سرویس فرهنگ و هنر مشرق - جلال مقامی استاد پیشکسوت دوبلاژ جلال مقامی روز 5 آبان بر اثر ایست قلبی درگذشت. این اتفاق در حالی افتاد که همسر وی رفعت هاشم پور، دیگر هنرمند عرصه دوبله ـ نیز ششم اسفند ماه 1400 درگذشت. پیکر زنده یاد جلال مقامی یک شنبه صبح پس از تشییع در مقابل خانه هنرمندان رهسپار بهشت زهرا(س) خواهد شد.
این پیشکسوت دوبلاژ در دوم مرداد 1320 در تهران و در خانواده‌ای اهل کاشان متولد شد. فعالیت هنری را از سنین نوجوانی با بازی در تئاتر شروع کرد و سپس به تشویق حیدر صارمی از سال 1337 وارد عرصه دوبلاژ شد. وی بارها ازهوشنگ لطیف‌پور به عنوان استاد بزرگ خود یاد کرد. مجری برنامه دیدنی‌ها در سال‌های طلایی دوبلاژ، در فیلم‌های دوبله شده به مدیریت علی کسمایی، محمدعلی زرندی، عطاءالله کاملی، ایرج دوستدار، احمد رسول‌زاده، سعید شرافت و ابوالحسن تهامی گویندگی کرد.
چرا دوبلاژ را به بازیگری ترجیح داد؟
دردوران فیلمفارسی بی‌تردید نمی‌توان سیطره استودیوهای دوبلاژ و نسل طلائی گویندگان در اواسط دهه چهل شمسی را نادیده گرفت. به همین دلیل فرصت‌های طلایی ارزنده‌ای برای گویندگان فراهم می‌شد تا در در کنار فعالیت در حرفه گویندگی در مقام بازیگر در بسیاری از آثار سینمای‌فارسی حضور پیدا کنند.
سرپرست گویندگان فیلم جدال در تاسوکی(به کارگردانی فرامرز قریبیان) این فرصت برایش مهیا شد تا در آثاری نظیر رازگل شب‌بو، گالان، زنگ اول، آلونک، گردباد زندگی، ایستگاه ترن و من مادرم ایفای نقش کند، اما جلوه‌گری و ستاره بودن در عرصه دوبلاز سبب شد در سال 1347 طلای بازیگری را به لقایش ببخشد و فعالیت خود را به عنوان یکی از ابرگویندگان دوبله فارسی در این حوزه متمرکز کند.
با اینکه در مقام گوینده کارنامه‌ای خاص داشت و گوینده فوق العاده محبوبی بود اما با اجرای خاص برنامه دیدنی‌ها تبدیل به خاطره چند نسل متوالی شد.
صدا و تصویرش دنیای دیدنی‌های چند نسل را ساخت
در دهه شصت در شرایطی که سیاست‌گذاری تلویزیون ملی ایران در حال شکل‌گیری بود برنامه دیدنی‌ها به یکی از دلپذیرترین، مفرح‌ترین عادات مخاطبان رسانه ملی در دهه شصت و هفتاد تبدیل شد.«دیدنی‌ها» برنامه‌ی خوب و جذابی برای بینندگان بود که علت مجری برنامه حکایت همکاری با این برنامه را چنین روایت می‌کند:" تهیه‌کننده، نویسنده و دیگر همکاران زحمات فراوانی برای تهیه‌ی آن کشیدند و با گروه خیلی خوبی همکاری داشتم و زمانی که دو ـ سه قسمت از این برنامه به روی آنتن رفت، مرا دلبسته‌ی خود کرد. "
مقامی در ادامه اشاره می‌کند: مردم نسبت به من خیلی محبت و لطف دارند و همین یادآوری‌های آنها نسبت به برنامه‌ی «دیدنی‌ها» یک بار مرا نزدیک به 20 سال به گذشته برگرداند؛ چراکه هنوز هم گاهی اوقات زمانی که مرا در خیابان می‌بینید به من می‌گویند آقای مقامی هفته‌ی قبل برنامه‌تان خیلی خوب بود و من با تعجب می‌گویم هفته قبل؟ من 20 سال است که برنامه‌ای برای اجرا ندارم. این برنامه آن قدر برای مردم آن دوره جذاب بود که هنوز هم آن را از یاد نبرده‌اند و با اینکه سال‌هاست از پخش آن می‌گذرد، اما همچنان جز به جز آن را به یاد دارند. این دوبلور پیشکسوت در ادامه درباره‌ی نحوه‌ی اجرای برنامه «دیدنی‌ها» که متعلق به دهه‌ی 60 و70 بود، توضیح بیشتری داد و گفت: باور کنید من در اجرای این برنامه هیچ کار خاصی انجام نمی‌دادم و حاضرم قسم بخورم که خیلی ساده و راحت مقابل دوربین می‌نشستم و اجرا می‌کردم و هیچ حرکت خاصی انجام نمی‌دادم و فکر می‌کنم همین سادگی و بی‌تکلفی این برنامه را برای مردم دوست‌داشتنی کرد. وی اضافه کرد: قرار نیست ما همیشه در برنامه‌ها متنی را به صورت ادیبانه برای مردم بخوانیم، مگر اینکه برنامه‌ی خاصی باشد. من حتی در دوبله هم تاکید می‌کنم که یک تپق زدن کوچک اشکالی ندارد و باید از آن گذشت؛ مگر آدم‌ها در صحبت کردن تپق نمی‌زنند؟
در دوره سوم طلایی فعالیت‌هایش دوباره جوانی کرد
گوینده ثابت رابین ویلیامز ، دوره نخست فعالیت‌هایش را در استودیوهای دوبلاژ دهه 40 و 50 شمسی درخشید و در دهه شصت و هفتاد با اجرای برنامه دیدنی‌ها با فعالیت در حوزه اجرا محبوب مخاطبان سیما شد. اما دهه هشتاد شمسی آغاز دوران دیگری برای او در عرصه دوبلاژ بود.
علاقمندان سینما و مخاطبان سیما از فعالیت‌های مقامی در مقام دوبلور و مدیر دوبلاژ خاطرات فراوانی را در ذهن دارند.پخش فیلم «رستگاری در شائوشنک» با مدیریت دوبلاژ ناصر طهماسب در پخش نخست خود در برنامه سینمایک تبدیل به یک فیلم سینمایی پرمخاطب شد.
فیلم کالت و پرهودار فرانک دارابونت پیش از این توسط موسسه سینما هفت با مدیری دوبلاژی امیرهوشنگ زند با گویندگی ژرژ پطروسی به جای تیم رابینز و با حضور گویندگانی نظیر حسین عرفانی، ناصر نظامی، تورج مهرزادیان، پرویز ربیعی، امیر هوشنگ زند، محمدعلی دیباج در شبکه نمایش خانگی عرضه شد اما دوبله تلویزیونی و پخش این اثر سینمایی مورد اقبال بیشتری قرار گرفت.
با اینکه دوبله امیرهوشنگ زند اثری وفادارنه به متن اصلی فیلم است اما دوبله ناصر طهماسب که از برنامه پرمخاطب سینما به تهیه کنندگی محمد حمیدی مقدم از شبکه اول سیما در مهرماه 1383 از شبکه یک سیما برای نخستین بار پخش شد برای مخاطبان سیما تبدیل به خاطره‌ای جمعی شد. گویندگی دو نفره مقامی به جای تیم رابینز و حسین عرفانی به جای مورگان فریمن شبیه هیچکدام از دوبله‌های تلویزیونی نبود. رابطه دوستانه دو شخصیت اصلی فیلم در قالب رابطه اندی (رابینز) و رد (فریمن) صدای دوتن از طلایه‌داران دوبله فارسی را وام گرفته بود و مضمونی مبتنی بر رفاقت، رابطه این دو کاراکتر را حسی‌تر کرد و به یکی از دوبله‌های شاخص تلویزیون تبدیل شد.
این فیلم اوایل دهه هشتاد شمسی از سیما پخش شد و این پیشکوست درگذشته دوبلاژ دوران درخشان تازه‌ای را در دهه پنجم زندگی‌اش تجربه کرد. او به دلیل ویژگی‌های حسی صدایش به گوینده ثابت آثار رابین ویلیامز تبدیل شد. فیلم رویاهایی که می‌آیند با مدیریت و گویندگی او تبدیل به یکی از آثار فاخری شد که در کارنامه فعالیت مقامی جایگاه فوق العاده درخشانی دارد. او. فیلمی که برای نخستین بار در برنامه پرمخاطب صد فیلم شبکه سوم سیما در 25 آذر 1384 پخش شد و این اثر نیز با اقبال بسیار خوبی مواجه شد.
دوبله رهایی از شائوشنگ و رویاهایی که می‌آیند، کارنامه هنری دوره سوم فعالیت‌هایش را در سیما مورد توجه ویژه‌ای قرار داد. از آن پس وی در دوبله خاطره انگیز بسیاری از آثار خارجی حضور داشت. در نیمه نخست دهه هشتاد چون سیمای ملی ساده‌ترین منبع برایتماشای آثار سینمای جهان بود، دوبله فارسی جانی تازه گرفت.
این استاد پیشکسوت در مقام مدیریت دوبلاژ در دهه هشتاد یک چهره کلیدی محسوب می‌شود. «مسابقه‌ی دیوانه‌وار»، «سالوادور» الیور استون، سریال خارجی «وکلا» (با گویندگی حسین عرفانی و شهلاناظریان)، کاپوتی (بنت میلر) سریال عربی ”سوار بی اسب“ سینمایی«سقوط» ، سریال«آوای وحش» «فخر تفنگداران دریایی»،«کنت مونت کریستو»، نسخه جدید «کارآگاه»،سینمایی «قصر»؛ یکی از یازده فیلم اقتباسی از رمان ناتمام کافکا، «شنل» نیکلای گوگول،فیلم روسی «کوکتبل»وزنه کارنامه مدیریت دوبلاژی او را سنگین‌تر کرد.
خالق دوبله‌های فاخر دهه هشتاد
در کارنامه گوینده ثابت رابرت ردفورد، فیلم‌های نظیر نشانی از شر (Touch of Evil) با صداپیشگی احمد رسول‌زاده و منوچهر اسماعیلی ثبت شده است. در این فیلم احمد رسول‌زاده و منوچهر اسماعیلی به ترتیب به جای اورسن ولز و چارلتون هستون صداپیشگی می‌کنند. این فیلم برای پخش از شبکه چهار سیما دوبله شد اما برای نخستین بار در مجموعه سینما یک پخش شد.
او درباره دوبله این فیلم می‌گوید: پخش فیلم‌های قدیمی‌ای چون «نشانی از شر» خوب است، چراکه اختلاف سبک و موضوعات فیلم‌های دهه‌های 50 و 60 هالیوود را با آثار کنونی نشان می‌دهد. این فیلم پرشخصیت بود بنابراین و حدود هشت روز برای تنظیم دیالوگ‌های آن وقت صرف کردم و دوبله آن دو روز به طول انجامید.
نشاط نمایش فیلم خارجی در دهه هشتاد شمسی نشات گرفته از پویایی اداره تامین سیما و واحد دوبلاژ بود. نمایش فیلم‌های منتخب و به روز سینمای جهان و آثار کلاسیکی همچون محوری از شرارت موید این پویایی است.
یکی از آثار درخور دوبله مقامی را می‌توان مدیریت دوبلاژ فیلم مردان افتخار برشمرد. فیلمی که مقامی گویندگی نقش اصلی آن را به منوچهر والی زاده (کوبا گودینگ جونیور) و مرحوم بهرام زند(رابرت دنیرو) سپرد.مردان افتخار فیلمی درام محصول سال 2000 آمریکاست. جرج تیلمان فیلم را که بر اساس یک داستان واقعی، کارگردانی کرد و رابرت دنیرو و کوبا گودینگ جونیور بازیگران نقش اول این فیلم هستند.
شاهکارهای اقتباسی را چرا مقامی دوبله کرد؟
اما فعالیت‌های گوینده ثابت «وارن بیتی» در همکاری با برنامه سینمااقتباس وارد دوره تازه‌ای شد.او در نخستین‌همکاری‌ها دوبله «داستان دو شهر» اثر اقتباسی چارلز دیکنز را بر عهده گرفت این سریال پرسوناژ های فراوانی دارد و در هر سکانس، حدود هشت گوینده صداپیشگی می‌کردند.منوچهر والی‌زاده در این سریال به جای دو نقش صحبت و جواد پزشکیان، فاطمه شعشعانی، ولی‌الله مومنی، سیامک اطلسی ،ناصر نظامی، نگین کیانفر، شراره حضرتی، اسفندیار مهرتاش، کریم بیانی، میثم محمدی و سرآبادی از دیگر دوبلورهای «داستان دو شهر» هستند.هدایت این مجموعه و درنظرگرفتن منبع اقتباسی از حساسیت‌های مجری سابق برنامه دیدنی‌ها بود.
در بررسی خلق شاهکارهای دوبله این گوینده و مدیر دوبلاژی‌اش می‌توان به همکاری‌اش با برنامه سینما اقتباس اشاره کرد.
در فیلم سینمایی «گودال مار» انتخاب زهره شکوفنده به جای «اولیویا دهاویلاند» به برگ برنده دوبله این فیلم تبدیل شد. مهین بزرگی، حمید منوچهری ، فاطمه شعشعانی، پرویز ربیعی، مریم نوری درخشان، زهرا سوهانی، کتایون اعظمی و کاکاوند از دیگر گویندگان این فیلم هستند از ویژگی های او در مدیر دوبلاژی این بود که علی‌رغم مطالبه سرعت از سوی واحد دوبلاژ او دست کم برای همخوانی دیالوگ‌ها و عدم صدمه به روایت اصلی فیلم دست کم هفت روز زمان صرف می‌کرد و برای انجام دوبله هر فیلم در استودیو دو روز متوالی را اختصاص می‌داد.
نمایش فیلم‌های خارجی به صورت دوبله همزمان
فیلم‌های خارجی که به جشنواره‌ی کودک و نوجوان اصفهان راه می‌یافتند به صورت دوبله همزمان به نمایش درمی‌آمدند. دوبله همزمان در پانزدهمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان اصفهان از سال 1379 کلید خورد و در کنار شهلا ناظریان، مهوش افشاری، رزیتا یاراحمدی جلال مقامی، پرویز ربیعی و حسین عرفانی از پایه گذاران دوبله همزمان بودند.
نمایی از فیلم نشانی از شر
گنج آورد و رنج نصیبش شد
با این حال به کارنامه اخیر در دوبلاژ می‌توان به این تحلیل رسید که او تمام قوا و توانش رت خود صرف حرفه‌اش کرد و در واحد دوبلاژ از هیچ تلاشی فروگذار نبودد اما بنا به اظهارات اخیرش در شرایط نامناسبی اقتصادی زیست. گویندگانی نظیر او که دست کم چهل سال بهترین زمان خود را در واحد دوبلاژ صرف کردند حتی از بیمه کارگری مرسوم بهره‌مند نشدند. این وضعیت مشمول تمامی گویندگان عصر طلایی دوبلاژ بود و علی رغم تلاش بی‌وقفه در این واحد مشمول مزایای نسبی نشدند و دستمزد دریافتی آنان حتی به نسبت فعالیت در شبکه نمایش خانگی کمتر بود.
جلال مقامی در ارتباط با این کاستی‌ها و مورد توجه نبودن واحد دوبلاژ در ساختار سیما در زمان حیاتش گفت:اگر تامین بودیم کار دوبله نمی‌کردیم،قبلا از حرفه‌ام لذت می‌بردم،نمی‌دانم چرا باید کار ما به اینجا برسد.من و دوستانی چون خسروشاهی، مظفری، والی‌زاده و... اگر تامین بودیم دیگر کار دوبله نمی‌کردیم. ما الان فقط باید تدریس کنیم اما مجبور به کارکردن هستیم تا بتوانیم زندگیمان را بچرخانیم. وی با بیان اینکه ما گویندگان نه بیمه داریم و نه بازنشستگی در یکی از گفت‌وگوهایش با خبرگزاری‌هامی‌گوید: امروز اگر صدای من بگیرد فردا دیگر نمی‌توانم کار کنم و نقش من را به دیگری می‌دهند. مشکلات ما ریشه‌ای است و باید ریشه را پیدا کرد. قبلا وقتی به سر کار می‌رفتیم از حرفه‌ام لذت می‌بردم اما الان از بس استرس و تشنج بوجود آمده از صبح که می‌خواهم به سر کار بروم می‌گویم خدایا چه جوری امروز را به شب برسانم! مقامی با بیان اینکه تا چند وقت پیش دوبله یک چیز زائد تصور می‌شد دلمان می‌سوزد وقتی می‌بینیم بعد از 47 سال جوری رفتار می‌کنند که فکرکنیم این حرفه نباید متولد می‌شد. هنوز صدای قدیمی‌ها مورد تایید مردم است و مردم آنها را دوست داشته و با صدایشان خاطره دارند و من نمی‌دانم چرا باید کار ما به اینجا برسد؟
