حج مطلوب از منظر امام خمینی(ره)

مقدمه

حج، چشمه خروشان معارف اسلامی است که جامعه اسلامی را از سراسر جهان، برای بازتولید عملی توحید، جمع می کند تا شکوهی دوباره از اسلام را به جهانیان نشان دهد. حضرت امام خمینی به حج، به عنوان ظرفیتی عظیم می نگریست. از نظر ایشان، قدرت و وحدت، تعامل و همدلی و آگاهی از اوضاع سرزمین های اسلامی، در موسم حج به وقوع می پیوندد و دیگر ابعاد ظاهری و باطنی، در این مراسم باشکوه نمایان می شود.

احادیث متعددی به حکمت تشریع حج و آثار آن پرداخته اند. امام علی(ع) در موارد گوناگون، شماری از این حکمت ها را یاد کرده است؛ از جمله تواضع مسلمانان در برابر عظمت و عزت خداوند، رهایی از تکبر، آزمایشی بزرگ برای تحمل سختی ها، نزدیکی مسلمانان به یکدیگر، فراهم شدن اسباب تقرب به خداوند و رحمت الهی (ر.ک: نهج البلاغه، 1967 م، خطبه 1، 110، 192، حکمت 252) حضرت فاطمه(ع) حج را عامل استوار ساختن دین شمرده است (مجلسی، 1403ق، ج 29، ص 223). امام صادق(ع) گرد آمدن مسلمانان از نقاط مختلف جهان، آشنا شدن آنان با یکدیگر، بهره بردن از منافع گوناگون تجاری و فراگیری معارفو احادیث رسول اکرم (ص) را از حکمت های حج خوانده است (حر عاملی، 1372ش، ج 11، ص14). امام رضا(ع) نیز برخی حکمت های تشریع حج را چنین برشمرده است: وارد شدن به مهمانسرای خداوند و توبه از گناهان گذشته، بازداشتن بدن از پیروی خواست ها و لذایذ نفسانی، دور شدن از سنگدلی و ناامیدی، برآورده شدن نیازهای مردم، بهره مندی انسان ها از منافع اقتصادی حج، تفقه و آشنایی مردم با دین (ر.ک: ابن بابویه، بی تا، ج 2، ص90).

آثار بسیاری درباره حج و مسائل مربوط به آن نگاشته شده است و دیدگاه امام درباره این منسک نیز بسیار واکاوی شده است. اما سوال اصلی این است که حج مطلوب و درست از منظر حاکم دینی چیست؟ معیارها و ویژگی های حج مطلوب برای حاجیان چه می تواند باشد؟ رابطۀ حج با ارزش های دینی چیست؟ تفکر راجع به رهایی مسلمانان و رابطۀ حج با لزوم قدرت یافتن مسلمانان به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی چیست؟ و حج چه ویژگی هایی در انسان سازی دارد؟

پویایی شریعت و انطباق آن با متغیرات زمان را نباید به گونه ای توجیه و تفسیر کرد که سبب از بین رفتن احکام اسلام شود و نباید پنداشت که همۀ تعلیمات و معارف اسلام در اصول اعتقادی، همچون توحید، نبوت و معاد و احکامِ عبادی، مثل نماز، روزه، حج و... خلاصه می شوند. این فکر، باطل است که دین، فقط آن دسته از معارفی است که به اصول اعتقادی و احکام عبادی مربوط می شود و هیچ پیوند حقیقی با قوانین اجتماعی و احکامی که مربوط به زندگی اجتماعی انسان می شود، ندارد و از آن نتیجه گرفت که تغییر احکام و قوانین اجتماعی به حسب مقتضیات زمان، موجب تغییر در حقیقت دین و تحول شریعت اسلامی نمی شود. بر اساس این تفکر، دین مجموعه ای از معارف مربوط به توحید، عبادت و آخرت است و با دنیا و مسائل جدی زندگی، قوانین اجتماعی و سیاست رابطه ای ندارد. چنین تفکری به معنای پذیرفتن قسمتی از شریعتو نپذیرفتن بقیۀ آن است و اثر اجتماعی آن، این است که اسلام به کلی از صحنه های مختلف زندگی بیرون رود و در مساجد محصور بماند و قوانین اجتماعی، بدون توجه به دستورات اسلامی شکل گیرد و در رویکرد امام، معنویت مدخل و محمل سیاست است (گروهی از نویسندگان، 1374ش، ص 17).

معیارهای حج مطلوب

حج مطلوب، دارای معیارهای بسیاری است. معیارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی از جمله ملاک های بررسی یک حج مطلوب است. امام زمینۀ مشترکی را که روی آن امت می توانست استوار گردد تعریف کرده، به ویژه در تقلای جهانی علیه نیروها و عوامل کفر بسیاری از سخنرانی ها و پیا م هایش برای حجاج برای رسیدن به این مقصود طراحی شده بود. حج را به عنوان زمینۀ روشن برای افشای نفاق در امت می دید. برای او حج به عنوان «عبادت» کافی نبود؛ حج بیان غایی قدرت اسلام بود. بر این اساس مهم ترین چارچوب های مطالعاتی حج مطلوب، بر اساس معیارهای ذیل قابل طرح است:

1. معیار سیاسی

دین مقدس اسلام، آئینی جهانی و جاودانی است. به این جهت برنامه های آن بر اساس ادارۀ جهانی تدوین شده است. از سوی دیگر، ادارۀ جهان نیازمند مدیریت جهانی، اعمال سیاست های مناسب برای پیشرفت اسلام و مسلمانان و ستیز دفاعی در برابر تهاجم بدخواهان و دشمنان اسلام است (بابازاده، 1378ش، ص9)؛ ازاین رو حضرت امام صادق(ع) می فرمایند: «زمانی فرا رسد که مردم به اوصاف گرگ در می آیند! چنانچه در برابر آنان گرگ نباشید، آنان شما را می خورند»! (مجلسی، 1403ق، ج 77، ص159).

مسلمانان در دریای معنوی حج غوطه ور می شوند؛ اما باید بدانند که «جهات سیاسی زیادی در اجتماعات، جماعات و جمعات و خصوصاً اجتماع گرانبهای حج می باشد که از آن جمله اطلاع بر گرفتاری های اساسی و سیاسی اسلام و مسلمین است. در رویکرد امام، معنویت مدخل و محمل سیاست است» (معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، 1392ش، ص61). از این جهت امام، حج، بلکه تمام آموزه های اسلام را سیاسی می داند:

- حج، سیاستی نیست که ما درست کرده باشیم، حج سیاست اسلامی است. (خمینی، 1378ش، ج19، ص320).

- والله اسلام تمامش سیاست است (همان، ج1، ص270)

رویکرد ایشان به فقه نیز کاملاً سیاسی است. ایشان حکومت را فلسفۀ عملی فقه می داند:

حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفة عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است. حکومت نشان دهندة جنبة عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است (همو، ج21، ص289).

