچ کس دیگه ای ظلم نمیکنه و انتقام خون امام حسین گرفته میشه، یعنی اون آرامشی که باید روی کرۀ زمین برقرار بشه، میشه.

م: به نظرتون چه جوری،...

پ: راجع به این که چه جوری حکومت کنن که میگن که مرکز خلافت ایشون کوفه هستش، ولی خوب امام زمان خودش به تنهایی که نیست و یار داره و همون ٣١٣ تا که میگن، اون سردارهاش هستن و دوباره اون ها یک سری افراد دیگه میگیرن و بعد امام زمان که میآد خودش دوباره شروع میکنه به تبلیغ دین اسلام و یک سریها دوباره راهنمایی میشن، وقتی امام زمان، الان یک سری دین ها هستن مثل دین مسیحیت، بر این باورند که حضرت مسیح به بعد رو دیگه قبول ندارن و حضرت مسیح کشته شده و دیگه قبول ندارن، وقتی امام زمان ظهور میکنه، حضرت مسیح هم باهاش ظهور میکنه و یک سری دین ها مثل مسیحیت خودشون هدایت میشن، خب این خودش یک تبلیغی میشه و یک سری دین شون کامل تر میشه....

م: یعنی به واسطه اومدن حضرت مسیح اون ها هم میآن به سمت امام زمان؟

پ: بله اون ها هم میآن، خب یک سری اون ها دین شون کامل میشه و یک سریها وقتی واقعیت امام زمان رو میبینن و حقانیت رو میبینن و یک سریها اون ها خودشون هدایت میشن، (مصاحبه بیست و هفتم)

مصاحبه شونده بیست و هفتم در صحبت هایش به بازگشت حضرت عیسی و هدایت افراد از جمله مسیحیان اشاره میکند. این تعابیر به منابع اعتقادی نزدیک ترند.

نتیجه گیری

در زمینه ویژگی منجی (امام زمان) از نگاه مصاحبه شوندگان میتوان دو نوع رویکرد در بین گروه ها شناسایی کرد: گروه اول به ویژگیهایی برای امام زمان اشاره کرده اند که بیشتر در ارتباطهای شخصی افراد با هم به کار گرفته میشوند؛ مانند فردی بسیار مهربان، پشتیبان و حامی، دوست واقعی، خاضع، اجابت کننده حاجت، شنونده خوب برای تمام صحبت های آدم ها، و باگذشت. این خصوصیات ویژگیهایی است که در یک ارتباط دوستانه مورد توجه و استفاده قرار می گیرد و فردی با این ویژگیها از بهترین دوستان محسوب میشود. بنابراین،

نوع ارتباط گروه اول با امام زمان یک نوع ارتباط شخصی است. افراد این گروه برای توصیف ایشان به جز تعداد معدودی، کم تر از تعابیر و صفاتی استفاده کرده اند که در کتب شیعی برای امام زمان ذکر شده است ؛ گرچه بعضا تعابیر دیگری مثل قطب عالم امکان و واسطه زمینی بین انسان و خدا هم به کار برده اند.

این افراد در خصوص ویژگی دوران ظهور امام زمان هم معمولا به برپایی عدالت و برخورداری همه افراد ذیحق، از حق شان اشاره کرده اند. اما غالبا برحسب این که چه نوع حرمانی در زندگی فرد وجود داشته است، ویژگیهای امام زمان در دوره ظهور ایشان را به نوعی مرتبط با آن حرمان تبیین کرده اند و اقدامات امام زمان را در دوران پس از ظهور در جهت رفع آن گونه مشکلات بیان کرده اند. هم چنین درباره ویژگیهای دوره ظهور و اقدامات امام زمان در این دوره نیز نظرات ارائه شده افراد این گروه مشابهت کمتری با مستندات شیعی دارد.

گروه دوم امام زمان را دارای ویژگی انسان کامل میدانند؛ انسانی که به کمال رسیده است. اغلب این افراد با این که بهترین ویژگیها را برای ایشان قائل هستند، اما معتقدند که امام زمان این ویژگیها را به صورت اکتسابی به دست آورده است و به خاطر مقامی که به این لحاظ کسب کرده اند، در پیش گاه خدا آبرومند هستند. برخی اشاره کرده اند که او مانند سایر ائمه یا پیامبر، بهترین خصوصیات را دارد و تنها تعداد معدودی دقیقا به معصومیت ایشان اشاره کرده اند. هم چنین، احساس پشتوانه بودن و حمایت توسط ایشان را نیز فرد دیگری اشاره کرده است. به نظر می رسد دیدگاه افراد این گروه نسبت به امام زمان بیشتر با دیدگاه های اعتقادی که از طریق رسانه ها یا کتب اعتقادی مطرح میشود، نزدیک تر است. هم چنین، تعدادی از افراد این گروه در مورد موضوع انتقام و خونخواهی از خون امام حسین و جنگ با دشمنان به صورت فیزیکی، اشاراتی داشته اند که از این بعد نیز نظرات افراد این گروه با دیدگاه های رایج اعتقادی سازگارتر است.

