محدثه آصفری : کارشناس ارشد بهداشت و ایمنی مواد غذایی
دکتر محمد حضوری : متخصص تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : در زمان بارداری به دلیل تمام تغییراتی که در بدن رخ می‌دهد، مادر و جنین در معرض خطر مسمومیت غذایی هستند. در این زمان سیستم ایمنی بدن ضعیف است و بنابراین مبارزه با عفونت‌ها دشوارتر است. برخی از باکتری‌ها مانند لیستریا توانایی عبور از جفت را دارند، بنابراین در صورتی که مادر بیمار شود، خطر ابتلای کودک نیز افزایش می‌یابد. سیستم ایمنی جنین به اندازه کافی برای مبارزه با باکتری‌های مضر رشد نکرده است و مسمومیت غذایی می‌تواند برای سلامتی کودک، خطرناک‌تر از مادر باشد. اگر مادر در 3 ماه اول بارداری دچار مسمومیت غذایی شود، احتمال سقط جنین وجود دارد. اگر ابتلا در اواخر بارداری اتفاق بیفتد، منجر به تولد نوزاد نارس می‌شود.
بیشتربخوانید:
مسمومیت غذایی همچنین می‌تواند باعث مرده‌زایی یا تولد نوزاد ناسالم شود. از آنجایی که کودک برای رشد و حیات به مادر وابسته است، بسیار مهم است که مادران باردار مراقب آنچه می‌خورند، نحوه نگهداری، تهیه و پختن غذای خود باشند. برخی از انواع مواد غذایی به دلیل نحوه تولید و نگهداری می‌توانند خطر بیشتری برای زنان باردار داشته باشند. برای کاهش احتمال ابتلا به مسمومیت غذایی، باید از مصرف برخی غذاها اجتناب کرد. این مقاله توصیه‌های مفیدی در مورد چگونگی کاهش خطر مسمومیت غذایی در زنان باردار ارائه می‌دهد و هدف کمک به تغذیه ایمن در دوران بارداری است.
کافئین
کافئین ماده‌ای است که می‌تواند به صورت موقت خستگی را کاهش و میزان هوشیاری را افزایش دهد. با این‌که انسان‌ها هیچ نیاز غذایی به کافئین ندارند، اما بیشتر بزرگسالان می‌توانند مقدار متعادلی از آن‌را مصرف کنند. مادران باردار نیز می‌توانند کافئین بخورند، اما به منظور محافظت از سلامت جنین در حال رشد خود باید نسبت به قبل کمتر مصرف کنند. کافئین از جفت عبور می‌کند و به جنین منتقل می‌شود. از این رو وقتی مادر کافئین مصرف می‌کند، جنین نیز در معرض آن قرار می‌گیرد. جنین نمی‌تواند کافئین را متابولیزه کنده و کافئینی که وارد سیستم او می‌شود پاکسازی نمی‌شود.
کافئین محرکی است که در چای، قهوه، نوشابه، شکلات، آجیل، نوشیدنی‌های انرژی‌زا و برخی داروهای بدون نسخه وجود دارد. مقادیر زیاد کافئین می‌تواند میزان سقط جنین یا تولد نوزاد کم وزن را افزایش دهد و براساس بررسیها مصرف هرگونه کافئین با افزایش خطر بروز عوارض جانبی در بارداری و لوسمی حاد در دوران کودکی مرتبط است. همچنین مصرف کافئین بیش از حد در دوران بارداری با خطر 43 درصد یا بیشتر سرطان خون در کودکان همراه است. توصیه می‌شود مادران باردار مصرف کافئین خود را به 200 میلی‌گرم در روز محدود کنند تا خطر تاثیرات مضر آن در بارداری و جنین را کاهش بدهند. این مقدار شامل یک الی دو فنجان قهوه اسپرسو، دو یا سه فنجان قهوه فوری و سه تا پنج فنجان چای (بسته به غلظت)، شکلات داغ یا نوشابه می‌شود. برخی از نوشیدنی‌های انرژی‌زا حاوی کافئین هستند و برای زنان باردار توصیه نمی‌شود.