بر این اساس حج مطلوب، عملی است که حاجیان سیاست واقعی را بفهمند و عمل کنند و آن را از ماهیت حج جدا ندانند.

2. معیارهای دینی و فرهنگی

حج، عبادتی بزرگ است که افزون بر آثار معنوی، در هویت بخشی به مسلمانان نیز تأثیر مهمی دارد. تأثیرگذاری حج بر هویت مسلمانان، عمدتاً از دو جنبه است: هویت دینی و هویت فرهنگی. در زمینة هویت دینی، حضور در مناسک حج، پرسش های بنیادینی را برای افراد مطرح می کند و آنان را به پاسخ دادن یا یادآوری و توجه به پاسخ های آنها وامی دارد و از خواب غفلت بیدارشان می کند و بدین طریق، هویت دینی آنان را بازیابی و تثبیت می نماید. همچنین انجام دادن مناسک حج، برخورداری از هویت اسلامی را به فردفرد زائران خانة خدا القا می کند و آنان را از غیر مسلمانان متمایز می سازد و بدین طریق، مسلمانان را از هویتی غیر از سایر مؤمنان به خداوند، برخوردار می کند.

در زمینة هویت فرهنگی، مسلمانان با انجام دادن مناسک حج، مؤلفه های مهم هویت فرهنگی - از قبیل دین، زبان، تاریخ و عامل روان شناختی - را در وجود خود تحکیم و تثبیت می کنند و از این طریق هویت فرهنگی خود را تقویت می نمایند. تقویت هویت فرهنگی مسلمانان، تحکیم و گسترش هویت فرهنگی جامعة اسلامی را به دنبال می آورد (حیدری، 1397 ش، ص127).

3. معیار اقتصادی

از آثار حج، افزایش تعاملات اقتصادی و بهره وری در این حوزه است. بی گمان درآمد اقتصادی از راه گردشگری و جابه جایی انسانی به همراه زاد و توشه و کالا موجب شکوفایی و بهره وری بیش تر می شود. از آن جایی که انسان ها از مکان ها و سرزمین های مختلف با تنوع تمدنی و آب وهوایی و رشد و توسعه اقتصادی به سرزمین مکه وارد می شوند، افزون بر تبادل اطلاعات فرهنگی و صنعتی و مهندسی و کشاورزی، تبادلات کالا و دانش نیز صورت می گیرد که برای همگان مفید خواهد بود.

درگذشته بر این باور بوده اند که منافع اقتصادی بیشتر به اهل مکه می رسد تا به دیگر کسانی که از راه های دور به این سرزمین می آیند؛ ولی با توجه به کارکردهای گردشگری و تأثیرات آن در حوزه های فرهنگی، اجتماعی، علمی، صنعتی و اقتصادی می توان به این مسئله یقین کرد که عنصر گردشگری در حج، منافع مادی و معنوی زیادی برای همگان (توده مردم) خواهد داشت. ازاین رو هر کس در هر مقام و علمو کاری باشد. به نحوی از منافع حج در این دنیا بهره مند خواهد شد.

اقتصاد به دنبال یافتن راهکارهای مناسب برای تخصیص بهینه منابع محدود، برای رفع نیازهای نامحدود بشری، و در نتیجه از بین بردن فقر و نابرابری است. ازاین رو مکاتب اقتصادی با توجه به نگرش خود به جهان هستی، برنامه های متفاوتی را برای رسیدن به رفاه مادی و افزایش درآمد ملی ارائه می دهند. آنچه با نظر به جهان بینی اسلامی به دست می آید، تأثیرگذار بودن امور معنوی و غیر مادی در حل مشکلات اقتصادی، به خصوص رفع فقرو افزایش درآمد فردی و ملی، است (طباطبایی نژاد، 1396ش، ص134).

4. معیارهای اجتماعی

 مناسک حج را نیز باید همچون سایر عبادات، دارای بعد فردی و اجتماعی دانست. فرایند اعمال حج با حضور دسته های بسیار بزرگ از اجتماعات انسانی شکل می گیرند. از آنجا که در اسلام، مبنای ساخت جامعه صالحین، «افراد» است، لذا تربیت یک اجتماع کارآمد منطبق با موازین و آرمان های اسلامی در گرو تربیت افرادی ملتزم به آداب و رفتار اجتماعی است. از همین روست که اسلام مبنای بسیاری از اعمال عبادی را اهداف و زیربنای اجتماعی قرار داده است.

در حوزه اجتماعی، طواف دسته جمعی مسلمانان دور کعبه، علاوه بر تربیت فردیو خودسازی، به جمعیت مسلمانان نیز جهت دهی واحد و توحیدی می بخشد؛ چراکه طواف افراد ناهمگون و با رنگ و قومیت های مختلف حول خانه خدا، صریحاً به یکرنگیو یکدستگی جامعه توحیدی اشاره دارد که به رغم همه تفاوت ها، اجتماعی برادرانه را تشکیل می دهد. هدف آن نیز از یکسو قدرت نمایی جامعه اسلامی و نمایش عظمت آن به دشمن، و از سوی دیگر حل مشکلات این اجتماع و همدل نمودن مردمان ظاهراً غیر هم فرهنگ، زیر پرچم واحد است. حتی همان بُعد فردی حج، که پیام رهایی از قید شیطان را به بندگان نوید می دهد، خودْ متضمن پیام هایی به غایت اجتماعی و سیاسی است. حاجی باید پس از حج از همه منابع ظاهری قدرت و مظاهر استکبار شیطانی دل ببرد و از مظاهر شرک و سرپرستی شیطان، دوری گزیند. سپس با درک ربوبیت و قدرت الهی، شیاطین را از عرصه مناسبات تمدنی کنار می زند و قدرت جامعه اسلامی را در برابر دشمنان شیطانی به رخ می کشاند.

ویژگی های حج مطلوب

بر اساس معیارهای بررسی شده در بخش قبل، مهم ترین ویژگی های حج مطلوب از منظر امام خمینی را می توان چنین برشمرد:

1. ویژگی های دینی و فرهنگی مطلوب در حج

الف) توحیدگرایی: در دیدگاه امام، حجْ تمرین و تنظیم و تشکّل یک زندگی توحیدی است. با چنین بینشی از حج، البته بیدار نمودن مسلمانان جهان با هدف خارج کردن آنان از سلطه بیگانگان، بازگشت به هویت خویشتن و اعلان برائت از مشرکانو ملحدان و حاکمان ستمگر از لوازم اجتناب ناپذیر حج است:

باید مسلمانان، فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق، و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان و شبهات تردیدآفرینانو متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه ای از این آهنگ مقدس توحیدیو جهان شمولی اسلام غفلت نکنند (خمینی، 1389ش، ج20، ص315).