درباره دوران ظهور، عمده ترین موضوعی که افراد مصاحبه شونده در دو گروه اشاره کردند، برقراری عدالت و دست یابی افراد به حقشان است. اما تفسیر این افراد از موضوع عدالت مبتنی بر شرایط فردی هر مصاحبه شونده متفاوت است. هم چنین اگرچه برقراری عدالت به عنوان یک بعد مهم از اتفاق ظهور در منابع دینی مطرح میشود اما ابعاد مهم دیگری هم وجود دارد مثل برپایی دولت جهانی اسلام که کمتر مصاحبه شونده ای به طور مستقیم به آن اشاره کرده است. افراد گروه اول، حداقل دارای نوعی محرومیت بوده اند و آن ها چگونگی اجرای عدالت را بر اساس حرمان های خودشان تبیین کرده اند. اما گروه دوم کم تر از تعابیر شخصی استفاده کرده اند و برداشت هایشان به منابع مستند اعتقادی، نزدیک تر است.

در کل مبتنی بر اطلاعاتی که از متن مصاحبه ها به دست آمد و تعاملی که پژوهشگر با زائران در حین مصاحبه ها داشته است، به نظر می رسد قرائت عامه جامعه از امام زمان، مفاهیمی مثل انتظار، یا ویژگی دوران ظهور و غیره با آن چه در کتب مختلف دینی - اعتقادی و یا در رسانه های رسمی مطرح میشود، تفاوت دارد؛ یعنی تصور آنان از امام زمان، از گفتار شیعی جا افتاده درباره امام زمان فاصله می گیرد. این مفاهیم و مضامین دینی با درگیریهای دیگر زندگی روزمره اشخاص پیوند می خورد و شخصی سازی می شود.

منابع

- تامسون، کنت (١٣٨٧) دین و ساختار اجتماعی (مقالاتی در جامعه شناسی دین). ترجمه علی بهرام پور و حسن محدثی. تهران، نشرکویر، چاپ دوم.

- حسینی میلانی، سیدعلی (١٣٩٠) موعود آسمانی: پژوهشی در امامت حضرت امام مهدی از دیدگاه مسلمانان، ترجمه هیئت تحریریه انتشارت الحقایق، چاپ اول. قم

- دژاکام، علی (١٣٩٠) موعود اهل سنت «مهدی پژوهی در آثار اهل سنت»، تهران، موعود عصر، چاپ اول.

- صدر، محمد (١٣٨٩) تاریخ پس از ظهور، ترجمه حسن سجادی پور، تهران، موعود عصر، چاپ سوم.

- صفایی، وحید (١٣٨٥) فرجام تاریخ از نظر مهدویت: پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه آزاد، واحد تهران مرکزی.

- علوی طالقانی، محیی الدین (١٣٨٨) شرح دعای ندبه، تصحیح علی اکبر غفاری، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم. تهران.

- فلیک، اووه (١٣٨٧) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی. تهران: نشر نی، چاپ دوم.

- کرسول، جان (١٣٩١)، پویش کیفی و طرح پژوهش انتخاب از میان پنج رویکرد (روایت پژوهی، پدیدار شناسی، نظریه داده بنیاد، قوم نگاری، مطالعه موردی). ترجمه حسن دانایی فرد. تهران، انتشارات صفار. ویرایش دوم. چاپ اول.

- محدثی، حسن (١٣٩٠) اندیشه هزاره ای در ایران بعد از اسلام؛ چشم اندازی نظری. (مقاله منتشر نشده)

- مفید، محمدبن محمد (١٣٨٨) ترجمه ارشاد شیخ مفید، ترجمه واحد ترجمه انتشارات سرور، قم، انتشارات سرور، چاپ اول.

- نصیری، محمد و جمعی از نویسندگان ( ١٣٨٨) گونه شناسی اندیشه منجی در عرفان و تصوف اسلامی، (گونه شناسی اندیشه منجی در ادیان). قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول.

پی نوشت ها: