اثرات فیزیولوژیک روزه داری

دکتر بهار عظمتی، متخصص تغذیه

آب بدن:

به طور کلی محتوی آب بدن قبل و بعد از ماه رمضان متفاوت نیست. اما در طی ماه رمضان علایم کم آبی بروز می کند که با افزایش هماتوکریت، هموگلوبین، و اسمولاریتی پلاسما شناخته می شود. این حالت کم آبی بدنبال کاهش دریافت مایعات اتفاق می افتد. در طی چهار هفته روزه داری، اسمولاریتی ادرار به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد اما سدیم و پتاسیم سرم تغییر قابل ملاحظه ای نمی کند. با این حال، میزان پتاسیم به طور عمده در صبح ها کاهش می یابد و در بعد از ظهرها افزایش می یابد.

شمارش سلولهای خونی و درصد هموگلوبین:

در ماه رمضان پارامترهای هماتولوژیکی مخصوصا شمارش گلبولهای قرمز و هموگلوبین تغییرات جزیی را نشان می دهد. در ابتدا شمارش گلبولهای قرمز و درصد هموگلوبین کاهش می یابد و بعد از اتمام ماه رمضان دوباره به حالت قبلی بر می گردد. تغییرات قابل ملاحظه ای نیز برای گلبولهای سفید و هماتوکریت اتفاق نمی افتد.

در طی ماه رمضان متابولیسم کربوهیدرات ها، پروتئین ها و چربی به طور قابل ملاحظه ای تحت تاثیر قرار نمی گیرد. اما ممکن است اسید اوریک و اوره مقداری افزایش یابد که این به دلیل کم آبی در طی این ماه ایجاد می شود. دلیل دیگر برای افزایش موارد مذکور، کاهش فیلتراسیون گلومرولی و کاهش کلیرانس اسید اوریک در کلیه است. در افرادی که اسید اوریک بالا دارند این موضوع می تواند نگران کننده باشد.

اما در افراد سالم این افزایش قابل توجه نیست. به دلیل کاهش دریافت مایعات، تغییر در مایعات و الکترولیتها؛ کل پروتئین ها، آلبومین، کراتینین، اوره، آنزیم‌های کبدی (SGOT, SGPT)، آلکالین فسفاتاز، کلسیم افزایش می‌یابد. اما مقادیر مذکور با اتمام ماه رمضان به سطح پایه بر می‌گردد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که اگرچه بیشتر تغییرات فیزیولوژیکی بوجود آمده موقت و گذرا هستند و ممکن است تاثیرات قابل ملاحظه‌ای در افراد سالم نداشته باشد، اما می‌تواند باعث اثرات منفی در بیماران مبتلا به فشار خون بالا، چربی خون بالا، اسید اوریک بالا، مشکلات قلبی و دیابت شود. بنابراین این بیماران نیاز به کنترل دقیق و پایش قبل و در حین ماه رمضان دارند.

روزه داری هیچ اثر سوئی بر سیستم اعصاب، قلبی-عروقی و تنفسی، کبد، چشم ها، هماتولوژیک، غدد درون ریز و عملکرد عصبی-روانی نمی گذارد.

تغییرات هورمونی در طی روزه داری:

سطوح هورمونهای LH, FSH , استرادیول و تستوسترون قبل و بعد از ماه رمضان تغییر قابل ملاحظه ای نمی کند و در دامنه طبیعی قرار دارد. ترشح هورمون انسولین در افراد سالم با غذا خوردن تحریک می شود و باعث ذخیره گلوکز در کبد و عضلات بصورت گلیکوژن می شود.

در طی ماه رمضان سطوح قند خون کاهش می یابد و منجر به کاهش ترشح انسولین می شود. به طور همزمان، سطوح هورمون گلوکاگون و کاتکول آمین ها افزایش می یابد و شکستن ملکولهای گلیکوژن را بهبود می بخشد، این در حالی است که گلوکونئوژنز (تولید گلوکز از پروتئین و چربی) نیز افزایش می یابد. زمانی که ناشتا بودن برای بیش از چند ساعت ادامه می یابد ذخایر گلیکوژن به مصرف می رسد و سطح پایین انسولین در گردش باعث افزایش آزاد شدن اسیدهای چرب آزاد از بافت چربی می شود؛ اکسیداسیون اسیدهای چرب "کتون" ایجاد می کند که می تواند به عنوان سوخت برای عضلات قلبی و اسکلتی، کبد، کلیه و بافت چربی مورد استفاده قرار گیرد.

بنابراین با صرفه جویی در مصرف گلوکز، مغز و گلبولهای قرمز می توانند به طور مداوم از آن استفاده کنند. در افراد سالم فرایند مذکور به طور دقیق با تعادل بین سطوح انسولین در گردش و هورمونهای تنظیم کننده قند خون که عملکردی متضاد با انسولین دارند کنترل می شود که به طور کلی می تواند به حفظ غلظت گلوکز در دامنه فیزیولوژیک کمک کند.

