شارژ خشکی با کشت آبی

سازوکار اعمال تاراج آبی در کشور به چه شکل است؟ براساس گزارش مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی، تنها 63/ 7‌درصد از محصولات زراعی در بازه زمانی 1400-1399 از زمین‌های دیمی برداشت شده‌‌‌اند؛ یعنی 37/ 92‌درصد باقی‌مانده محصولات کشاورزی در زمین‌های آبی کشت شده‌‌‌اند. این در حالی است که گزارش خردادماه وزارت نیرو گواهی می‌دهد، کشور در شرایط بحران آبی به سر می‌‌‌برد و بیش از یک‌‌‌پنجم کل بارندگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود را از دست داده است.

طبق اعداد و ارقام رسمی منتشرشده، استان‌‌‌های اصفهان، خوزستان، فارس، خراسان‌رضوی، آذربایجان‌غربی و تهران، بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص داده‌‌‌اند. به عبارت دیگر، وزنه تولید محصولات کشاورزی در استان‌هایی سنگین است که اقلیم گرم و خشک دارند و همان‌طور که گفته شد، کشت خود را در زمین‌های آبی انجام می‌دهند. سوءمدیریت در مصرف آب به همین‌‌‌جا ختم نمی‌شود؛ تنها دلیل آمار قابل‌توجه تولیدات کشاورزی در این استان‌ها، وجود زمین‌‌‌های زراعی آبی است و این استان‌‌‌ها حتی سطح کشت کمتری را هم به خود اختصاص داده‌‌‌اند. سه‌محصول زراعی آبی که بیشترین میزان تولید بین محصولات دیگر در کشت آبی را در بازه زمانی مذکور داشته‌‌‌اند، شامل ذرت علوفه‌‌‌ای، گندم آبی و چغندر بوده‌‌‌اند. البته نمی‌‌‌توان گزاره «استان‌‌‌های گرم و خشک نباید کشت آبی داشته باشند» را با اطمینان خاطر کامل بیان کرد؛ آن‌گونه که کارشناسان معتقدند، کشاورزی و کشت آبی در این استان‌‌‌ها، سال‌های زیادی و بنا بر عرف انجام می‌‌‌شد؛ اما حالا با تغییر شرایط زیست‌محیطی منطقه و کشور، کشت برخی محصولات در استان‌های گرم و خشک توجیه منطقی ندارد.

محصولات زراعی با بیشترین میزان تولید آبی

ذرت علوفه‌ای، گندم، چغندرقند، نیشکر و یونجه پنج‌محصول با بیشترین میزان تولید آبی کشور در سال زراعی 1400-1399 هستند.

ذرت علوفه‌ای: ذرت علوفه‌‌‌ای با تولید 8/ 10میلیون تن و سهم 51/ 18‌درصد از کل میزان تولید آبی، بیشترین تولید این دست از محصولات را به خود اختصاص داده است. این محصول در استان فارس با سهم 27/ 22درصدی، در تهران با سهم 05/ 14درصدی، در خوزستان با سهم 1/ 12درصدی، در اصفهان با سهم 15/ 10درصدی و در خراسان رضوی با سهم 12/ 7درصدی در رتبه‌‌‌های اول تا پنجم تولید شده است. این پنج استان حدود 69/ 65‌درصد از کل تولید علوفه‌‌‌ای کشور را به خود اختصاص داده‌‌‌اند.  