بیشتر بخوانید:
غذاهای دریایی و کنسرو ماهی
ماهی ماده غذایی مفیدی است که دارای ارزش تغذیه‌ای بسیار بالایی است و منبع خوبی از روغنهای امگا 3 می‌باشد که برای مغز و رشد سیستم عصبی کودک مفید است، اما برخی ماهی‌ها (به ویژه ماهیهای دریای جنوب) دارای جیوه هستند و باید مصرف آنها را محدود کرد. جیوه به طور معمول و طبیعی در محیط زندگی ما وجود دارد.
در مناطقی که آلودگیهای صنعتی وجود دارد، مقادیر جیوه بسیار زیاد است. جیوه آزاد شده، وارد آب‌های دریاها و اقیانوس‌ها می‌شود و به بدن ماهی‌ها راه می‌یابد. مقدار جیوه‌ای که در بدن ماهی‌ها وجود دارد روی همه افراد به یک شکل اثر ندارد. زنان باردار و مادران شیرده باید با احتیاط بیشتری ماهی مصرف کنند، زیرا جنین و نوزادان در برابر سم جیوه آسیب‌پذیری بیشتری دارند و جیوه به آسانی از مادر باردار به جنین و یا توسط شیر مادر به نوزاد انتقال می‌یابد.
مصرف ماهی مطمئن و مناسب به میزان یک تا سه وعده در هفته توصیه می‌شود. انواع دیگر غذاهای دریایی مانند صدف و سخت پوستان (میگو و خرچنگ) حاوی سطوح پایینتری از جیوه هستند وفقط در صورتی که مقدار زیادی از آن خورده شود، می‌تواند مشکل آفرین باشد.
همچنین در خصوص کنسرو ماهی (تن ماهی) لازم به ذکر است که به دلیل مشخص نبودن نوع و منشأ ماهی مصرفی در آن، ممکن است مقدار جیوه موجود در آن بسیار بیشتر از مقدار ایمن برای مادران باشد.
علیرغم آن، مواد غذایی کنسرو شده نه تنها حاوی مقدار بسیار زیادی نمک هستند که برای مادران باردار به شدت مضر است، بلکه ترکیبات موجود در لایه درونی کنسروها می‌تواند در روند رشد جنین اختلال ایجاد کند. تن ماهی همچنین حاوی آلاینده‌های محیطی از جمله دیوکسینها و بیفنیلهای پلی‌کلر است که در رشد کودک اختلال ایجاد خواهد کرد. به این ترتیب لازم است از خوردن کنسرو ماهی در بارداری خودداری کنید.
بیشتر بخوانید:
ویتامین A و جگر
یکی از ویتامین‌هایی که مصرف زیاد آن در حاملگی با خطرات زیادی همراه است، ویتامین A می‌باشد. حد مجاز ویتامین A در بارداری بستگی به سن مادران دارد. بسیار مهم است که این ویتامین در دوران بارداری بیش از حد توصیه‌شده دریافت نشود، زیرا رتینول (یعنی فرم فعال ویتامین A) در دوزهای بالا می‌تواند باعث نقص‌های مادرزادی کودک، کبد سمی و مسمومیت بارداری شود.
مادران باردار بهتر است مصرف جگر را به مقادیر بسیار کم، حداکثر 50 گرم در هفته (آن هم زیر نظر متخصص تغذیه)، محدود کنند، زیرا حاوی سطوح بالایی از ویتامین A است که می‌تواند برای رشد کودک مضر باشد.
ویتامین A از سایر غذاها نیز دریافت می‌شود و مادران می‌توانند هر قدر می‌خواهند از میوه و سبزیجات، کاروتنوئید (که پیش ساز تولید ویتامین A در بدن است) دریافت کنند. مولتیویتامینهای بارداری نیز حاوی بتاکاروتن (پیش‌ساز ویتامین A) هستند که حتی در دوزهای بالا بی‌خطر است. مکملهای مولتی ویتامینی که برای دوران بارداری فرموله نشده‌اند، ممکن است حاوی رتینول باشند و علاوه بر بررسی برچسب مکمل‌ها، بایستی با تجویز پزشک مصرف شوند.
مطالعات انجام شده توسط انجمن صنایع غذایی سوئد (NFA) بر روی بیش از 100 نوع ماده غذایی نشان داده است که حرارت‌دهی مواد غذایی مختلف مانند نان، پاستا، برنج، ماهی، سوسیس و کالباس، گوشت قرمز، بیسکویت، قهوه، غلات صبحانه، آجیل‌های بوداده و غذاهای آماده طبخ مانند پیتزا، محصولات فرایند شده سیب‌زمینی، ذرت و پاپ‌کورن باعث تولید آکریل‌آمید می‌گردد، اما مقدار آن در مواد غذایی مختلف متفاوت می‌باشد و هرچه میزان تیرگی بیشتر باشد، میزان این ماده شیمیایی نیز بیشتر است.