در افراد دیابتی ترشح انسولین به دلیل زمینه ای مختل می شود که اغلب با قرصهای خوراکی پایین آورنده قند خون برای افزایش یا تکمیل ترشح انسولین اصلاح می شود. در بیمارانی که کمبود انسولین شدید دارند، روزه داری طولانی در صورت عدم وجود انسولین کافی می تواند منجر به شکستن بیش از حد گلیکوژن و افزایش گلوکونئوژنز و کتوژنز (ایجاد کتون) منجر به هیپرگلیسمی و کتواسیدوز شود.

وزن بدن و دور کمر:

روزه داری باعث کاهش اندازه دور کمر، شاخص متابولیسم پایه و وزن کلی بدن می شود. کاهش وزن، کاهش توده عاری از چربی و تغییرات توده بدن ناشی از روزه داری بسته به سن و جنس افراد متفاوت است. اما به طور کلی به نظر می رسد که وزن بدن و درصد چربی و توده بدن در انتهای ماه رمضان در هر دو جنس کاهش یابد.

سیستم قلبی:

روزه داری در طی ماه رمضان و تغییر شیوه زندگی که در طی یک ماه اتفاق می افتد، می تواند اثرات قابل ملاحظه ای بر سیستم قلبی عروقی بگذارد. در طی این دوره پارامترهای مربوط به ضربان قلب و فعالیت پاراسمپاتیکی می تواند افزایش پیدا کند. با افزایش قابل ملاحظه HDL (کلسترول خوب) و کاهش قابل توجه کلسترول تام، تری گلیسیرید،LDL (کلسترول بد)، VLDL، فشار خون سیستولیک و دیاستولیک، شاخص توده بدن و اندازه دور کمر بهبود قابل ملاحظه ای در"عوامل خطر بیماریهای کرونر قلب در طی10 سال بر اساس امتیاز خطر فرامینگهام" ایجاد می شود. تمام عوامل مذکور می توانند نقش مهمی در به حداقل رساندن بیماریهای عروق کرونر ایفا کنند. بعضی از تغییرات از جمله افزایش HDL و آپولیپوپروتئین A1 و کاهش LDL برای سیستم قلبی عروقی سودمند است.

به طور کلی بروز بیماریهای عروق کرونر نیز بواسطه کاهش کلسترول و تری گلیسیرید خون کاهش می یابد. از آنجایی که روزه داری در ماه رمضان باعث کاهش وزن، اندازه دور کمر و شاخص توده بدنی نیز  می شود، می تواند مخصوصا برای افراد چاق یا مبتلا به اضافه وزن مفید واقع می شود. علاوه بر این، روزه داری می تواند سطح اضطراب را نیز کاهش دهد و بدین ترتیب به روش غیر دارویی در بهبود عوامل خطر قلبی عروقی سهیم باشد.

سیستم چشمی:

اشک انسان مایع بیولوژیکی مهمی است که از بعضی لحاظ مشابه خون است. این ماده از لایه های پایه چربی، موسین و آب تشکیل شده است. اشکی که سطح چشم را می پوشاند، در حقیقت یک سد مکانیکی و ضد میکروبی ایجاد می کند. پروتئین های اشک در طی روزه داری کاهش می یابد.

از طرف دیگر، از فعالیت آنزیمهایی مانند لیزوزیم، لاکتوفرین، و آلفا آمیلاز نیز کاسته می شود. فشار داخل چشمی، ترشح اشک پایه و رفلکسی بطور قابل ملاحظه ای در طی روزه داری افزایش می یابد. مصرف کافی مایعات در زمان سحری می تواند باعث افزایش فشار داخل چشمی و ترشح اشک در دامنه زمانی اوایل صبح شود و این مقادیر به طور قابل ملاحظه ای در زمان افطار کاهش می یابد. جریان خون چشمی نیز در طی روزه داری رمضان تغییر می کند و به نظر می رسد که بیماران با انسداد عروق چشمی حملات بیشتری را تجربه کنند.

سیستم تنفسی:

روزه داری تغییرات قابل ملاحظه ای در پارامترهای عملکرد ریه ایجاد نمی کند. با این حال، ظرفیت حیاتی اجباری (FVC) بعد از ماه رمضان به طور قابل ملاحظه ای کم می شود. تحقیقات نشان داده است که میانگین FEV 1% (حجم تنفسی اجباری)  در طی روزه داری و بعد از ماه رمضان افزایش می یابد. علاوه بر این، میانگین ظرفیت حیاتی و سرعت اوج جریان تنفس نیز بطور قابل ملاحظه ای در طی ماه رمضان افزایش می یابد. اگرچه میانگین حداکثر و متوسط جریان تنفسی در ابتدا ماه رمضان کاهش می یابد اما بدنبال آن بطور قابل ملاحظه ای دچار افزایش می شود. روزه داری باعث افزایش حجم و بهبود عملکرد تنفسی می شود.

مارکرهای التهابی:

روزه داری التهاب و پیشرفت سرطان در بدن را کاهش می دهد و امید به زندگی را بالا می برد. سیتوکینهای پیش التهابی مانند IL-1B, IL-6, TNF-a فشارخون سیستولیک و دیاستولیک، وزن و درصد چربی بدن به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد. این یافته ها حاکی از آن است که روزه داری وضعیت التهابی بدن را بهبود می بخشد که با مهار بیان سیتوکینهای پیش التهابی و کاهش چربی بدن نمود می یابد.