گندم: خوزستان با سهم 83/ 16درصدی، فارس با سهم 34/ 11درصدی، کرمانشاه با سهم 12/ 7درصدی، خراسان رضوی با سهم 4/ 6درصدی و گلستان با سهم 35/ 5درصدی، پنج تولیدکننده بزرگ گندم آبی کشور بوده‌‌‌اند. رتبه دوم کشت زراعی آبی متعلق به گندم آبی است. این محصول زراعی دارای تولید حدود 18/ 8میلیون تن و سهم 01/ 14‌درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی آبی بوده و پنج استان، حدود 03/ 47‌درصد از کل تولید گندم آبی کشور را تامین کرده‌‌‌اند.چغندرقند: سومین محصول کشت آبی، چغندر-یکی از محصولات آب‌‌‌بر- است. این محصول آب‌‌‌بر حدود 26/ 6میلیون تن تولید می‌شود و سهم تولید آن 73/ 10درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی آبی بوده است. نکته قابل‌توجه در این گزارش، نقش استان خوزستان در کشت چغندر است. این در حالی است که خوزستان سال گذشته مشکلات زیادی در تامین آب برخی مناطق خود داشت. حال آمارها نشان می‌دهد که در بازه زمانی مورد بررسی، 85/ 17‌درصد از تولید چغندرقند در کشور به این استان اختصاص دارد.

نیشکر: چهارمین محصولی که بیشترین میزان تولید آبی را داشته، نیشکر است. این محصول آب‌‌‌بر، 32/ 5میلیون تن تولید داشته و‌ سهم تولید آن از کل تولید آبی، 12/ 9درصد بوده است. استان خوزستان با سهم 97/ 99درصدی در رتبه اول تولیدکنندگان نیشکر قرار داشته است.

یونجه: یونجه هم پنجمین محصول پرتکرار کشت آبی بود که 51/ 3میلیون تن تولید داشته و 01/ 6‌درصد از کل تولید کشت آبی را به خود اختصاص داده است.

پنج‌ محصول با بیشترین میزان تولید دیمی

گندم، جو، نخود، هندوانه و ذرت علوفه‌ای، پنج‌ محصول زراعی با بیشترین میزان تولید دیم در سال زراعی مورد بررسی بوده‌اند.

گندم: بیشترین تولید دیم در سال زراعی 1400-1399 مربوط به گندم بوده است. میزان تولید این محصول، 75/ 3درصد از میزان تولید کشت دیمی در کل کشور بوده و 83/ 77‌درصد از کل کشت دیمی را به خود اختصاص داه است. استان‎های کردستان با سهم 37/ 13درصدی، گلستان با سهم 55/ 12درصدی، کرمانشاه با سهم 18/ 11درصدی، آذربایجان‌شرقی با سهم 52/ 10درصدی و آذربایجان‌غربی با سهم 32/ 8درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان گندم دیم کشور قرار داشته‌‌‌ و جمعا حدود 95/ 55‌درصد از کل تولید گندم دیم کشور در بازه 99 تا 1400 را تامین کرده‌‌‌اند.

جو: دومین محصولی که بیش از همه در زمین‌های دیمی کشت شده، جو است که 61/ 0میلیون تن آن تولید  دیمی و 68/ 12‌درصد تولید آن از کل کشت آبی بوده است. استان‌های کرمانشاه با سهم 96/ 15درصدی، لرستان با سهم 14/ 13درصدی، همدان با سهم 75/ 9درصدی، اردبیل با سهم 32/ 9درصدی و آذربایجان‌شرقی با سهم 21/ 8درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان جو دیم کشور قرار داشته‌اند. این پنج استان جمعا 38/ 56‌درصد از کل تولید جو دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

نخود: نخود سومین محصول پرتکرار در کشت آبی است؛ میزان تولید این محصول 12/ 0میلیون تن و کشت آن در کل زمین‌‌‌های دیمی حدود 5/ 2درصد بوده است. استان کرمانشاه با سهم 53/ 34درصدی، لرستان با سهم 35/ 22درصدی، آذربایجان‌غربى با سهم 81/ 15درصدی، کردستان با سهم 95/ 8درصدی و آذربایجان‌شرقى با سهم 51/ 6درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان نخود دیم کشور قرار داشته‌اند و این پنج استان جمعا حدود 14/ 88‌درصد از کل تولید نخود دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

هندوانه: این محصول که کارشناسان نسبت به آب‌‌‌بر بودن آن هشدارهایی داده‌‌‌اند، چهارمین محصول پرتکرار در کشت دیمی است. میزان تولید هندوانه حدود 06/ 0میلیون تن و مقدار تولید آن 17/ 1‌درصد از کل زمین‌های دیمی است. استان‌های گیلان با سهم 48/ 59درصدی، خراسان‌جنوبی با سهم 76/ 18درصدی و گلستان با سهم 15/ 12درصدی در رتبه‌های اول تا سوم تولیدکنندگان هندوانه دیم کشور قرار داشته‌اند. همچنین این سه استان جمعا حدود 39/ 90‌درصد از کل تولید هندوانه دیم کشور را تامین کرده اند.

ذرت علوفه‌ای: ستون پنجم پرتکرارترین محصول دیمی نیز مربوط به ذرت علوفه‌‌‌اى با تولید حدود 05/ 0میلیون تن و سهم 98/ 0‌درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی دیم بوده است. استان‌های سیستان‌وبلوچستان با سهم 63/ 38درصدی، گلستان با سهم 97/ 23درصدی و البرز با سهم 04/ 11درصدی در رتبه‌‌‌های اول تا سوم تولیدکنندگان ذرت علوفه‌اى دیم کشور قرار داشته‌‌‌اند. این سه استان حدود 64/ 73‌درصد از کل تولید ذرت علوفه‌اى دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

سهم بالای غلات از کشت

بنا بر گزارش منتشرشده، بیشترین ‌درصد کشت زمین‌‌‌های کل کشور، سهم غلات است. سهم غلات از بخش زمین‌‌‌‌های زیر کشت در کشور، 18/ 80‌درصد و از وزن کل محصولات تولیدی، 28/ 28‌درصد است. همچنین، این گزارش اذعان دارد که سهم بخش حبوبات از زمین‌های زیر کشت کل کشور، 79/ 3‌درصد و از وزن کل محصولات تولیدی، 55/ 0‌درصد است.محصولات صنعتی در بازه زمانی سال 99 تا سال 1400 حدود 86/ 4‌درصد از زمین‌های زیر کشت کل کشور را به خود اختصاص داده بودند و این محصولات از کل وزن محصولات تولیدی در این مدت، 43/ 19‌درصد سهم داشته‌اند. بررسی آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد که سهم سبزیجات از کل زمین‌های زیر کشت در کشور، 96/ 2درصد بوده است. این بخش بین سال 99 تا 1400 هم حدود 97/ 18‌درصد از وزن کل محصولات تولیدی را به خود اختصاص داده است. در این مدت، 3/ 1‌درصد از زمین‌‌‌های زیر کشت در کل کشور، به محصولات جالیزی اختصاص داده شده است. در عین حال، این محصولات در این بازه زمانی 24/ 6‌درصد از وزن کل محصولات تولیدی را به کار گرفته است. سهم نباتات علوفه‌‌‌ای هم 43/ 6درصد از کل زمین‌های زیر کشت بوده و سهم این نباتات از وزن کل محصولات تولیدی کشور، 31/ 26‌درصد بوده است.

جغرافیای کشاورزی اقلیم‌های ایران

وزارت جهاد کشاورزی همچنین بررسی دیگری در خصوص استان‌‌‌ها، اقلیم آنها و همچنین میزان زمین آبی و زمین دیمی در هر یک از این استان‌‌‌ها انجام داده است. زمین‌های دیم، زمین‌هایی هستند که می‌توانند با بهره‌گیری از کود، دانه، اصلاح و برداشت و همچنین باران‌های موسمی حاصلخیز شوند و کشاورزان در آن کشت کنند. زمین‌‌‌های آبی هم آن دسته از زمین‌‌‌هایی هستند که اگر به میزان کافی آب، به آنها برسد می‌توان در آنها به فعالیت کشاورزی پرداخت.

