دکتر محمد حضوری : متخصص تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : ورزشکاران نیز همانند اغلب افراد جامعه ممکن است تحت تأثیر عواملی درونی و یا بیرونی، اشتها و میل خویش به مصرف مواد غذایی را از دست بدهند. در افراد عادی جامعه این کاهش میل به مصرف مواد غذایی به کاهش وزن و از دست دادن بافت‌های بدن منجر می‌شود، اما در یک ورزشکار به ویژه در سطوح حرفه‌ای وضعیت به مراتب نگران‌کننده‌تر و بغرنج‌تر است، زیرا اگر برنامه تمرینی خویش را قطع کند، کاهش وزن او همانند افراد غیرورزشکار خواهد بود، اما در صورت ادامه فعالیت ورزشی، این نگرانی وجود دارد که با ورود به فاز تأمین انرژی از طریق بافت عضلانی (گلوکونئوژنز) فیبرهای عضلانی که با تمرینات تخصصی پرورش یافته‌اند، به سهولت تجزیه شده و برای تولید انرژی به مصرف برسند و این یک فاجعه برای ورزشکار حرفه‌ای محسوب می‌شود. در ورزشکاران آماتور یا نیمه‌حرفه‌ای نیز وضعیت چندان ساده نیست، زیرا ایشان برای تشکیل بافت و داشتن ساختاری خاص از بدن و ترکیب مناسب بسیار تحت فشار بوده و به تمرین می‌پردازند، لذا دریافت متعادل مواد غذایی برای حفظ و یا افزایش متعادل بافت‌های ورزشی و توده بدون چربی برای ایشان یک اصل بدیهی است، بنابراین آگاهی از عوامل مؤثر بر اشتهای یک ورزشکار و کنترل آنها ضروری است، لذا در این مقاله برخی موارد مؤثر بر اشتهای افراد را با تمرکز بر ورزشکاران عزیز مرور خواهیم کرد. عوامل مؤثر بر دریافت غذایی ورزشکاران نیز همانند افراد عادی جامعه بیشتر تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی، کمبود برخی مواد مغذی و یا مصرف برخی داروها با کاهش اشتها و میل به غذا قرار می‌گیرند، البته عوامل دیگری نظیر سندرم بیش‌تمرینی، رژیم‌های قبلی، استرس و نیز برنامه تمرینی آنان می‌تواند دریافت غذایی را دچار اختلال کرده و با چالش مواجه کند. در ادامه به مرور هر یک از این موارد می‌پردازیم.
بیشتربخوانید:
کاهش اشتها
کاهش اشتها (آنورکسیا) فارغ از دلیل بروز آن به شدت بر دریافت غذایی فرد تأثیر گذاشته و در صورتی که برای مدت طولانی ادامه یابد موجب بروز سوءتغذیه در فرد خواهد شد. لازم به ذکر است که اشتها تحت تأثیر عوامل درونی (کمبود دریافت برخی مواد مغذی نظیر عنصر روی) و یا عوامل بیرونی نظیر از دست دادن عزیزان و استرس رقابت‌ها می‌تواند بروز کند. علاوه بر این در ورزشکاران رعایت برنامه غذایی کم‌کربوهیدرات (که اغلب با افزایش دریافت چربی و پروتئین همراه است)، باافزایش ترکیبات خاصی در بدن بنام مواد کتونی همراه بوده و به کاهش شدید اشتها و بروز تهوع منجر می‌گردد. البته مصرف برخی داروها نیز با کاهش اشتها مرتبط می‌باشد که کاهش همزمان انرژی دریافتی و دریافت مواد مغذی را موجب می‌شود.
البته موارد بسیار ساده و کم‌اهمیتی نظیر یک پوسیدگی دندانی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر کاهش دریافت مواد غذایی و میل به غذای فرد داشته و می‌تواند مصرف برخی اقلام (به ویژه اقلامی که نیاز به جویدن طولانی داشته و بافت سفتی دارند نظیر انواع گوشت‌ها و سبزی‌ها) را به شدت کاهش دهد.
