ماه مبارک رمضان، فرصتی برای تمرین

1. تمرین مساوات، انفاق و احسان

خداوند روزه را بر همگان اعم از ضعیف و قوی واجب کرد تا به وسیله آن بی نیازها از حال نیازمندان با خبر شوند و زمینه هرگونه تبعیض و نابرابری از روی زمین برداشته شود. در کنار این تمرین مساوات، تمرین انفاق و احسان نیز قابل مشاهده است، زیرا احسان و انفاق به نیازمندان، از جمله نتایج روزه داری است. انسانی که درد گرسنگی و تشنگی و لذّت تقرب الهی را چشیده، نیازمندان را از یاد نبرده و در راه انجام اعمال خیر و انفاق به مردم کوتاهی نمی کند. امام صادق(ع) می فرماید: «مَنْ تَصَدَّقَ فی شهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اَللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ اَلْبَلاَءِ؛ هرکس در ماه رمضان صدقه ای بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او دور می کند»[1] در جوامع روایی شیعه از ماه رمضان به عنوان بهار یاد شده است(و هو رَبیعُ الْفُقَراء؛ ماه رمضان، بهار مستمندان است)[2] در این ماه، شعور و درک اجتماعی مردم بیدار شده و رفع نگرانی از بینوایان در اولویت فعالیت ها قرار می گیرد و درنتیجه برای فقرا بهار زندگی است.

2. تمرین آمادگی دفاع از خود، دین و ممکلت

روزه گرفتن و تحمّل تشنگی و گرسنگی، مسلمانان را برای جهاد و دفاع از دین و مملکت، تحمّل مرارت آتش دشمن و کمبود غذا و آب آماده می سازد، به همین جهت در کلام امامان معصوم(ع) روزه گرفتن در گرما بهترین و برترین جهاد به شمار آمده است؛ «اَفضلُ الجِهادِ الصّومُ فِی الحَرِّ».[3] به عبارت دیگر، کسی که با نفس و خواهش های آن مقابله کند و پیروز شود، بر دشمن بیرونی نیز به راحتی پیروز خواهد شد، چنان که پیامبر(ص) جهاد اکبر و مبارزه با نفس را سخت تر از مبارزه با دشمن بیرونی می داند و آن را «جهاد اصغر» لقب داده اند.

3. تمرین نظم و انضباط

همۀ مظاهر هستی و ذرّات جهان آفرینش به حکمت بالغۀ الهی، دارای نظم هستند و ماه مبارک رمضان و روزه با ترتیب خاصی که دارد؛ نمونه ای از این نظم و انضباط است. روزه داران، روزه خود را از یک لحظه مخصوص [اوّل طلوع فجر][4] شروع می کنند، در طول روز از مفطرات روزه اجتناب می نمایند و پایان آن هم معین و مشخص است؛ خداوند متعال می فرماید: روزۀ خود را با فرا رسیدن شب، پایان دهید. از طرف دیگر زمان و مدت آن نیز مشخص و معین است و همه مسلمان ها باید در آن ماه روزه بگیرند و اگر در جایی به سر می برند که شش ماه شب و شش ماه روز است، ملاک وقت روزه او، محیط های متعارف است. شگفت انگیز اینکه ماه رمضان در تمامی فصول می گردد.

پس ماه رمضان از عالی ترین مظاهر تمرین برای نظم و انضباط است و انسان روزه دار نیز هیچ گاه به بی نظمی گرایش پیدا نمی کند.

4. تمرین صبر و شکیبایی

روزه داران چون از پشتوانۀ تمرین جسمی و روحی برخوردارند، چه بسا در برابر ناگواری ها خم به ابرو نیاورند، اما انسان هایی که رنج گرسنگی و تشنگی را نمی چشند، همانند درختانی اند که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می رویند، این درختان نازپرورده، بسیار کم مقاومت و کم دوام اند. اما درختانی که از لابه لای صخره ها و در دل کوه ها و بیابان ها می رویند و نوازشگر شاخه هایشان طوفان های سخت و آفتاب سوزان و سرمای زمستان است، محکم و بادوام و پراستقامت اند.