امام، حج اجتماعی و برائت از مشرکان را به یک روش خاص محدود نکرد؛ بلکه دغدغه اصلی او بر محتوای عمیق حج و استفاده از آن با اتکا بر توحید ناب و اجتناب از تمامی مظاهر شرک و تعلق و توکل به غیر خدا بود که می تواند منشأ حرکات و برکات بسیاری در جوامع اسلامی، و همسویی و تلاش آنان برای احیای میراث و تمدن اسلامی شود (پویا، 1387ش، ج66، ص47).

ب) اخلاص و خودسازی: دین اسلام دین وحدانیت خالص و یکتاپرستی است. دینی است که اعتقادی به وساطت در ارتباط بین بندگان با خدایشان ندارد. مؤمنانو مسلمانان، خدایی را عبادت می کنند که از دایره ادراک و ابصار بالاتر است. تنها کسانی می توانند به این معبود یکتا برسند که دارای تفکری بلند، نیت و اراده ای قوی، اخلاص در عمل و انقطاع از اغیار باشند.حج، عبادت خالص برای خدای یگانه استو باید در این موسم ابلیس را طردکنیم:

«از مهمات در عبادات، از جمله در حج، اخلاص در عمل است. اگر خدای نخواسته، کسی عملی را برای خودنمایی انجام دهد، باطل است. حجاج محترم بدانند که خودبینی و خودخواهی، با خداخواهی مخالف است و با هجرت الی الله و سیر الی الله نمی سازد.» (خمینی، 1389ش، ج19، ص337).

ج) ایجاد و تقویت وحدت: از عوامل وحدت مسلمانان، کعبه و مراسم حج است که مرکز عبادت و اجتماع اسلامی است هر ساله این مراسم، پرشکوه برگزار می شود و عدۀ زیادی از مسلمانان از سراسر جهان در این مراسم مذهبی، سیاسی و اجتماعی شرکت می کنند. این مراسم، تجلّی وحدت و انسجام مسلمانان است که در مکانی واحد جمع می شوند و اعمال مشترکی را انجام می دهند. مسلمانان در این مراسم معنوی و در این اجتماع بزرگ، فریاد برائت از مشرکین را سر می دهند که این مسئله بر وحدت بین آنها می افزاید (استیری، 1386ش، ش63، ص152).

یک مسلمان باید در حج ابراهیمی با ارتباط منسجم با دیگر مسلمانان جهان، وحدت و یکدلی که رمز همه موفقیت هاست  را ایجاد کند و در راستای تقویت آن بکوشد. حج، یک عمل فردمحور نیست؛ بلکه مطلوبیت آن، بسته به ایجاد وحدت میان خود و دیگران است:

مسلماً حج بی روح و بی تحرک و قیام، حج بی برائت، حج بی وحدت و حجی که از آن هَدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست. حج کانون معارف الهی است که از آن، محتوای سیاست اسلام را در تمام زوایای زندگی باید جست وجو نمود (خمینی(ره) 389 ش، ج21، ص78).

یکی از دغدغه های امام خمینی نسبت به حجاج این بود که آنها نسبت به مسلمانان دیگر ملت ها، بی تفاوت نباشند و حج را به سوی وحدت و عدم اختلاف پیش ببرند و در این راه، حج خود را به نحو مطلوب انجام دهند:

و از جمله وظایف در این اجتماع عظیم، دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین است که خطبا و گویندگان و نویسندگان، در این امر حیاتی اقدام نمایند و کوشش کنند در به وجود آوردن جبهۀ مستضعفین که با وحدت جبهه و وحدت کلمه و شعار لااله اله الله از تحت اسارت قدرت های شیطانی، اجانب و استعمارگران و استثمارگران بیرون آیند و با اخوت اسلامی بر مشکلات غلبه پیدا کنند... ای مسلمانان جهان و ای پیروان مکتب توحید! رمز تمام گرفتاری های کشورهای اسلامی، اختلاف کلمه و عدم هماهنگی است و رمز پیروزی، وحدت کلمه و ایجاد هماهنگی است... اعتصام به حبل الله بیان هماهنگی جمیع مسلمین است (خمینی، 1389ش، ج10، ص159).

د) رشد فکری و فرهنگی: در اندیشۀ اسلامی، بسیاری از احکام عبادی وسیله ای است برای تجمع و بر قراری ارتباط مسلمانان با هم و آگاه شدن نسبت به مسائل دین به مفهوم عام کلمه است (مجموعه مقالات، 1375ش، ص245). امام در این زمینه معتقدند که حج مطلوب آن است که مسلمانان علاوه بر انجام اعمال دینی خود، در کنار یکدیگر به رشد فکری که مطلوب دین است، نیز برسند:

بسیاری از احکام عبادی اسلام، منشأ خدمات اجتماعی و سیاسی است. عبادت های اسلامی اصو لاً توأم با سیاست و تدبیر جامعه است؛ مثلاً نماز جماعت و اجتماع حج و جمعه، در عین معنویت و آثار اخلاقی و اعتقادی، حائز آثار سیاسی است. اسلام، این گونه اجتماعات را فراهم کرده تا از آنها استفاده دینی بشود، عواطف برادر ی و همکاری افراد تقویت شود، رشد فکری بیشتری پیدا کنند. اسلام ترتیباتی داده که هر کس خودش آرزو می کند به حج برود و راه می افتد به حج می رود. خودش با اشتیاق به نماز جماعت می رود. باید از این اجتماعات به منظور تبلیغات و تعلیمات دینی و توسعۀ نهضت اعتقادی و سیاسی اسلامی استفاده کنیم. بعضی به این فکرها نیستند و بیش از اینکه «ولا الضالین» را خوب ادا کنند، فکری ندارند. حج که می روند، به جای اینکه با برادران مسلمان خود تفاهم کنند، عقاید و احکام اسلام را نشر دهند و برای مصایب و مشکلات عمومی مسلمانان چاره ای بیندیشند و مثلاً برای آزاد کردن فلسطین، که وطن اسلام است، اشتراک مساعی کنند (خمینی، 1394ش، صص132 131).

ه) منتظر واقعی ظهور شدن: حجاج بیت الله الحرام باید در عرفات و منا به دنبال تعجیل ظهور حضرت ولی عصر باشند. حجاج باید چنین نیتی در دل داشته باشند و حج را عاملی برای در هم شکستن موانع ظهور بدانند. حج مطلوب این است که حجاج به چنان درجه ای از ایمان برسند تا به دیدار امام زمان خود نائل آیند:

اما در عرفات از آن ازدحام خلق و بلند کردن صداهای خودشان به انواع تضرع و زاری و التماس به اختلاف زبان ها و افتادن هر گروهی پی ائمه خودشان و نظر به شفاعت او داشتن، باید حکایت محشر را یادآورد. اینجا کمال تضرع و الحاح را بنماید تا آنجا مبتلا نشود و ظن بسیار قوی داشته باشد بر حصول مرادات. دست های اولیا و غیرهم به سوی او جل شأنه بلند شده و گردن ها به سوی او کشیده و چشم ها از خوف او گریان و بندها از ترس او لرزان و روز، روز عطیه و احسان است و ابدال و اوتاد در محضر حاضرند و بنای حتمی سلطان بر بخشش و انعام است و همچنین روز خلعت پوشی صدر اعظم دولت علیّه ولی امر عجل اللّه تعالی فرجه و سهل مخرجه است (انصاریان، 1386ش، ص132).