فراموش نکنید که کاهش اشتهایی که برای بیش از چند روز طول کشیده و موجب تغییرات قابل توجهی در ظاهر و وزن فرد گردد، می‌بایست جدی گرفته شود، زیرا ممکن است با بیماری‌های جدی نظیر برخی سرطان‌ها، اختلالات تیروئیدی، بیماری‌های کبدی یا ریوی مرتبط باشد. لازم به ذکر است برخی داروها در کاهش اشتها موثرند که شامل آمفتامین‌ها (ترکیبات مؤثره در داروی مخدر شیشه که در برخی محصولات تقلبی کاهش وزن مورد استفاده قرار می‌گیرند)، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای شیمی‌درمانی، کدئین‌ها، داروهای سرفه و سرماخوردگی، تاموکسیفن و افدرین می‌باشند.
علاوه بر این برخی داروها نیز باعث تغییرات در احساس چشایی و طعم شده و در نتیجه باعث کاهش اشتها می‌شوند که شامل لیدوکائین، بنزوکائین، آمپی‌سیلین، آمفتامین‌ها و کلوفیبرات می‌باشند.
بیشتربخوانید:
کمبود ریزمغذی‌ها
ریزمغذی‌ها از روش‌های مختلف بر اشتهای انسان تاثیرگذار هستند و این در حالی است که یافتن و تشخیص کمبود آنها و نیز درمان چنین شرایطی بسیار دشوار است. به عنوان مثال کمبود ویتامین B1 یا تیامین موجب بروز بی اشتهایی می‌شود و حال آنکه توصیه به مصرف منابع غذایی این ویتامین برای فرد دچار کم یا بی اشتهایی بی‌معناست. زیرا اگر امکان صرف مواد غذایی وجود می‌داشت، فرد به چنین شرایطی دچار نمی‌شد و اغلب این افراد نیازمند به توصیه مکمل به ویژه در فُرم‌های تزریقی هستند. علاوه بر این، کمبود یک ماده مغذی که بر اشتها مؤثر است نظیر روی (Zinc) یا تیامین، با بروز کمبودهای تغذیه‌ای بعدی نظیر کمخونی و کمبود سایر ویتامین‌ها همراه است زیرا دریافت غذایی فرد به طور قابل توجهی کاسته شده و این امر دریافت سایر مواد مغذی را نیز با چالش مواجه خواهد کرد.
از طرف دیگر کمبود برخی ویتامین‌های گروه B (بخصوص ویتامین B2، B3 و B6) اگرچه خیلی شایع نیستند، ولی با تغییراتی در بافت زبان و دهان (التهاب و زخم زبان و لب ها) می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر دریافت غذایی داشته باشند. قابل توجه آنکه منابع غذایی این سه ویتامین اقلام غذایی گران قیمتی نظیر انواع گوشت‌ها و لبنیات هستند که این روزها شاهد کاهش قابل توجه مصرف سرانه این اقلام غذایی هستیم. علاوه بر کمبود مواد مغذی، اضافه دریافت برخی از آنها نیز با کاهش اشتها همراه است. به عنوان مثال اضافه دریافت ویتامین A که به بروز مسمومیت آن منجر شده، با کاهش قابل توجه اشتها همراه خواهد بود.