روزه نیز با روح و جان انسان ها همین عمل را انجام می دهد، به آن ها مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت را می بخشد، لذا می بینیم که میزان پرونده های جنایی روزه داران به نسبت دیگران در دستگاه قضایی بسیار کم تر است.

استاد شهید مطهری(ره) می فرماید: «اساساً یک فلسفۀ روزه این است که انسان را از نازپروردگی خارج می کند، شما روزهای اولی که روزه می گیرید و می خواهید از نازپروردگی خارج بشوید. خیلی بی حال می شوید، ضعف شما را می گیرد؛ ولی روزهای آخر ماه می بینید با روزهایی که روزه نگرفته اید هیچ فرقی نکرده اید. بسیاری از این خیالاتی که ما می کنیم اشتباه است (اینکه انسان طاقت ندارد و ضعیف می شود و...)».[5]

5. تمرین درمان عادت های غلط فردی و اجتماعی

روزه، عامل بسیار مؤثری در ترک عادت های غلط به شمار می رود. روزه زنجیرها را می گسلد و به آدمی گوشزد می کند که عادت هایش هرگز اموری اصیل و طبیعی نمی باشند تا راه گریزی از آن ها نباشد. بلکه چیزهایی هستند که نفس، بر انسان تحمیل کرده و یا در شرایطی مجبور به آن ها شده است. برخی عادت های غلط شخصی عبارت اند از: استعمال دخانیات، خواب در ساعات مخصوص، مصرف زیاد برخی خوردنی ها و یا نوشیدنی ها. وقتی این حالت در او رشد پیدا کرد، به تدریج قدم فراتر نهاده به درمان عادت های غلط اجتماعی می پردازد که نفس این کار تمرینی برای سایر ماه ها خواهد بود. برخی عادت های غلط اجتماعی عبارت اند از: شب نشینی های نامناسب، تشکیل محافل گناه، اعتیاد به امور شهوانی که همه بر اثر ضعف اراده، آدمی را اسیر خود می کنند و معتادش می سازند. در این زمینه شیخ محمود شلتوت، عالم بزرگ اهل تسنن به طور مبسوط سخن رانده است.[6]

6. تمرین مقابله با گناهان

همان گونه که ازدواج در سلامتی جامعه اسلامی مؤثر است و از بسیار انحرافات و هرزه های جوانانه جلوگیری می کند؛ ترویج روزه برای جوانان یک جامعه نیز آن ها را از آلودگی های نفسانی حفظ می کند و تمرینی است که سلامت جامعه را تضمین می کند.

پیامبر خدا(ص) در ابتدا همه جوانان را به ازدواج دعوت می کند و در صورت عدم امکان آن، به روزه داری فرامی خواند زیرا آن را کنترل کننده می داند؛ «یا مَعْشَرَ اَلشَّبَابِ مَنِ اِسْتَطَاعَ مِنْکمُ اَلْبَاهَ فَلْیتَزَوَّجْ وَ مَنْ لَمْ یسْتَطِعْهَا فَلْیدْمِنِ اَلصَّوْمَ فَإِنَّ لَهُ وِجاءً فَأَمَرَ اَلشَّبَابَ بِالنِّکاحِ مَعَ اَلطَّوْلِ لَهُ فَإِنْ لَمْ یجِدُوا لَهُ طَوْلاً فَلْیسْتَعِفَّوا عَنِ اَلْفُجُورِ بِالصِّیامِ فَإِنَّهُ یضْعِفُ اَلشَّهْوَةَ وَ یمْنَعُ اَلدَّوَاعِی إِلَی اَلنِّکاحِ؛ ای جوانان! هر کس از شما که می تواند ازدواج کند و هر کس نمی تواند ازدواج کند، بسیار روزه بگیرد که روزه، آرام بخش نیروی جنسی است.به این گونه به جوانانی که امکان داشته باشند امر به ازدواج داده اند و به کسانی که امکان نداشته باشند، فرمان داده اند که با روزه گرفتن که موجب ضعف و آرام کردن نیروی جنسی است و از انگیزه های آن جلوگیری می کند،عفت و پارسایی کنند».[7]