امام خمینی تجمع در حج و رمی شیاطین انس و جنّ را عامل و زمینه ظهور می دانند و معتقد است که در حج می توان تبعیت از امام زمان را تمرین کرد:

...و مهدی منتظر، در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین، از کعبه ندا سر می دهد و بشریت را به توحید می خواند. همۀ فریادها را از کعبه و مکه سر می دهند و ما باید از آنها تبعیت کنیم و ندای توحید کلمه و کلمۀ توحید را از آن مکان مقدس سر دهیم و با فریادها و دعوت ها و تظلم ها و افشاگری ها و اجتماعات زنده و کوبنده در مجمع مسلمین در مکۀ مکرمه، بت ها را بشکنیم؛ و شیاطین را، که در رأس آنها شیطان بزرگ است، در عَقَبات «رَمی» کنیم و طرد نماییم تا حج خلیل الله و حبیب الله و ولی الله، مهدی عزیز، را به جا آورده باشیم و الاّ در حق ما گفته می شود: (خمینی، 1389ش، ج18، ص87). «مَا أَکثَرَ الضَجِیجَ وَ أَقَلَّ الحَجِیج» (ابن شهرآشوب، بی تا، ج4، ص187).

و) فراگیری اعمال فقهی حج: حج، فرصتی است تا امور دینی را به طور کامل فراگرفت و نواقص عملی دینی را برطرف کرد. امام(ره)، حج را زمینه ای برای رشد فرهنگی و دینی می داند.

از امور مهمه ای که لازم است حجاج محترم و علمای کاروان ها وقت شریفشان را صرف آن کنند، یاد دادن و یاد گرفتن مسائل حج است که کوتاهی از آن ممکن است موجب زحمت های فراوان شود؛ از قبیل بطلان حج یا باقی ماندن به اِحرام. علمای اعلام کاروان ها از زوّار کاروان خویش دعوت نمایند و برای آنان مجلس درس مناسک قرار دهند و حجاج واجب است برای یاد گرفتن، لحظه ای را کوتاهی نکنند و با تمام توان مسائل را یاد بگیرند و با علم به مسائل، مناسک را عمل کنند (خمینی، 1389ش، ج18، ص88).

2. ویژگی های اجتماعی مطلوب در حج

الف) تقویت روحیه ایثار و از خود گذشتگی: از خود گذشتگی و فداکاری یکی از ارزش های انسانی مطلوب جوامع بشری است. هرچند در مقام عمل، انسان به راحتی نمی تواند از آمال و آرزوهای خود و از رفاه و آسایش خود و عزیزان خود برای دیگران بگذرد، اما همه جوامع بشری برای اشخاصی که چنین حرکتی را انجام دهند و برای اهداف متعالی انسانی و الهی، از خودگذشتگی و فداکاری کنند، احترام و ارج و منزلت ویژه ای قائل اند که برای دیگران چنین ارزشی قائل نیستند.

حج به عنوان یک برنامه انسان ساز، حجاج را با قله از خود گذشتگی و فداکاری آشنا می کند و به آنها روحیه فداکاری تزریق می کند. حاجی با گذشتن از مال و وقت خود در طریق بندگی، تمرین می کند و می آموزد که در مراحل بعدی زندگی خود، باید از اسماعیل ها بگذرد؛ باید از آمال و آرزوهای خود برای تحقق اهداف انبیا بگذرد. امام(ره) به این وجه مهم معنوی حج توجه، و آن را به عنوان آموزگار از خودگذشتگی و جهاد و فداکاری معرفی می کند و این سبب به دست آمدن حج مطلوب است.

حج باید انسان را فداکار سازد. این فداکاری، از عید قربان بر می خیزد. شخصیت بارز این فداکاری و معلم و تعلیم دهنده این امر، ابراهیم خلیل الله است. حضرت ابراهیم تمام داشته خود را فدای خداوند کرد. ازاین رو امام خمینی فرموده است:

فرا رسیدن عید بزرگ اسلامی قربان را به همۀ مسلمین تبریک عرض می کنم. عیدی که انسان های آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمی می اندازد؛ قربانگاهی که درس فداکاری و جهاد را در راه خدای بزرگ به فرزندان آدم و اصفیا و اولیای خدا می دهد. عمق جنبه های توحیدی و سیاسی این عمل را جز انبیای عظام و اولیای کرام - علیهم الصلاة و السلام - و خاصّةَ عبادالله، کس دیگری نمی تواند ادراک کند. این پدرِ توحید و بت شکنِ جهان به ما و همۀ انسان ها آموخت که عزیزترین ثمرۀ حیات خود را در راه خدا بدهید و عید بگیرید. خود و عزیزان خود را فدا کنید و دین خدا را و عدل الهی را برپا نمایید (خمینی، 1389 ش، ج18، ص86).

ب) آگاهی از جامعه اسلامی: در اسلام توجه و اهتمام به امور مسلمانان، یکی از ارکان مهم مسلمانی است. اینکه فرمود هرکس روزگار بگذراند درحالی که توجه و اهتمام به امور مسلمانان ندارد، مسلمان نیست، یک تذکر جدی و تکان دهنده برای عنایت به امور مسلمانان است. درحقیقت در هر جامعه ای اگر مردم نسبت به امور آن جامعه، بی تفاوت باشند، آن جامعهْ محکوم به نابودی است.

مسلمانان باید دائماً از وضعیت جامعه اسلامی اطلاعات کافی داشته باشند. تهدیدها و فرصت ها را بشناسند و با یکدیگر هم افزایی کنند. تلاش کنند مشکلات یکدیگر را برطرف سازند و در کمک به یکدیگر بکوشند.حج به عنوان یک فریضه استثنایی در جامعه اسلامی که به عنوان یک رزمایش عمومی در جهت توجه به مشکلات مسلمانان از یک طرف و ظرفیت های امت اسلامی از طرف دیگر و بی تفاوت نبودن نسبت به امور مسلمانان می تواند به عنوان فرصت آگاهی بخش نسبت به جامعه اسلامی تلقی شود. مسلمانان از اقصا نقاط عالم با یکدیگر ملاقات می کنند و اوضاع محل خود را برای یکدیگر شرح می دهند. این وجه از حج، به عنوان یک بُعد دیگر معنوی، مورد توجه امام(ره) قرار گرفته است:

باید اوضاع مسلمین در هر سال بررسی شود و حج برای همین امور است، حج برای این است که مشکلات یک سال مسلمین را بررسی کنند و در صدد رفع مشکلات برآیند (خمینی، 1389ش، ج18، ص51).