با وجود اینکه ایران چند سال است با مشکل آب، دست‌‌‌و‌‌‌پنجه نرم می‌کند و در کمربند گرم و خشک واقع شده است، بیشترین میزان کشاورزی در زمین‌‌‌های آبی انجام می‌شود. یکی از شاهدان این مدعا، اظهارات معاون زراعت جهاد کشاورزی است. این مقام مسوول با اشاره به ظرفیت مغفول‌مانده کشت دیم در کشور، پیش از این گفته بود: از 17میلیون اراضی قابل کشت دیم، تنها 10میلیون هکتار مساعد کشت است که تاکنون 6میلیون هکتار آن زیر کشت رفته و 4میلیون هکتار آن رها شده است. براساس گزارش منتشرشده هم، سطح زیر کشت محصولات زراعی در کشور حدود 11میلیون هکتار بوده و از این مقدار 45/ 50‌درصد متعلق به زمین‌های دیم و 55/ 49‌درصد متعلق به زمین آبی بوده است.

کشاورزی در اقلیم کوهستانی: براساس این گزارش، در استان آذربایجان‌شرقی که دارای اقلیم کوهستانی است 4/ 79‌درصد از زمین‌های استان، دیم و 6/ 20‌درصد زمین‌های آبی هستند. در استان آذربایجان‌غربی، 2/ 35‌درصد از زمین‌ها، آبی و 8/ 64‌درصد زمین‌های دیم هستند. در اقلیم کوهستانی استان اردبیل، 4/ 35‌درصد از زمین‌ها آبی و 6/ 64درصد زمین‌های دیم هستند. استان البرز، 96‌درصد زمین آبی و 4‌درصد زمین دارد. همچنین، 9/ 40‌درصد از زمین‌های استان ایلام، زمین آبی و 1/ 59‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در پایتخت، 99‌درصد زمین‌ها آبی و تنها یک‌درصد زمین دیم هستند. یکی دیگر از استان‌های کوهستانی مورد بررسی، چهارمحال و بختیاری است. در این استان 9/ 54‌درصد از زمین‌‌‌ها، آبی و 1/ 45‌درصد زمین دیم هستند. 4/ 35‌درصد زمین‌‌‌های استان خراسان‌شمالی آبی و 6/ 64‌درصد از این زمین‌ها دیم هستند. 6/ 15‌درصد از زمین‌های استان زنجان آبی و حدود 4/ 84‌درصد هم زمین دیم هستند.

در استان قزوین هم حدود 5/ 47‌درصد زمین‌های استان آبی و 5/ 52‌درصد دیم هستند. در غرب کشور و در استان کردستان، 7/ 9‌درصد زمین‌ها آبی و 3/ 90‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در دیگر استان کردزبان کشور، یعنی کرمانشاه 6/ 24‌درصد زمین‌ها آبی و 4/ 75‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در کهگیلویه و بویراحمد، حدود 4/ 22‌درصد زمین‌ها آبی و 6/ 77‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در استان لرستان، میزان زمین‌های آبی 8/ 27‌درصد و زمین‌های دیم 2/ 72درصد است. همچنین 4/ 33‌درصد زمین‌های استان مرکزی، آبی و 6/ 66‌درصد زمین دیم هستند. آخرین استان کوهستانی کشور طبق ترتیب همین جدول، استان همدان است. در این استان 2/ 29‌درصد زمین‌ها آبی و 8/ 70‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