7. تمرین کاهش مفاسد اجتماعی

پیشوایان معصوم(ع)، روزه را کنترل کنندۀ مؤمنان برشمرده اند. وقتی افراد یک جامعه، مهارکننده ای در مقابل غرایز، داشته باشند نسبت به اجتماعی که از این نعمت محروم هستند، فساد اندکی خواهند داشت؛ زیرا مؤمن روزه دار در مقابل بزه های اجتماعی، هیچ وقت خود را خراب نمی کند و گرسنگی و تشنگی روزانه خود را به لذت هرچند اندک آن نمی فروشد، تا در این تمرین و خودداری، اعضا و جوارح او برایش تسبیح گویند و سلام ملائک و سپس آمرزش و بخشایش آنان را شامل حال خویش نماید.[8]

وجود غرایز در انسان که با طبیعت و سرشت او آمیخته است، ضروری است و در زندگی انسانی نیز نقش مهمی دارد، امّا باید توجه شود که پاسخ به غرایز هدفِ یک انسان با کرامت قرار نگیرد. استفاده ابزاری از آن ها در حد اعتدال مطلوب و پسندیده است. روزه یکی از عوامل مهم در مهار غرایز است. انسان شهوت ران به زمین بایری می ماند که هم گل و هم خار در آن می روید، ولی وقتی تبدیل به زمین کشاورزی گشت و از آن مراقبت به عمل آمد، محصول می دهد. نفس انسان نیز چنین است اگر پرورانده شد و در مسیر صحیح قرار گرفت، ثمر خوبی می دهد.

پرونده های دستگاه قضائی نشان می دهد که بزه و جنایت در ماه رمضان به مراتب، بسیار کمتر از سایر ماه ها است. البته ممکن است سؤال شود که در جوامع اسلامی به رغم وجود ماه رمضان باز با ناهنجاری هایی مواجه هستیم! در جواب باید گفت که روزۀ واقعی در این جامعه ها ترویج نمی شود چه بسا روزه دارانی که از روزه فقط، نخوردن و نیاشامیدن را تمرین می کنند و با آن هایی که از غذاخوردن روزانه به علت مریضی منع شده اند، هیچ فرقی ندارند. به عبارت دیگر اینان کسانی هستند که سهم ایشان از روزه، فقط نخوردن و نیاشامیدن است.چنان که حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «کمْ مِنْ صَائِمٍ لَیسَ لَهُ منْ صِیامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ، وَ کمْ مِنْ قَائِمٍ لَیسَ لَهُ مِنْ قِیامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ؛ حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکیاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ؛ چه بسیار روزه داری که از روزه خود جز گرسنگی و تشنگی بهره ای نبرد و بسیار شب زنده داری که از شب زنده داری اش بهره ای غیر از بیداری و رنج ندارد، چه خوب است خواب عارفان زیرک و افطارشان!».[9]

8. تمرین مصرف درست

ماه رمضان این فرصت را به انسان می دهد تا علاوه بر تقویت اراده و پایداری در برابر میل های درونی، در رفتار و زندگی نیز دگرگونی ایجاد شود و انسان در زندگی نیز از هزینه های بیهوده پرهیز کند. در این ماه مصرف مواد غیر لازم به حداقل می رسد؛ بنابراین روح مصرف گرایی در ماه رمضان، کم فروغ شده و به انسان یاد می دهد که چگونه در ماه های دیگر مصرف را تعدیل نماید.

از ارسطو سؤال کردند، چرا شما کم می خورید؟ گفت: من می خورم برای اینکه بمانم و دیگران می مانند تا بخورند، بگذار زیاد بخورند. در واقع تحقیقات هم ثابت کرده است که آنان که پرخور هستند، هم عمرشان کم است و هم به آن معارف الهی دسترسی ندارند، هرگز انسان پرخور، فهیم و اندیشمند نمی شود.