عبادت فقط وظیفه ای روحانی نیست؛ بلکه عبادی سیاسی است و بر مسلمانان واجب است که آن را اجرا کنند. مراسم سالیانۀ حج، در حقیقت همایش بزرگی برای اطلاع از اوضاع تمامی سرزمین های اسلامی است. تمامی آنچه که افراد مغرض تحت عنوان فلسفۀ حج بیان می کنند، بیانگر تصویر واقعی حج نیست؛ مانند اینکه حج عبادتی گروهی و زیارت و سیاحت است (داستانی بیرکی، 1379ش، ص458).

ج) پرهیز از قوم گرایی و اختلاف:یکی از دستورات مترقی اسلام، تکریم دیگر انسان ها، به ویژه مسلمانان دیگر، است؛ تا جایی که مؤمنان را برادر یکدیگر می داند و در دستورات خود ملاحظه مؤمنان را می کند. از مسخره کردن بپرهیزید و غیبت نکنید و... اینها دستوراتی در جهت تکریم دیگر مسلمانان است. در حج این فرصت برای حاجی بیشتر فراهم می شود تا از تعصبات قبیله ای و اختلافات دست بردارد و با توجه به نقاط قوت دیگر اقوام به یکدیگر احترام بگذارند و دل ها را به یکدیگر نزدیک و وحدت و یکپارچگی و انسجام را افزایش دهند. امام(ره)، به عنوان یک اسلام شناس، به این وجه از کنگره عظیم حج توجه، و دستوراتی را برای رعایت حال دیگر مسلمانان و حتی کسانی که در این مراسم به ما بدی می کنند، صادر می کند.

از نظر ایشان، فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمان خاصی نیست و در هر سال باید تکرار شود و دفاع از مسلمانان، نوعی برائت از مشرکان است. بدین ترتیب بهره گیری صحیح از حج و برائت از مشرکان، رهایی از مرزهای اعتباری قومیت و ملیت، و رسیدن مسلمانان به وحدت ایمانی است و رهایی از اختلاف های درونی و جنگ های مذهبی،و عطف نفرت ها و دشمنی ها به دشمن مشرک را در پی دارد:

به حجاج محترم ایرانی سفارش کرده و می کنم که در آن مواقف شریفه، چه در مکه معظمه و چه در مدینه منوره، مدارا با مسلمین و مسالمت با مأمورین آنجا را از دست ندهید و در آن مراکز، که محل امن است، به مقابله برنخیزید و با همه با اخلاق اسلامی و انسانی برخورد کنید و با دقتْ متوجه حرکات و سکنات خود و دوستان باشید و اگر مخالفان شما برخلاف دستورات قرآن کریم با شما بدرفتاری کردند، مقابله به مثل نکنید تا در پیشگاه خداوند تعالی آبرومند و مطیع باشید (خمینی، 1389ش، ج19، ص29).

زائران ایرانی باید بدانند که مراسم حج و عمره، بزرگ ترین تجمع مسلمانان از کشورهای جهان، و زیباترین نماد وحدت مسلمانان است. بنابراین باید با تدبیر و برنامه ریزی صحیح، اخلاق حسنه، همبستگی خویش را به نمایش بگذارند و در این راه، با نگرش مثبت و محبت آمیز به یکدیگر بنگرند، از هرگونه رفتارهای حساسیت برانگیز حذر کنند و در برابر توطئه های اختلاف برانگیز هوشیار باشند (بابازاده، 1378ش، ص9).

د) نظم اجتماعی در حج: یکی از دستورات نورانی ائمه(ع) این است که زینت ما باشید و مایه ننگ و عار ما نباشید. این معنا، که در عبارت های مختلف از ائمه(ع) صادر شده، در توصیه امام حسن عسکری(ع) جلوه بیشتری یافته و مفصل تر بیان شده است. توصیه های حضرت به تقوا و ورع و صداقت و امانتداری و حسن همسایگی که در تعلیل آن می فرماید زینت ما باشید و محبت را به سمت ما جلب کنید. یک شیعه حقیقی با رفتار نیکو و آراستگی به اخلاق اسلامی، چنان عمل می کند که دیگران به او به دیده کرامت و احترام می نگرند و این، موجب علاقه مندی دیگران به مکتب نورانی اهل بیت(ع) می شود. همین مطالب و مسائل، به بیان های مختلفی، در کلام امام(ره) منعکس گشته است:

 من موکداً از زوّار ایرانی و دیگر زائران بیت الله الحرام می خواهم که نظم و آرامش را مراعات کنند و به دستورات نمایندۀ اینجانب عمل کنند. همۀ مسلمانان را برادر خود بدانند و با آنان به طوری که شایستۀ یک مسلمان متعهد است، عمل نمایند (همو، ج18، ص92).

 شما امروز در این سفر در بوته امتحان قرار دارید؛ چون نمونه و الگویی از ملت ایران هستید و باید بدانید که چشمان کنجکاو صدها هزار زائر، که از اطراف جهان حول مرکز وحی گرد آمده اند، با دقت حرکات و اعمال شما را تحت نظر دارند. دوستان شما، که زائرین بیت الله هستند، با کمال اشتیاق می خواهند ببینند این تحول عظیمی که در ملت ایران در ابعاد مختلف، به ویژه بُعد اخلاقی و معنوی، تحقق پیدا کرده است (همان، ج19، صص 339 - 338).

3. ویژگی های اقتصادی مطلوب در حج

امام(ره) به این مسئله توجه داشت که کسانی می توانند در مراسم حج شرکت کنند که از تمکن مالی مناسبی برخوردار باشند. حال اگر این افراد متمکنِ مؤمن به افراد ضعیف جامعه خود توجه کنند و واجبات مالی خود، مانند خمس و زکات، را به موقع پرداخت کنند و علاوه بر واجبات مالی، برای جلب رضایت پروردگار، صدقات خود را به نیازمندان بدهند، نتیجه آن افزایش توان اقتصادی جامعه اسلامی می شود. نیازمندان به عنوان پشتوانه های انسانی اقتصادی در خدمت اقتصاد اسلامی قرار خواهند گرفت و جامعه اسلامی با تولید ثروت و توان اقتصادی می تواند از استقلال مناسب برخوردار شود. ازاین رو امام در سال اول انقلاب با پیامی که برای حجاج بیت الله صادر فرمود، غوغایی در آنجا، مخصوصاً در جمع حجاج ایرانی، برپا کرد؛ چنان که در هر جا ایرانی ها به راه می افتادند، شعارهای «الله اکبر، خمینی رهبر، مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسراییل» آنها در کوه های مکه و مدینه، طنین انداز بود. حضرت امام توانست به جوامع نشان دهد که می شود از هر نقطه ای از بلاد مسلمین، اشخاص متمکن مالی در سرزمین وحی تجمّع کنند و به وضع ضعفای مسلمانان رسیدگی نمایند. این امر از نظر اقتصادی، برای مسلمانان نفع فراوانی خواهد داشت (موسسه تنظیم و نشر امام، 1376 ش، ص36).