آکریل‌آمید بطور طبیعی فرآورده جانبی غذاهای نشاسته داری است که در دمای بالاتر از 120 درجه سانتیگراد، تنوری، سرخ، کبابی و یا برشته شوند که سرخ کردن بدترین نوع آن است و خطر ابتلا به سرطان برای مصرف‌کنندگان در همه گروههای سنی را افزایش می‌دهد. مطالعه‌ای از سوی مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی محیطی اروپا با بررسی زنان باردار و نوزادان‌شان در 5 کشور اروپایی، نشان داد خانم‌هایی که میزان بالایی آکریل‌آمید مصرف می‌کنند، نوزدان کم وزنی به دنیا می‌آورند.
طی این مطالعه مشخص شد مادرانی که در دوران بارداری از این ماده استفاده کرده بودند، نوزادشان 132 گرم سبک‌تر و دور سرشان 3/0 سانتیمتر کوچک‌تر از دیگر نوزادان بود.
بیشتربخوانید:
بیماری‌های ناشی از آلودگیهای غذا
برخی از انواع ارگانیسم‌های غذایی می‌توانند باعث مسمومیت شوند. بسیاری از خطرات و مشکلات دوران بارداری را می‌توان با رعایت اصول بهداشتی و نگهداری مواد غذایی و اجتناب از غذاهای پرخطر به حداقل رساند.
لیستریوزیس
عفونت لیستریا یا لیستریوزیس یک بیماری است که معمولاً در اثرخوردن غذاهای آلوده به باکتری‌ای که «لیستریا منوسیتوژنز» نامیده می‌شود، ایجاد می‌گردد. افراد سالم ممکن است هیچگاه عوارض عفونت لیستریایی را تجربه نکنند، اما برای خانم‌های باردار این عفونت خطرات جدی به همراه دارد. یک عفونت لیستریایی بهراحتی با مصرف آنتی‌بیوتیک قابل درمان است، اما پیشگیری برتر از درمان است.
باکتری لیستریا غذا را آلوده کرده و باعث بیماری لیستریوزیس که یک عفونت شبیه آنفولانزا است، می‌شود. در بارداری این عفونت می‌تواند به نوزاد منتقل شود و باعث سقط جنین، مرده‌زایی یا زایمان زودرس شود. بهترین راه برای جلوگیری از لیستریوسیس پرهیز از غذاهایی‌است که ممکن است حامل این باکتری باشند. در واقع این بیماری را به عنوان یک بیماری ناشی از غذا (Foodborne) مطرح می‌کنند. عفونت لیستریا یک مشکل رایج نیست و با رعایت برخی نکات بهداشتی خطر آن کاهش می‌یابد:
از آنجایی که باکتری لیستریا دارای قابلیت رشد در دمای یخچال (4 درجه سلسیوس) می‌باشد، بهتر است تمام غذاهای فسادپذیر یخچال در کمترین زمان ممکن مصرف و یخچال نیز هر چند روز یکبار تمیز شود. در واقع این باکتری سرما دوست است و می‌تواند در دمای پایین رشد و مقاومت کند. بنابراین مادران باردار تا حد امکان از غذاهای تازه تهیه شده استفاده کنند و از مصرف غذاهای آماده‌ای که برای مدت طولانی در یخچال نگهداری شده‌اند، خودداری نمایند.
پاستوریزه کردن یا انجام فرایند حرارتی قبل از مصرف غذا می‌تواند خطر ابتلا به بیماری لیستریوزیس را کاهش دهد. حرارت دادن غذا در 71 درجه سانتیگراد به مدت یک دقیقه باکتری را ازبین می‌برد. شستشوی بهداشتی سبزیجات خام و پخت کامل غذاهای خام، حرارت دادن کافی غذای مانده و غذاهای آماده مثل‌هات داگ، سوسیس و کالباس قبل از مصرف، از اقدامات لازم جهت پیشگیری از ابتلا به عفونت لیستریایی به شمار می‌روند.