سندرم بیش‌تمرینی
سندرم بیش‌تمرینی به عارضه‌ای گفته می‌شود که پس از افزایش ناگهانی و قابل توجه شدت و طول مدت تمرینات ورزشی در ورزشکاران بروز کرده و با یک سلسله عارضه از اختلال خواب، بیمار شدن زود به زود، کاهش اشتها و بروز آسیب‌های ورزشی همراه است. یک نکته را به خاطر داشته باشید که «هر عاملی که با دریافت مواد غذایی فرد تداخل ایجاد کند، بر وضع تغذیه و عملکرد ورزشی او مؤثر بوده و می‌تواند عاملی تعیین کننده در بروز بیماری‌ها در وی باشد». به همین دلیل یک ورزشکار مبتلا به عارضه بیش‌تمرینی با بروز اختلالات خواب، بدن‌درد و احساس کوفتگی و خستگی مزمن، کاهش اشتها و کاهش وزن مواجه بوده و این عوامل به شدت عملکرد او را کاهش خواهند داد. نکته تاسف‌بار آن است که بازتوانی از یک فاز ابتلای به سندرم بیش‌تمرینی ممکن است از چند هفته تا چند ماه طول بکشد!
بنابراین مربیان و ورزشکاران باهوش و زیرک هرگز در دام چنین شرایطی خویش را قرار نمی‌دهند و شیب ملایمی برای ورزش و تمرین در نظر می‌گیرند. بر اساس شواهد موجود رعایت برنامه غذایی با کربوهیدرات بالا تأثیر مثبتی در بازتوانی بدن و خروج از عوارض سندرم بیش‌تمرینی دارد.
رژیم غذایی
رژیم‌های غذایی کم کالری، همانطور که از نام آنها مشخص است با هدف کاهش انرژی دریافتی طراحی شده‌اند و هر یک در این مسیر از فرآیند خاصی استفاده می‌کنند. صرف‌نظر از نوع رژیم غذایی و اصول و نحوه طراحی و اجرای آن، به یاد داشته باشید که کاهش کالری دریافتی به میزان زیاد و قابل توجه، با کاهش و از دست رفتن بافت و توده عضلانی همراه بوده و موجب می‌شود که نسبت «قدرت به وزن» در فرد ورزشکار به شدت کاهش یابد. به همین دلیل این نوع رژیم‌های با محتوای کالری بسیار اندک در ورزش حرفه‌ای امروز لغو و مردود هستند، البته این رژیم‌های با کالری بسیار اندک در افراد عادی جامعه نیز با تطبیق سوخت و ساز و کاهش متابولیسم بدنی فرد همراه بوده و اغلب افرادی که از این الگوهای رژیمی برای مدت طولانی استفاده می‌کنند، محکوم به شکست بوده و شاهد بازگشت وزن خویش هستند.
با کاهش دریافت کالری روزانه، ممکن است دریافت بسیاری از مواد مغذی در حد نیاز روزانه دچار اختلال شده و کمبود این مواد مغذی خود باعث بی اشتهایی فرد شوند. علاوه بر آن برخی انواع رژیم‌های غذایی با الگو و ترکیبی از مواد غذایی طراحی شده‌اند که برای مصرف کننده فاقد جذابیت بوده و به بی‌اشتهایی او منجر می‌شوند. به عنوان مثال برخی انواع رژیم‌های غذایی با ممنوعیت یا محدودیت شدید برخی گروه‌های غذایی (به ویژه نان و غلات) و با هدف افزایش دریافت پروتئین و چربی و کاهش کربوهیدرات دریافتی طراحی شده‌اند که با نام رژیم‌های کتوژنیک و اتکینز (Atkins) معروف هستند.
این قبیل رژیم‌های غذایی علاوه بر کمبودهای غذایی که متعاقب رعایت آنها بروز می‌کند، در ورزشکاران چالشی اساسی برای بازتوانی گلیکوژن عضلانی بوده و رعایت طولانی مدت آنها با بروز آسیب ورزشی همراه خواهد بود.
جمع‌بندی
بی‌اشتهایی یک چالش اساسی در تأمین نیازهای غذایی ورزشکاران بوده و ممکن است نشانگر یک عارضه جدی‌تر و یا چالشی اساسی در زندگی روزمره یا برنامه تمرینی فرد باشد، لذا آن را جدی گرفته و همواره وزن و ترکیب بدن را – به ویژه در ورزشکاران- می‌بایست با دقت پایش کرد.