الف) توجه به اعمال حج و پرهیز از حواشی اقتصادی: امام(ره) خوب می دانست یکی از آسیب هایی که این سفر معنوی را تهدید می کند، این است که حاجی سفر زیارتی را با سفر سیاحتی اشتباه بگیرد و به جای نزدیک شدن به خداوند و تقرب به درگاه الهی، به وسیله هواها و هوس ها مسیری را طی کند که موجب دلمشغولی به دنیاو صرف وقت زیاد در بازارها و امثال آن گردد؛ به همین دلیل به این آسیب پرداخت و تلویحاً این امر را متذکر شد و حجاج ایرانی را از هرگونه عملی که باعث ضربه زدن به آبروی دین و جمهوری اسلامی بشود، پرهیز داد:

حجاج محترم ایران و زائران حرمین شریفین بدانند که آنها از کشوری که برای اهداف اسلامی و بیرون راندن ستمگران از کشور عزیز خویش [قیام کرده است] به سوی خانۀ خدا و حرم شریف رسول الله(ص) و قبور معظّم و فرزندان پیامبر - علیهم صلوات الله - می روند، تحت مراقبت برادران اسلامی سراسر جهان هستند و خبرگزاری ها و دروغ پردازان بوق های تبلیغاتی و دشمنان اسلام در کمین نشسته و مراقب اعمال و اقوال آنان هستند و در صددند که از کاهی کوهی بسازند و سرتاسر جهان را از شایعه های خود، پر نمایند. در این صورت جزئی انحراف و خطا و لغزش آنان علاوه بر آنکه در پیشگاه خداوند بزرگ و رسول عظیم الشأنش می باشد، در حضور سایر زائران حرمین شریفین است، که به واسطۀ پیامد آن، گناهی بزرگ و خطایی عظیم است؛ زیرا علاوه بر آنکه بعض اعمال و گفتارْ خلاف حرمت حرمین شریفین است، موجب وهن جمهوری اسلامی است... (خمینی، 1389 ش، ج 18، ص96).

امام خمینی با الهام از قرآن، سفر حج و عمره را یک سفر سیاحتی نمی داند؛ بلکه این سفر را مهاجرت به سوی خدا و رسول خدا تلقی می کند و هدف نهایی را خدایی شدن و به خانه دل رسیدن می داند. لذا می فرماید:

«در فریضه حج که لبیک به حق است و هجرت به سوی حق تعالی... حجاج بیت الله الحرام از خانه تن و دنیا مهاجرت الی الله و رسوله، که خانه دل است، می کنند که خانه دل است.» (همان، ج 20، صص89 - 88).

برخی ناآگاهان یا تحلیلگران مغرض یا جیره خواران می گویند: حج عبارت است از یک عبادت دسته جمعی و یک سفر زیارتی و سیاحتی برای دیدار از قبله و مدینه و بس! و حال آنکه، حج برای نزدیک شدن و اتصال انسان با صاحب خانه است. حج، کانون معارف الهی است. حج، تنها حرکات و اعمال و الفاظ نیست. با کلام و لفظ و حرکت خشک نمی توان به خدا رسید (همان، ج21، ص77).

شما حجاج محترم، باید بدانید که کجا می روید؟ چگونه می روید؟ با چه دعوتی این سفر را آغاز کرده اید؟ مهمان چه کسی هستید؟ آداب و شرائطش چیست؟ (همان، ج19، ص337).

ب) حج بازارگردی نیست: یکی از آداب سفارش شده برای سفر، تهیه سوغات برای نزدیکان و دوستان است. صاحب وسائل، ضمن روایت «...هَدِیَّةَ الْحَاجِّ مِنْ نَفَقَةِ الْحَاجّ»، می نویسد: «مستحب است که حجگزار، در صورت امکان، به دوستان خود هدیه دهد»و ثواب هزینه کردن برای خرید هدیه را همانند ثواب هزینه کردن برای حج می شمارد (حر عاملی، 1372ش، ج11، ص149). آنچه از این گونه روایات آشکار می شود - با توجه به بیاناتی که حج مستمر را سبب توسعه و کثرت در مال می شمارد - این است که در حج، مصرف و هزینه کردن از قانونی ویژه و استثنایی پیروی می کند و اسراف و زیاده روی در هزینه های مربوط به آن، بی معناست. همچنین خرید سوغاتی و گذراندن وقت در فروشگاه ها از عوامل نامطلوب اقتصادی حج است:

اکنون بازارهای مکه و سایر مشاهد مشرفۀ حجاز، که مرکز وحی و نزول ملائکه است، پر از کالاهای بیگانگان، و بازار برای دشمنان اسلام و پیامبر بزرگ گردیده و کثیری از حجاج بیت الله الحرام که برای فریضه حج می روند و باید در آن مکان مقدس از توطئه بیگانگان به یاری مسلمین برخیزند، ولی غافلانه در بازارها به جست وجوی کالاهای امریکایی، اروپایی، ژاپنی و... پرسه می زنند و دل صاحب شریعت را با این عمل که با حیثیت حج و حجاج بازی می کنند، به درد می آورند! (خمینی، 1389 ش، ج19، ص344).

توجه داشته باشید که سفر حج، سفر کسب نیست. سفر تحصیل دنیا نیست. سفر الی الله است. شما رو به سوی خانه خدا سفر می کنید. باید تمام امورتان الهی باشد؛ مثل انبیا و سایر بزرگان دین، که یک قدم تخلف نمی کردند؛ چون سفر الی الله است (ر.ک: همان، ج10، ص175).

ج) برقراری ارتباط اقتصادی مطلوب: در قرآن و روایات، بهره برداری اقتصادی از سفر حج جایز شمرده شده است. قرآن، حج را ضمانتی قوی برای رسیدن مسلمانان به خودکفایی اقتصادی می داند. اقتصاد حج، رویکردی سیاسی نیز دارد؛ چراکه برائت از مشرکان را، یکی از مهم ترین اثرگذاری های اقتصادی حج با رویکرد سیاسی دانسته اند. لذا امام خمینی(ره) خطاب به حجاج متذکر شدند:

و به بوق های استعماری، که یکصدا از اول پیروزی انقلاب تاکنون با شایعه پردازی ها و نشر اکاذیب، ایران را یک کشور در حال سقوط و ورشکسته معرفی کرده و می کنند، گوش فرا ندهند و از یک قدرت اسلامی، که هدفش سرافرازی مسلمین وکوتاه کردن دست ستمگران از ذخایر خداداد آنان است و پیوسته می خواهد بین برادران اسلامی صلح و صفا و اخوت ایمانی برقرار باشد، قدردانی کنند. و بدانند که کشورهای قدرتمند فرصت طلب، که غایت آمالشان دست یافتن به کشورهای اسلامی و مستضعف است، آنان را در مواقع گرفتاری تنها می گذارند و کلمۀ «وفا» در قاموس آنان راهی ندارد» (همان، ج 18، ص93).

د) حج عامل فقرزدایی: برخلاف ادعای برخی از افراد ناآگاه که می پندارند حج به امور اقتصادی مسلمانان صدمه می زند، در روایاتِ بسیاری آمده است که نه تنها حج سبب تنگنایی نمی شود، بلکه موجب برکت است. از سوی دیگر، در روایات آمده که ترک حج، سبب نابودی نعمت و به وجود آمدن تنگدستی است. پیامبر گرامی (ص) در خطبة غدیریه فرمودند:

«معاشِرَ الناسِ! حُجُّوا الْبیْتَ فما وَرَدَه أهلُ بیتٍ إلَّااستَغْنوُا و لا تَخَلَّفُوا عَنْه اِلَّا افتَقَرُوا».

«ای مردم، برای حج رهسپار بیت الله شوید؛ زیرا هیچ خاندانی بر آن وارد نشدند، مگر آنکه بی نیاز گشتند و تخلّف نکردند، مگر آنکه فقیر شدند.»

از مجموع آنچه در روایات، دربارة بُعد اقتصادی حج آمده، چنین برداشتمی شود که هدف از بعد اقتصادی حج، تنها افزایش توان مالی مسلمانان است؛ چراکه بعد اجتماعی حج، پررنگ تر از جنبه های دیگر آن است.

امام صادق(ع) در تفسیر آیة کریمة (جَعَلَ اللهُ الکَعْبَةَ الْبیْتَ الْحرام قِیاماً لِلنَّاسِ) (مائده: 97)، در پاسخ به ابان بن تغلب که معنای آیه را پرسیده بود، فرمود: «جعَلَها لِدینِهِمْ و معایِشِهِم» (عروسی، بی تا، ج1، ص680).

از این سخن برمی آید که قوام معیشت مردم، همپای قوام دین آنها، اهمیت بسیار دارد؛ چراکه اگر آنها فقیر و محتاج باشند، دیگر نمی توانند روی پای خود بایستند. کعبه و حج، در استقلال مسلمانان و پابرجایی آن، تأثیر فراوان دارد. ازاین رو اجازه داده شده تا مسلمانان از این بازار بزرگ اسلامی، که همواره جریان دارد، مانند یک مرکز تجاری بهره گیرند و تاجران، کشاورزان، دامداران و... فراورده های خود را عرضه کنند و از پیشرفت های اقتصاد و صنایع یکدیگر آگاه شوند و از طریق داد و ستد، سود ببرند (نجفی، 1393ش، صص180 170).

4. ویژگی های سیاسی مطلوب در حج

الف) دشمن شناسی و برائت: کلمه توحید، که رکن اسلام است، اول برائت از خدایان دروغین و نفی غیر خدا، و سپس اقرار به یگانگی الله است. در صورتی که بخواهیم این معنا را در همه ارکان دین توسعه دهیم - کما اینکه با توجه به آیات قرآن همین گونه است - ابتدا باید بیزاری از دشمنان دین، و سپس پایبندی به دین را اعلام کنیم. شناخت دشمن حقیقی و اصلی جهان اسلام و شناخت ائمةالکفر موجب موضع گیری مناسب خواهد شد. دشمن شناسی و اعلام برائت از دشمنان، دو بال یک حرکت به نام تولا هستند.

اگر کسی بداند که باید در مقابل مستکبران عالم، اعلام موضع و انزجار کند، به انحای مختلف می تواند همین کار را انجام دهد. امام فقط یک نحوه اعلام برائت را پیگیری نمی کردند؛ بلکه اعلام برائت را به جامعیت خود می خواستند و این را موجب تقرب به خداوند می دانستند. می توان گفت یکی از نوآوری های امام خمینی(ره) در حج، توصیه و دستوربه برگزاری مراسم برائت از مشرکان در موسم حج بود. شیوه های اعلان برائت می تواندبه گونه های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود. اما آنچه به عنوان رکن در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصل معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسی طرد بت و بت پرستی و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاست های خصمانه و توطئه گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوزکارانه آنهاست.

سالی که امام خمینی فریاد برائت از مشرکان را در مراسم حج سر دادند، به نتایج «برائت» در آینده امیدوار بودند. امام فرمودند:

مگر دیانت، جز اعلام محبت و وفاداری نسبت به حق، و اظهار خشم و برائت نسبت به باطل است؟ حاشا که خلوص عشق موحدین جز به ظهور کامل نفرت از مشرکین و منافقین میسر شود (خمینی، 1378ش، ج20، ص315).

ایشان تأکید نمودند:

 سنت پیامبر(ص) و اعلان برائت، کهنه شدنی نیست و نه تنها اعلان برائت به ایام و مراسم حج منحصر نمی شود که باید مسلمانان، فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق، و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسانو شبهات تردیدآفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان شمولی اسلام غفلت نکنند (همان، ص315).

 همه باید به پدر توحید و پدر پیامبران عظیم الشأن تأسی کنند و در سورۀ توبه که امر شد در مجمع عمومی در مکّه خوانده شود، می خوانیم: (وَأَذَنٌ منَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ). فریاد برائت از مشرکان در مراسم حج. و این یک فریاد سیاسی عبادی است که رسول الله(ص)، به آن امر فرمود (خمینی، 1389 ش، ج18، ص91).

 بنابراین «اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است، باید در ایام حج به صورت تظاهرات و راهپیمایی، با صلابت و شکوه هرچه بیشتر و بهتر برگزار شود.کدام خانه ای سزاوارتر از کعبه و خانه امن و طهارت و ناس که در آن به هرچه تجاوز و ستم و استثمار و بردگی و یا دون صفتی و نامردمی است عملاً و قولاً پشت شود و در تجدید میثاق «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ» بت الهه ها و «أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ» شکسته شود و خاطرة مهم ترین و بزرگ ترین حرکت سیاسی پیامبر(ص) در « وَ أَذان مِنَ اللِهِوَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ» زنده بماند و تکرار شود، چرا که سنت پیامبر(ص)و اعلان برائت کهنه شدنی نیست» (همان، صص 315314).

ب) شکستن بت زور و تزویر: انسان ها در حج باید ضمن شناخت دشمن، از وابستگی و چشم داشت به کمک های آنان، دل ببرند و قدرت و زور و تزویر ابرقدرت ها در آنها اثری نگذارد. امام خمینی با تصریح این مطلوب، حجاج را به شکست زور و تزویر سیر می دهد:

«مگر ابرقدرت های زمان ما بت های بزرگی نیستند که جهانیان را به اطاعتو کرنش و پرستش خود می خوانند و با زور و زر و تزویر خود را به آنان تحمیل می نمایند؟ کعبۀ معظّمه، یکتا مرکز شکستن این بتهاست. ابراهیم خلیل، در اول زمان، و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود - روحی فداه - در آخر زمان، از کعبه ندای توحید سردادند و می دهند.» (خمینی، 1389ش، ج18، ص87).