کشاورزی اقلیم گرم و خشک: اقلیم بعدی مورد بررسی، اقیلم گرم و خشک است. در اقلیم گرم و خشک، حدود 5/ 86‌درصد از زمین‌های استان اصفهان، زمین‌های آبی و 5/ 13‌درصد زمین‌ها، دیم هستند. در حوزه جنوب کرمان، 9/ 99‌درصد زمین‌ها آبی و 1/ 0‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در استان خراسان‌جنوبی، میزان 5/ 92‌درصد از زمین‌ها آبی و 5/ 7‌درصد از زمین‌ها هم دیم هستند. در خراسان‌رضوی هم 3/ 81درصد زمین‌ها آبی و 7/ 18‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در استان سمنان که اقلیم گرم و خشک دارد، حدود 4/ 76درصد زمین‌ها آبی و 6/ 23‌درصد از زمین‌ها دیم هستند. در استان فارس، 5/ 83‌درصد زمین‌های استان زمین آبی و 5/ 16‌درصد از زمین‌ها هم دیم هستند. 99‌درصد از زمین‌های استان قم با اقلیم گرم و خشک، زمین آبی و یک‌‌درصد زمین‌های این استان دیم هستند. 2/ 99درصد از زمین‌های استان کرمان، زمین‌های آبی و 8/ 0‌درصد زمین‌های دیم هستند. در استان یزد همه زمین‌های استان زمین‌های آبی هستند.

کشاورزی در اقلیم گرم و شرجی: در اقلیم گرم و شرجی استان بوشهر 19‌درصد از زمین‌ها، آبی و 81‌درصد دیم هستند. استان هرمزگان هم با اقلیم گرم و شرجی، 1/ 99‌درصد زمین آبی و 9/ 0‌درصد زمین دیم دارد. در استان سیستان و بلوچستان، با اقلیم گرم و خشک و همزمان شرجی 5/ 95‌درصد زمین‌ها آبی و 5/ 4‌درصد زمین‌ها دیم هستند. استان خوزستان هم در اقلیم گرم و شرجی کوهستانی قرار دارد. در این استان، 80‌درصد زمین‌ها آبی و 20‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

کشاورزی در اقلیم معتدل خزری: سه استان مازندران، گیلان و گلستان هم در منطقه معتدل خزری قرار گرفته‌اند. استان گیلان، 3/ 91‌درصد زمین آبی و 7/ 8‌درصد زمین دیم دارد. در استان مازندران 7/ 84‌درصد زمین‌ها، آبی و 3/ 15‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در نهایت در استان گلستان 3/ 50‌درصد زمین‌ها آبی و 7/ 49‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

علی باقری، دانشیار دانشگاه تربیت‌‌‌مدرس و تحصیلکرده دانشگاه لوند سوئد در همین مورد توضیح می‌دهد: باید منابع آب را در حوضه آبریز خود تحلیل کرد. ما ظرفیت برد منابع آبی را داریم؛ یعنی از مقدار آب تجدیدشونده در هر حوضه، چقدر می‌‌‌توانیم استفاده کنیم. این مساله شبیه مساله میزان درآمد و خرج است؛ یعنی نمی‌‌‌توانیم بیش از درآمدهای آبی خود که همان آب تجدیدشونده است، مصرف کنیم.  او می‌‌‌افزاید: در هر اقلیم هم به همین شکل است و باید میزان مصرف آب از میزان آب تجدیدشونده همان اقلیم کمتر باشد و حاشیه اطمینان را رعایت کنیم؛ زیرا همان‌گونه که در این سال‌ها دیدیم، ممکن است آب تجدیدپذیر کاهش یابد. بنابراین لازم است مصرف خود را کنترل کنیم. باقری توضیح می‌دهد: باید توجه کنیم که منظور از مصرف، میزان آبی است که با تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ زیرا بخشی از آب به حوضه بازمی‌گردد. لازم است اولویت‌‌‌های خود را مشخص کنیم؛ زیرا در مصرف آب محدودیت داریم و نمی‌توانیم آن را سخاوتمندانه به هر محصولی که می‌‌‌خواهیم برسانیم.

آیا بارگذاری آبی در استان‌‌‌هایی با اقلیم گرم و خشک، توجیه‌‌‌پذیر است؟ باقری با تاکید بر سازوکار بارگذاری آبی توضیح می‌دهد: اگر بیش از ظرفیت آبی بارگذاری کنیم، قابل فهم نیست. در استان‌های مرکزی ما همین مشکل پیش آمده و میزان بارگذاری‌‌‌های آبی در این مناطق بیش از ظرفیت آبی است.