سالمونلوزیس
بیماری سالمونلا یک بیماری عفونی و باکتریایی است و می‌تواند هر فردی را از کوچک تا بزرگ تهدید کند که دلیل اصلی ابتلا به آن، عدم رعایت اصول بهداشتی در شستشوی موادغذایی است. از بیماری عفونی ایجاد شده توسط سالمونلا تیفی با نام حصبه یا تب تیفوئید نیز یاد می‌شود، در حالی که سالمونلا پاراتیفی عموما ایجاد مسمومیت غذایی (بدون عفونت) می‌نماید. زنان باردار به دلیل ضعیف بودن سیستم ایمنی بیشتر در معرض خطر این بیماری هستند. این عفونت بر سیستم گوارشی اثر می‌گذارد. باکتری‌های سالمونلا معمولاً در روده انسان و حیوان زندگی می‌کنند و از طریق مدفوع خارج می‌شوند.
سالمونلا پاراتیفی (عامل اصلی مولد مسمومیت غذایی سالمونلایی) همواره در روده‌های ماکیان زندگی می‌کند و پس از ذبح مرغ، هنگامی که مرغ در آب گرم قرار می گیرد، باکتری به تمام بدن مرغ سرایت می‌کند و لازم است مرغ تازه خریداری شده و به خوبی قبل از طبخ شستشو گردد. معمولاً افراد مبتلا به عفونت سالمونلا در اوایل ابتلا به عفونت هیچ علامتی ندارند، اما مسمومیت غذایی با سالمونلا می‌تواند کمتر از یک روز پس از ابتلا، باعث تهوع، استفراغ، اسهال و تب و در موارد نادر سقط جنین شود. اکثر افراد از طریق آب یا غذای آلوده دچار عفونت می‌شوند، اما خانم‌های باردار باید برای پیشگیری از بیماری سالمونلا اصول بهداشتی را بیش از همیشه رعایت کنند.
گوشت قرمز، غذاهای دریایی و ماکیان نپخته: گوشت‌ها باید کاملاً پخته شوند و از مصرف آبزیان، مرغ، ماهی و انواع گوشت‌ها به صورت خام یا نیمپز پرهیز شود.
تخم‌مرغ: تخم‌مرغ‌های خام یا نیمپز (عسلی) غذاهای غیر ایمنی هستند. از مصرف تخممرغهایی با پوسته ترک‌خورده و غذاهای حاوی تخم‌مرغ خام خودداری کنید. تخم‌مرغ‌های خام در بعضی از انواع مایونز و سس‌های خانگی وجود دارند، البته نوع تجاری این سسها به دلیل فرآیند حرارتی و پاستوریزاسیون، ایمن هستند.
میوه‌ها و سبزیجات آلوده: شستشو یا آبیاری این محصولات با آب آلوده منجر به آلودگی آنها می‌شود. باید قبل از مصرف این محصولات از شستشو و ضدعفونی صحیح آنها اطمینان حاصل کرد.
توکسوپلاسموزیس
توکسوپلاسموزیس یک عفونت انگلی است که معمولاً از طریق تماس مستقیم با مدفوع گربه، آب، شیر غیر پاستوریزه، سبزیجات، خاک آلوده و یا گوشت نپخته به انسان منتقل می‌شود و مادران باردار بیش از سایر افراد در معرض ابتلا هستند. کودکانی که به صورت مادرزادی دچار عفونت توکسوپلاسموز هستند، ممکن است دچار اختلال بینایی، کم‌شنوایی یا ناتوانی ذهنی شوند. بر اساس مطالعات، اکثر افرادی که به توکسوپلاسموزیس آلوده شده‌اند، هیچ علائم و نشانه‌ای ندارند، اما گاهی اوقات ممکن است به علائمی از قبیل تب، سردرد، درد عضلانی و گلو درد دچار شوند.
افراد تنها در صورت خوردن و آشامیدن مواد آلوده به این نوع انگل، به توکسوپلاسموز مبتلا می‌شوند، بنابراین با پرهیز از مصرف گوشت خام یا کم پخته، شستشو و ضدعفونی سبزیجات و میوه‌ها، شستشو و ضدعفونی کامل وسایل در ارتباط با گوشت خام، استفاده از دستکش و جلوگیری از تماس مستقیم با مدفوع گربه و شستن صحیح دست‌ها پس از باغبانی یا لمس حیوانات خانگی، می‌توان از ابتلا به این بیماری جلوگیری کرد.