ج) تلاش برای مبارزه با فساد جهانی: پدیده فساد در تمام ادوار، گریبانگیر ملت ها، و نحوه پیشگیری و مبارزه با آن دغدغه بسیاری از متفکران و اندیشمندان بوده است و قدمتی به اندازه تمدن ها دارد و اکنون نیز یکی از مسائل مهم و بحران زا در بسیاری از کشورهای جهان است. امام خمینی(ره) حج را ابزاری برای مبارزه جهانی با فساد حکومت ها می داند.

 یک چاره که اساس چاره است و ریشۀ این گرفتاری ها را قطع می کند و فساد را از بن می سوزاند، وحدت مسلمانان، بلکه تمامی مستضعفان و دربند کشیده شدگان جهان است و این وحدت، که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده اند، با دعوت و تبلیغ دامنه دار باید به وجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ، مکۀ معظّمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضۀ حج است، که ابراهیم خلیل الله و محمد حبیب الله شروع [کردند] و در آخرالزمان حضرت بقیةالله - أرواحنا لمقدمه الفدا - تعقیب می کند (همان، ص91).

 امید است حجاج محترم بیت الله الحرام، از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب می باشند، در مواقف و مشاعر محترمه، دست جمعی برای پیروزی اسلام بر کفر جهانی دعا کنند؛ و برای بیداری مسلمانان و حکومت های آنان فریاد کنند و دعای بلیغ نمایند (همان، ص88).

نتیجه گیری:

امام به مسائل اسلام به جامعیت نگاه می کرد وهمه اضلاع آن را با هم هماهنگ می دانست. رشد معنوی، بدون توجه به عالم اسلام و بدون توجه به مقدرات کشورهای اسلامی، از نظر امام رشد یک ضلعی غیر همگون تلقی می شد.

 حج با همه ابعادش؛ اعم از مسائل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و...، همه و همه برای رشد و تعالی بشر طراحی شده است و هر کدام به یک نحوی موجب تقرب الی الله می شود. اگر حاجی به همه زوایای حج توجه کافی بکند، از هر نظر به سمت خدا حرکت کرده و در سیر الی الله به جامعیتی دست پیدا می کند. از نظر حضرت امام نفس حج که یک عمل عبادی است، حضور در جامعه اسلامی و بررسی مسائل مسلمانان یک عمل عبادی است، توجه به اقتصاد مسلمانان یک عمل عبادی است، برائت از مستکبران عالم یک عمل عبادی است و همه اینها موجب افزایش معنویت حاجی و موجب افزایش معنویت جهان اسلام می شود.

حضرت امام در این پیام ها، وظایف مختلف زائران را تبیین، و اهداف حج و عمره را بیان کرده و ابعاد گوناگون سیاسی، عبادی، اجتماعی، معنوی و اخلاقی را گوشزد فرموده است تا حاجیان در تمام موارد سفر موفق باشند و با دست پر و حج مقبول و مطلوببه وطن بازگردند.

مراجع

* قرآن کریم

1. ابن بابویه، شیخ صدوق، (بی تا)، عیون اخبار الرضا(ع)، منشورات جهان.

2. ابن شهرآشوب، محمد بن علی (بی تا)، المناقب لابن شهرآشوب، قم، مؤسسة انتشارات علامه.

3. استیری، اکرم (1386 ش)، وحدت ملی و انسجام اسلامی در سیره نظری و عملی امام خمینی، نشریه حضور، شماره 63.

4. انصاریان، حسین (1386 ش)، حج در آینه عرفان، تهران، نشر مشعر، چاپ اول.

5. بابازاده، علی اکبر، (1378 ش)، ایدئولوژی، رهبری و فرآیند انقلاب اسلامی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی تبیین انقلاب اسلامی، جلد اول، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)

6. پویا، حسن (1387ش)، شکوفایی و نوآوری در اندیشه و عمل امام خمینی، مجله حضور، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، شماره 66.

7. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1372ش)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت(ع).

8. حیدری، مجتبی (1397ش)، حج، عامل هویت یابی مسلمانان و جامعه اسلامی، فصلنامه میقات حج، مقاله 8، دوره 27، شماره 105

9. خمینی، روح الله (1378ش)، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

10. خمینی، روح الله (1389ش)، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم.

11. خمینی، روح الله (1394ش)، ولایت فقیه (حکومت اسلامی) تقریر بیانات حضرت امام خمینی(ره)، تحقیق مؤسسه چاپ و نشر عروج ( وابسته به مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره))، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ سی ام.

12. داستانی بیرکی، علی، (1379ش)، رویارویی تهدیدات معاصر در اندیشه امام خمینی(ره)، ترجمه: مهدی سرحدی، چاپ اول، تهران، ستاد بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی(ره).

13. طباطبایی نژاد، سیدصادق (1396ش)، نقش حج در نگرش اقتصادی فرد مسلمان، مجله میقات حج، دوره 25، شماره 99، بهار.

14. عروسی، عبدعلی (بی تا)، نورالثقلین، بی جا، بی نا.

15. علی بن ابی طالب(ع) (1965م)، نهج البلاغة، بیروت، چاپ صبحی صالح.

16. گروهی از نویسندگان (1374ش)، اجتهاد و زمان و مکان، تحقیق و نظارت کمیتۀ علمی کنگرۀ بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

17. گروهی از نویسندگان (1374ش)، نقش زمان و مکان در موضوعات احکام، تحقیق و نظارت کمیتۀ علمی کنگرۀ بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

18. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، موسسة الوفاء، چاپ دوم.

19. مجموعه مقالات هفتمین سمینار (1376ش)، بررسی سیره عملی و نظری امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول،

20. مطهری، مرتضی (بی تا)، اسلام و مقتضیات زمان، بی جا، بی نا.

21. معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1392ش)، ق‍ومیت، ملیت و ان‍دی‍ش‍ه ف‍رام‍ل‍ی از دی‍دگ‍اه امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

22. موسسه تنظیم و نشر امام(ره) (1376ش)، «تأملی بر احیاء تفکر دینی، مجموعه مصاحبه ها و میزگردها»، کنگره بین المللی امام خمینی(ره) و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.

23. موسسه تنظیم و نشر امام(ره) (1376ش)، «امام خمینی(ره) و احیای سنت های مذهبی»، کنگره بین المللی امام خمینی(ره) و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.

24. نجفی، حافظ (1393 ش)، حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی، میقات حج، دوره 23، شماره 9، پاییز.