اساساً مصرف زدگی عبارت است از استفاده بیش از اندازه و مصرف نامعقول از کالاها و جایگزینی نیازهای غیرواقعی به جای نیازهای واقعی. اگرچه مصرف، یک متغیّر اقتصادی و پیش نیاز تولید در کشور است، امّا مصرف زدگی پدیده ای مضر و آسیب زا در اقتصاد ملّی و جامعه است. مصرف زدگی در اقتصاد مدرن نه تنها با فرهنگ اسلامی و تمدّن ایرانی فاصله دارد، بلکه مخل اقتصاد ملّی نیز محسوب می شود. مطالعه تاریخ جوامع مدرن جهان به خوبی نشان می دهد که پیشرفت آنان پس از پذیرش یک دوره مشقّت های اقتصادی همراه بوده است. کشور ما اگرچه با کمبود منابع مادّی مواجه نیست، امّا در چگونگی بهره مندی از این امکانات دچار مشکلات بسیار است. آگاهی بخشی به جامعه و ارائه الگوی مناسب از سوی رسانه ها، خطبا، دانشمندان و فعالان عرصه فرهنگی، راهکار دیگر مقابله با مصرف گرایی در پرتو تمرین مصرف درست در سایه سار روزه و رمضان است.

9. تمرین دیگر دوستی

توجّه به هم نوعان را می توان در اطعام و افطاری دادن به روزه داران، بخصوص به مستمندان و فقیران روزه دار در آموزه های اسلامی دید. پیامبر(ص) در خطبه شعبانیه می فرمایند: «افطاری دادن مثل آن است که بنده ای آزاد شود و گناهان گذشته بخشیده شود». ایشان اصرار دارند که افطاری بدهید هرچند به خرما یا نصف خرمایی باشد و اگر باز توانایی نبود به شربت آبی افطاری بدهید!.[10]

سعدی گوید:

مسلّم کسی را بود روزه داشت

که درمانده ای را دهد نان و چاشت

وگرنه چه حاجت که زحمت بری

زخود بازگیری و هم خود خوری

افطاری دادن نباید برای دستیابی به خشنودی اشخاص و یا نمایش شرافت دنیوی و تقلید از آداب، رسوم و عادت های عوامانه باشد بلکه باید با نیت پاک و در پی جلب خشنودی حق تعالی صورت گیرد.

بر اساس آیۀ 184 سوۀ بقره؛ ﴿وَ اَن تَصوموا خَیرُ لَّکمْ﴾، روزه علاوه بر اینکه منافعی برای روزه داران دارد، برای دیگران نیز فوایدی دارد و اصولاً سودبخشی و مصلحت آمیز بودن تکالیف برای انسان ها، ملاک تشریع آن ها از سوی خداوند است. ماه رمضان برای روزه داران منافع دنیوی و اخروی دارد.

روزه داری افزون این که برای روزه داران تمرین خوبی برای دیگر گرایی است برای دیگران نیز از لحاظ فرهنگی، دینی و سلامت اجتماعی و اقتصادی اثرات مثبتی دارد؛ مثلاً قرار دادن کفاره برای روزه خوار، اعم از پیر یا مریض، یا مسافر و... (دادن یک مد طعام به ازای هرروز و یا اطعام 60 فقیر) به اقتصاد جامعه کمک می کند یا به واسطه رعایت و مراقبت روزه داران سلامت اجتماعی حاصل می گردد.

10. تمرین تبلیغ برای مبلّغان

ماه رمضان، مهم ترین فرصت برای متولّیان دینی است تا به هر وسیله ای اعم از روزنامه، صداوسیما، کتاب، جزوه، مجله، منبر، برگزاری کلاس، حضور در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و... احکام اسلام را تبلیغ کنند و مردم را از حقایق اسلام آگاه نمایند.

رمضان، ماه تبلیغ و ارشاد و زمان موعظه و راهنمایی است؛ زیرا در ماه رمضان، مردم بیشتر توجه به مسائل مذهبی دارند، از این رو موعظه در این ماه بهتر تأثیر می گذارد. به عبارتی تلاش های همه مبلغان و مراکز اعزام در این ماه می تواند تمرینی برای ماه های دیگر و زمان های دیگر باشد.

ماه رمضان تنها ماهی است که خداوند نام آن را در قرآن خود آورده و از آن به هدایت گری یاد می نماید؛﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَینَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ﴾؛[11] ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است».

11. تمرین حیامندی

شخص روزه دار در ماه مبارک رمضان هرچه می خواهد بخورد یا بیاشامد و شهوات نفس را برآورده سازد، از خدا حیا می کند و خجالت می کشد و به تدریج این حالت خجالت از اعمال خلاف اسلام برای او ملکه شده و بر زندگی فردی و اجتماعی اش تاثیر می گذارد؛ در نتیجه روزه به تمرینی برای انسان تبدیل می شود که او را در مسیر حیامندی قرار می دهد. روزه دار خود را میهمان حق تعالی دانسته و خود را همواره در محضر او می بیند. روزها خود را از خواسته های نفسانی باز داشته، نگهبان خویش بوده و در کمین خود نشسته و شب ها نیز با راز و نیاز، خود را در آستان ربوبی می بیند.

12. تمرین وحدت اجتماعی در سطح جهانی

بیش از یک میلیارد نفر از زن و مرد در ماه رمضان با یک ادبیات و یک عبادت و یک هدف به خداوند متعال، توجه دارند. در همه ممالک اسلامی، عموم مؤمنان ماه رمضان را انتظار می کشند، و همه هماهنگ با هم آن ماه را به گفت وگو با خداوند متعال مشغول می شوند، و پس از پایان ماه رمضان روز فطر را عید می گیرند و این بانگ را سر می دهند:«اَللَّهُ أَکبَرُ اَللَّهُ أَکبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّه وَ اَللَّه أَکبَرُ اَللَّهُ أَکبَرُ وَ لِلَّهِ اَلْحمْدُ اَللَّه أَکبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا وَ لَهُ اَلشُّکرُ فِیمَا أَوْلاَنَا»[12] مؤمنان در پایان این ماه ازجمله عیدی که از خداوند طلب می کنند این است که پس از سپاس گزاری از او به سبب نعمت اسلام، می خواهند ضمن پذیرش عبادت هایشان، وحدت و اخوت را در میانشان قوی تر گرداند.

اگر این وحدت گرایی در عرصه عبادت، درست فهم شود و به عرصۀ برسد، می تواند به وحدت سیاسی - اجتماعی آحاد مسلمانان در سطح جامعه و جهان منجر شود.

از شگفتی های این ماه این است که با عبادت شروع می شود و با مراسم عبادی_ سیاسی تداوم می یابد! زیرا در این ماه، مردم افزون بر عبادات فردی، بیشتر از گذشته به نمازهای جماعت روی می آورند و سعی می کنند به نماز جمعه بروند و از خطبه های سیاسی- عبادی آن استفاده کنند. حتی در روزهای میانی ماه رمضان، این حضور مانند جشن های میلاد امام حسن مجتبی (ع) و شبهای قدر و احیاء بسیار چشم گیر است. جمعه آخر ماه رمضان نیز که روز «قدس» نام گرفته است، مردمِ متعهد به مبانی اسلام ناب محمدی(ص) در گوشه و کنار جهان در مراسم های حمایت از مردم مستضعف و مظلوم فلسطین شرکت کرده و عملاً عبادت را به سیاست در عرصه جهانی پیوند می دهند و این تمرین بی نظیر و بی بدیلی است که حق تعالی تنها به مسلمانان در ماه مبارک رمضان ارزانی داشته است و می توان میوه های آن را در ماه های دیگر چید.

پی نوشت ها: