تحلیل تفسیری رابطه آیه دحو الارض با دانش بشری

بیان مسئله

قرآن کریم از شیوه های گوناگونی برای هدایت انسانها استفاده کرده است خدای متعال در این راستا با بیان قصه ها، تمثیل و تصریح برخی مطالب مورد نیاز بشر راه را به او نشان داده است. از جمله شیوه های هدایتی و تربیتی قرآن کریم اشاره به برخی نکات علمی است که میتوان طرح مباحث نجومی و فیزیکی را از آن نمونه برشمرد. مفسران و دانشمندان قرآنی تعبیر «دحو الارض» را بیانگر نکات علمی شگفتی میدانند که میتواند پرده بخشی از اسرار هستی را کنار زند خدای متعال در آیه 30 سوره نازعات پس از آن که از بنای آسمان و برافراشتن ستونهایش و روشن و تاریک نمودن آن سخن می گوید، به دحو الارض این گونه تصریح می کند: (وَ اَلْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِکَ دَحٰاهٰا) و بعد از آن زمین را گسترش داده در سوره شمس نیز پس از قسم به آسمان و بنا کننده آن به زمین و طحو کننده آن قسم خورده و می فرماید: (وَ اَلْأَرْضِ وَ مٰا طَحٰاهٰا) (شمس (6) و سوگند به زمین و آنکه آن را بگسترانید از آنجایی که لغویون و مفسران دو واژه لدخو» و مطحو» را به یک معنا و یا بسیار نزدیک به هم دانسته اند، این دو تعبیر قرآنی یک جا مورد بررسی قرار میگیرد:

مفهوم شناسی

کتب لغت ممانی زیر را برای دو واژه «دخو» و «طحو» ذکر کرده اند. 1. گسترش دادن (راغب اصفهانی 1426: 308 فیومی، 1405: 190؛ ابن فارس، 1420: 1 / 434)  2. راندن فیروزآبادی، 1412: 2 / 473)  3. حرکت دادن و بردن؛ (ابن فارس، 1420: 1 / 434؛ راغب اصفهانی 1426: 308) 4. پرتاب کردن (جوهری، 1404 :6 / 2334؛ ابن فارس 1420: 1/ 434) 5. غلطاندن (زمخشری، 1417: 1/ 418) 6. کندن و جدا کردن (راغب اصفهانی، 1426: 308) 7. آماده سازی (ابن فارس، 1420: 1/ 434) معانی ذکر شده را میتوان در دو گروه تقسیم بندی کرد و آنها را به دو معنای کلی و اصلی بازگرداند: یکی بسط و گسترش به جهت آماده سازی و دیگری از جا کندن جابجا کردن و حرکت دادن.

پیشینه پژوهش

علی رغم اینکه مطالعات میان رشته ای قرآن و نجوم نسبتاً جدید مینماید اما نمونه هایی از سؤال های تفسیری پیرامون آیات نجومی قرآن کریم در بین پرسشهایی که از معصومانه پرسیده شده است. دیده می.شود در تفاسیر و کتب قدما همچون ابن سینا (370 ق)، طبرسی (548 ق) و فخررازی (606 ق) نیز نمونه هایی از طرح مباحث نجومی قرآن کریم وجود دارد.

پیدایش زمینه های گسترش روش تفسیر علمی در قرن اخیر و تألیف کتابهایی چون: تفسیر الآیات النورانیة اسکندرانی (1306 ق) و الجواهر فی تفسیر القرآن طنطاوی (1358ق) حرکت تازه ای در مطالعات بین رشته ای قرآن و علم ایجاد کرد که در بخشهایی از آن به تفسیر آیات نجومی قرآن کریم پرداخته شده است.

گذشته از تفاسیری که به تناسب آیات نجومی به تفسیر آنها پرداخته اند شاید بتوان نخستین کتاب مستقل پیرامون آیات و روایات نجومی را کتاب الهیئة و الاسلام شهرستانی دانست که بلافاصله پس از انتشار با اقبال عمومی روبه رو شد پس از آن میتوان به مکتوباتی به زبانهای مختلف اشاره کرد که فهرست وار به برخی از آنها اشاره میشود: السماء فی القرآن الکریم و الارض فی القرآن الکریم تألیف محمد راغب ذغلول النجار هفت آسمان از محمد باقر محمودی، زمین آسمان و ستارگان از نظر قرآن نگاشته محمد صادقی تهرانی قرآن و کیهان شناسی و تفسیر آیات نجومی از نگارنده، از این مجموعه اند که به مباحث نجومی قرآن و در بخشهایی به مسئله دحوالارض پرداخته اند. بیشتر مقاله هایی که مسئله دحوالارض را محور تحقیق خویش قرار داده اند آن را با روش روایی مورد بررسی قرار داده و غالبا به بیان ویژگیهای روز دحوالارض و اعمال و فضیلت آن اکتفا کرده اند که نمونه های از آن را میتوان در مقاله سید جواد حسینی با عنوان «دحو الارض آداب و احوال آن» یا مقاله «کاوشی در حدیث دحوالارض» نگاشته سید علی اکبر ربیع نتاج و زهرا لازری مشاهده کرد. تنها مقاله ای که به طور محدود به طرح مباحث علمی آیه دحوالارض، پرداخته مقاله بررسی «سه شگفتی علمی قرآن در آیه دحوالارض» است که توسط سیدحسین حسینی کارنامی و فهیمه گلپایگانی نگارش و در نشریه پژوهش نامه معارف قرآنی منتشر شده است.

زمین از منظر دانش بشری

یک. آفرینش زمین

کیهان شناسان مدلهای مختلفی برای تبیین چگونگی پیدایش جهان و به دنبال آن پدید آمدن زمین ارائه داده اند (کولز، 1390: 82؛ نیکلسون 1375: 157 و 163) که مشهورترین آنها مـدل استاندارد مهبانگی انفجار بزرگ است. این نظریه در اوایل قرن بیستم ارائه مطرح شد و به دنبال یافته های «ادوین هابل» (1929 م) قوت گرفت. (اوبلاکر، 1370:51) «جرج لمایتر بلژیکی» و «ژرژ کاموف روسی» از نخستین طرفداران این نظریه بودند. (عدالتی، 1385: 89)

نظریه مذکور که آن را «عالم ابر چگالیده آغازین» می نامند، (گراهیل 1378 : 20) ادعا میکند که جهان آغازی داشته و به انتهایی میرسد، (عدالتی 1385 :89) بنابر این نظریه جهان مادی از باز شدن انفجار گونه ماده ـ فضا ـ زمان از یک نقطه اولیه به وجود آمده است و اکنون در حدود 14 میلیارد سال از آن حادثه گذشته است ذرّه بسیار چگال، مذکور به دلایل نامعلومی به صورت آتشگویی وسیع از گازهای بی نهایت چگال و سوزان با بیش از تریلیونها درجه حرارت (آسیموف، بیتا : 22) که بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم بود حدود 7/ 13 میلیارد سال پیش منفجر شد انفجار بزرگ و انبساط آن به شهادت تغییر مکان، سرخ هنوز ادامه دارد. (تهانو، 1382 :128) با گذشت زمانی بسیار طولانی از مهبانگ اولیه و تشکیل توده های گازی زمینه برای به وجود آمدن اجرام آسمانی فراهم شد (دگانی، 1382: 155) زمین دومین نسل از اجرام تکوین یافته در منظومه شمسی است. (ویلیامز، 1378: 37) زمین در آغاز به سبب تصادمهایی که 5/4 میلیارد سال قبل موجب تشکیل آن شده است، بسیار داغ بوده و سپس شروع به سرد شدن کرده است اجزای تشکیل دهنده آن بر حسب چگالی شان شروع به جداشدن از یکدیگر کردند عناصر سنگین و فراوانی مانند آهن و نیکل هسته زمین را شکل داده اند. در بیرون از هسته عناصر متعددی به صورت مواد چگال انعطاف پذیر موسوم به جبه متراکم شدند. سرانجام لایه نازک سردی شامل سنگهای مملو از سیلیسیم موسوم به پوسته یا سنگ سپهر، در سطح زمین شکل گرفت تشکیل پوسته زمین از توده گداخته، اولیه حدود نیم میلیارد سال طول کشید. (نیوتن 1382: 70 و 71)

دو. شکل زمین

انسانهای اولیه به تبعیت از سادهترین مشاهدات، خود بر این تصور بودند که به روی جسمی مسطح زندگی می کنند و بسیاری از آنان بر این باور بودند که زمین تخته سنگی است مسطح که در مرکز کره آسمان قرار گرفته و از هر سو آن قدر گسترده شده است که به کره آسمان میرسد. (کلارک، 1366: 25؛ مور، 1367 :10)

ظاهراً فیثاغورث (582 - 497 ق. م) نخستین کسی است که به کرویت زمین پی برد و ارسطو (384 - 322 ق. م) از طریق پدیده خسوف و سایه کروی زمین به روی ماه این مسئله را به اثبات رساند. (مدرسه ستاره شناسی 1366: 19؛ برانکلین منسفیلد 1987 : 117) و آراتوستن (276 - 196ق. م) و پس از او ابرخس نیقه ای (190 - 120 ق. م) با اعتقاد به کرویت زمین محیط آن را محاسبه کردند. (عدالتی، 1385: 19)

پس از ظهور اسلام و قرنها پیش از رنسانس بسیاری از دانشمندان مسلمان با دلایل و براهین قطعی کرویت زمین را اثبات کرده بودند و فعالیتهای نجومی خویش را بر آن پایه می نهادند. از جمله آنان میتوان به بتانی (929 - 850م) ابوالوفاء بوزجانی (قربانی، 1365 :154) (998 - 939 م)، ابومعشر بلخی (886- 787 م) (موسوی بجنوردی، 1371: :6 272) و ابوریحان بیرونی (1048 - 973 م) (نفیس، 1374: 92) و بسیاری دیگر از دانشمندان بزرگ اسلام اشاره کرد.

امروزه به کمک ماهوارهها پرتو لیزر و سایر ابزار، نجومی به خوبی و با دقت کافی میتوان مشاهده کرد که زمین در ناحیه قطبی کمی فرورفته و قطر استوایی آن 40 کیلومتر بیشتر از قطر قطبی آن است. (دگانی، 1382 :216) اطلاعات و تصاویر به دست آمده توسط ماهواره ها و فضاپیماها حاکی از آن است که زمین اندکی به گلابی شباهت دارد. این مسئله معلول چرخش زمین و وجود مواد سیال در مرکز زمین است قطب جنوب آن اندکی فرورفته و قطب شمال آن اندکی برآمده است که سست تر بودن مواد تشکیل دهنده زمین در قطب جنوب نسبت به قطب شمال بوده است (دگانی، 1382: 216؛ موریسون، 1389: 119)

سه. مکانیک زمین

هر یک از اجرام آسمانی از جمله، زمین چند نوع حرکت متفاوت و البته منظم دارند که منشا پیدایش آثار گوناگونی در خود یا دیگر اجرام فضایی میشود. از دو قرن بعد از میلاد تا قرن پانزدهم میلادی، نظریه ای که بر سرتاسر علم نجوم و کیهان شناسی حکم میراند زمین را ساکن و مرکز عالم میپنداشت و معتقد بود که دیگر اجرام فضایی بر گرد زمین در گردشند. (مایر، دگانی، 1382: 216؛ یان موریسون، 1389: 119) این نظریه به «منظومه بطلمیوسی» شهرت دارد و نام خویش را از بنیان گذار این فرضیه وام دار است. (برای مطالعه بیشتر ر.ک: روسو، 1335 106، هال، 1376: 120؛ کرومبی، 1371: 1 / 92)

اگرچه این نظریه در طی 17 قرن متوالی مقبول بسیاری از منجمان و دانشمندان بود و محاسبات نجومی طبق آن انجام میشد (آسیموف،1386 :107) اما برخی اخترشناسان و صاحب نظران این علم، به غیر واقعی بودن آن پی برده و قائل به حرکت زمین بودند.

به نظر میرسد نخستین نظریه ای که در مقابل سیستم زمین مرکزی در یونان مطرح شد نظریه آریستارخوس ساموسی (Aristarchos) درباره حرکت انتقالی زمین به دور خورشید بود، ارشمیدس نیز این فرضیه ای را به آریستارخوس نسبت میدهد. (دورانت، 1367: 2 / 707)

از دیگر دانشمندان دوره باستان که قائل به حرکت زمین، بودند میتوان به آناکسیمندر، (راسل، 1373: 1 /311) فیلولائوس هراکلیتوس (دورانت، 1367: 5/ 160) آریه بته (سروپاولی، 1367: 1/ 466، بیرونی، 1954: 1 / 49) و فیثاغورث (زمانی قمشه ای، 1381 :1/ 77) اشاره کرد. ابرخس نیز افزون بر اعتقاد به حرکت وضعی زمین به کمک رصدهای متوالی ستارگان به حرکت تقدیمی زمین پی برد.

در دنیای اسلام نیز دانشمندان متعددی به مخالفت با سیستم زمین مرکزی پرداختند و با دقت و ظرافت بیشتری نسبت به دیگران توانستند جزئیاتی از حرکت، زمین همچون بیضوی بودن آن را کشف و ترسیمی از نحوه طبیعی و حقیقی حرکات رجعی را ارائه و اثبات کنند. (مسترحمی 1397: 385)

ابوسعید سجزی (414 ق) اسطرلاب زورقی را ساخت که چگونگی سیستم چرخش سیاره ای زمین را نشان میداد و بر پایه حرکت محوری زمین کار می کرد. (ابن طاووس، 1387، 127؛ نعمه، 1367: 66 حلبی، 1365 :278) ابوریحان نیز که هم عصر او بود این اختراع را ستوده است. (ابوریحان، 1380: 128) از ابن اعلم بغدادی (ابن طاووس، 1387: 125؛ شریف، 1367 :414) ابو خالد سجستانی، (شریف، 1367: 131؛ کشی، 1348: 612) بتانی، (حنا الفاخوری 1377: 365) دیگر دانشمندان متقدمی هستند که به حرکت زمین معتقد بودند و به دلیل این اندیشه در بین دانشمندان غربی (دورانت، 1367: 4 / 311) نیز جایگاه ویژه ای دارند.

انواع حرکتهای زمین

بسیاری از تغییرها و دگرگونیهایی که ما در طبیعت اطراف حس میکنیم ناشی از حرکت های گوناگون و منظم زمین است، شب، روز کوتاه و بلند شدن آن دو تغییر فصول و. ... پدیده هایی هستند که از حرکات زمین ناشی میشوند از جمله این حرکات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

یک. حرکت انتقالی[1]

حرکت انتقالی زمین در جهت عکس عقربههای ساعت و در مدت 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 51 ثانیه به دور خورشید انجام می گیرد. (عدالتی، 1385 :301) زمین با سرعتی حدود 30 کیلومتر در ثانیه در مدت یک سال شمسی 937 میلیون کیلومتر به دور خورشید می پیماید.

دو. حرکت وضعی[2]

زمین به دور محورش در خلاف جهت عقربههای ساعت برابر با 23 ساعت و 56 دقیقه و 09/4 ثانیه می چرخد که به آن یک روز نجومی گفته میشود. سرعت چرخش زمین در روی خط استوا در حدود 1670 کیلومتر در ساعت و در قطبین برابر صفر است. (جعفری، 1379 : 132) شکل کروی زمین چرخش دیگر سیاره ها، تجربه فوکو و اثر کوریولیس از جمله دلایل حرکت وضعی زمین شمرده شده اند. (عدالتی 1385: 274؛ مدرسه ستاره شناسی مریلند، 1366: 99)

سه. سایر حرکات

خورشید و سایر ستارگان به دور مرکز کهکشان خودی میگردند منظومه شمسی از جمله زمین، با سرعت 240 کیلومتر در ثانیه در حال طی این مسیر هستند. (دیکسون، 1382 : 155) حرکت های دیگری نیز برای زمین به اثبات رسیده است، (عدالتی، 1385:336؛ قریب، 1363 : 67) که پرداختن به آنها مجالی دیگر می طلبد.

دیدگاههای تفسیری

مجموعه دیدگاههای تفسیر علمی که از این آیات ارائه شده است را میتوان در سه دسته تقسیم بندی کرد که هر کدام بخشی از معارف این آیات شریف را بازگو می کنند.

یک دحوالارض و آفرینش و گسترش زمین

همان طور که گذشت واژه «دحو در معنای توسعه و گسترش نیز به کار رفته است. مفسران به استناد به این کاربرد «دحو الارض» را به گسترش یافتن حجم زمین و خشکی تفسیر کرده اند. طبرسی، دخو را به معنای گسترش دادن دانسته و از ابن عباس نقل می کند که: «البته خدای متعال زمین را پس از آسمان گسترش داد اگر چه زمین پیش از آسمان آفریده شده ولی در زیر کعبه مجتمع بود و سپس خداوند آن را پهن نمود.» (طبرسی، 1372: 10 / 261(

برخی از نویسندگان مراد از «ارض» را در این آیه شریفه خشکیهای کره زمین دانسته اند و معتقدند به مقتضای این، آیات خشکی زمین که ربع مسکون مینامند پس از خلقت اولین پدید آمده است و پس از دورانی که سطح کره زمین را آب فرا گرفته بود این خشکی مانند جزیره ای از وسط دریا بالا آمده و به تدریج پهن و گسترده و بزرگ شده است. (شعرانی، 1398 :1 / 253؛ مکارم شیرازی، 1371: 27 / 44) برخی نیز با اشاره به دیدگاهی در کیهان شناسی که معتقد است زمین در اصل مذاب بوده و سپس در اثر سرد شدن قسمتی از آن منجمد و به تدریج بر وسعت آن افزوده شده و امروزه تمام آن را فرا گرفته ظاهر آیه را هماهنگ با این نظریه دانسته اند. (قرشی، 1371: 6 / 243)

دو دحو الارض و حرکت زمین

برخی از مفسران با توجه به معنای لغوی دخو، آیه را بیانگر حرکت زمین میدانند. علامه طباطبایی با اشاره به معنای «غلطانیدن» از این تغییر در آیه شریفه 30 سوره نازعات حرکت وضعی زمین را استفاده کرده و مینویسد: «هزار سال پیش از آنکه گالیله از حرکت زمین به دور خود سخن گوید. .. قرآن به صراحت از چرخش زمین بحث کرده است ایشان در ادامه به استعمال مشتقات ماده دحو در نهج البلاغه و برخی روایات اشاره و مینویسد: در احادیث اهل بیت به قدری از آن بحث گردیده است که «دحو الارض» زبانزد همگان شده است (طباطبایی، 1362: 13)

یکی از نویسندگان با توجه به معنای لغوی دحو و اشاره به این تعبیر عرب که «دَحَی المطر الحصی عَنْ وجه الارض؛ باران، سنگریزه ها را از روی زمین حرکت داد.» آیه شریفه را دال بر حرکت وضعی زمین میداند. (مرسی، 1421 : 14) برخی نیز پس از نقل معانی لغوی طحو و دخو، جدا شدن زمین از یک منشأ اصلی و حرکت کردن آن در فضا و چرخش به دور خود را از آیه 6 سوره شمس استفاده کرده اند. (طالقانی، 1348: 2/ 110؛ سلیمان، 1981: 55)

از جمله شواهدی که بر این تفسیر اقامه شده عبارت معروف «داحی باب خیبر» (مجلسی، 1362: 100 / 302 و 34 / 267) در توصیف حضرت علی و به معنای «از جا کننده و پرتاب کننده در خیبر» است. روایت دحو الارض، (همان، 57 /88) «فَلَمَّا خَلَقَ الله تَعَالَی الْأَرْضِ دَحَاهَا مِن تَحْتِ الکعبة، ثُمَ بسطها علی الماء فأحاطت بکل شیء؛ و چون خداوند زمین را خلق کرد آن را از زیر کعبه حرکت داد آن را بر روی آب پهن کرد پس بر تمام چیزها مسلط شد.» که از پیامبر نقل شده است نیز می تواند شاهد دیگری بر این تفسیر باشد؛ زیرا با توجه به عطف عبارت «ثم بسطها» بر «دحاها» در این، روایت برای جلوگیری از تکرار می بایست پذیرفت که دحو در این روایت به معنای حرکت دادن است. (شهرستانی، 1389: 179)

سه دحو الارض وکرویت زمین

نویسندگانی که به تفسیر علمی آیه پرداخته اند با ارائه دو بیان متفاوت کرویت زمین را از آیه استفاده کرده اند: گروه اول نویسندگانی هستند که دحو را در آیه شریفه به معنای حرکت دادن میدانند؛ ولی کرویت را از لوازم حرکت آن دانسته اند (وحید الدین خان، 1973: ؛208 الحاج احمد، 1423: 206) زیرا هنگامی که زمین به حرکت و گردش در آمده و از جایگاه خود رانده شد توده ای روان و آتشین بود و در اثر حرکات گوناگون به خصوص حرکت دورانی به صورت کره درآمده است. (معرفت، 1417: 6 / 166؛ شهرستانی، 1389: 179؛ صادقی، 1380: 130)

گروه دوم کسانی هستند که قائلند واژه «دحیه» در زبان عربی به معنای تخم مرغ است و بنابر این مراد از کلمه دحاها این است، که زمین را مانند دحیه یعنی تخم مرغ قرار داد. (ماردینی، 1425: 88؛ عبدالصمد، 1417: 79)

یکی از نویسندگان معاصر به شدت با این گونه برداشت از آیه مخالف است و آن را متابعت از علوم ضاله و گمراه کننده میداند و قائل است خداوند از همان لحظه اول آفرینش، زمین، آن را به صورت کروی و آماده برای زندگی بشر خلق کرد. (الحمید، 1423: 312) جالب اینکه برخی از نویسندگان نه تنها کرویت زمین را از آیه استفاده کرده اند، بلکه با توجه به بیضوی بودن شکل تخم مرغ فرو رفتگی دو قطب زمین را نیز که در علم امروز اثبات شده است، از آیه استفاده کرده اند. (عبدالحلیم، 2000 : 35؛ محمد سامی، بیتا :50؛ شوقی، 1420: 105؛ ابوالعینین، 1416: 333) اما اینکه آیا این لوازم نسبتاً بعیده را میتوان به عنوان مدلول آیات به قرآن کریم نسبت داد، جای مطالعه و تامل بیشتر دارد.

نقد و بررسی

دحو الارض از جمله موضوعاتی است که افزون بر قرآن کریم در روایات معصومان (حویزی، 1415: 5/502؛ سیوطی، 1404: 6/313 از آن سخن به میان آمده است؛ به گونه ای که یک روز از سال به عنوان روز دحو الارض روز 25 ذی الحجة شهرت یافته است و برای آن اعمال و ادعیه خاصی توصیه شده است. (ابن طاووس، بی تا، 2/ 8؛ حلی، 1402: 1/ 71؛ نجفی، بی تا: 17 / 102؛ موسوی خمینی،1370: 1 / 302)

همان گونه که در مفهوم شناسی گذشت واژه «دحیه» در هیچ یک از کتب لغت معتبر به معنای تخم پرنده نیامده است و کسانی هم که این معنا را از کتب لغت نقل کرده اند برای آن هیچگونه منبع و ادرسی ذکر ننموده اند فقط در برخی از کتب لغت به لانه برخی پرندگان که به روی خاک آشیانه می سازند «ادحی» گفته شده که آن هم بدین جهت است که آن پرنده هنگام ساختن لانه، سنگریزه و خاک ها را با پنجه خود به اطراف پرتاب می کند و محل تخم گذاری خویش را پهن و گسترده می نماید. (ابن فارس، 1420: 1 / 434) پس بنابراین تغییر «دحاها» نمیتواند به معنای آن را تخم مرغی شکل قرار داده باشد.

اما اگر «حرکت دادن» را معنایی برای ماده «دخو» در این آیه بپذیریم هر چند حرکت زمین از آن قابل فهم است و از نظر علمی اثبات شده است که شکل کروی زمین در نتیجه حرکت وضعی آن است، ولی چون کرویت زمین لازمه غیر بین حرکت زمین است نمیتوان بیان کرویت زمین را به این آیه نسبت داد اما در صورتی که غلطاندن را معنای مقبولی برای ماده دحو» در آیه شریفه بدانیم شاید اشاره ای به کرویت زمین داشته باشد؛ زیرا بیشتر اشیاء کروی هستند که قابلیت غلطاندن را دارند.

خلاصه سخن اینکه بر مبنای امکان استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن کریم (خویی 1417: 12 / 206؛ مکارم شیرازی، 1428 :1  /145) میتوان گفت آیات مورد بحث، حرکت وضعی و انتقالی زمین و نیز بسط و گستردن آن را بیان می.کند. در حقیقت دحو الاض توصیف کننده یک جریان طولانی آفرینش از آغاز آفرینش زمین تا کنون است. در آغاز این روند زمین از منبعی جدا شده و در فضا پرتاب شده است این پرتاب حرکت انتقالی و وضعی خورشید را به دنبال داشته که باعث سرد شدن و ایجاد پوسته زمین شده و گسترش گام به گام آن را به همراه داشته است. البته چون زمین در آغاز حالتی خمیری و مذاب داشته حرکت وضعی آن باعث شده، زمین شکل کروی به خود بگیرد. جذب برخی اجرام آسمانی به سمت زمین و نیز ایجاد کوه ها نیز بر وسعت سطح زمین افزوده است. ادامه آیات، سوره نازعات از جمله شواهدی است که تفسیر بخشی از دحو الارض را بیان می کند. «آنتُمْ أشَدُّ خَلْقاً أم السَّماءُ بَنَاهَا. .. وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِک دَحَاهَا * أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا * وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا؛ (نازعات: 32 - 27) آیا آفرینش شما سخت تر است یا، آسمان که [خدا] آن را بنا کرد. .. و بعد از آن زمین را گسترش داد. آبش و گیاهش را از آن بیرون آورد و کوهها را استوار ساخت این آیات که از تشکیل آب و روییدن گیاهان به روی زمین و پدید آمدن کوهها سخن میگوید تفسیری برای دحو الارض است و شواهد زمین شناسی نیز این روند را در تشکیل زمین تأیید میکند اینها همه برای فراهم نمودن و پایدار کردن شرایط حیات روی این کره خاکی است که نعمتی الهی و مایه تذکر و شکر بشر است.

منابع و مآخذ

- قرآن کریم.

- آسیموف، ایزاک 1386، دایر نا المطارف دانشمندان علم و صنعت تهران وزارت فرهنگ و آموزش عالی

- آسیموف، ایزاک جهان چگونه زاده شد؟ ترجمه محمدرضا غفاری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- ابن طاووس علی بن موسی، 1387ش، فرج المهموم، بیروت، دار الذخائر.

- ابن طاووس، علی بن موسی الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مرة فی السنة، قم، مکتب الاعلام الإسلامی، بی تا.

- ابن فارس، احمد، ١٤٢٠ ق، معجم مقاییس اللغة، بیروت، دار الکتب اسلامیة، ج 3.

- ابوالعینین، حسن، ١٤١٦ ق من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، مدینه منوره، العبیکان

- احمد المرسی، حسین جوهر، ١٤٢١، ق، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، مدینه منوره، جزیرة الورد.

- اوبلاکر اریک 1370 ش، فیزیک نوین ترجمه بهروز بیضایی، تهران، قدیانی

- برانکلین منسفیلد برائلی 1987م، زمین سیاره شماره سه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

- بیرونی ابوریحان محمد بن احمد 1380 ش استیعاب الوجوه الممکنة لصنعة الاصطرلاب، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی(ع)

- بیرونی ابوریحان محمد بن احمد ١٩٥٤ القانون المسعودی حیدرآباد الدکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة.

- تهانو، پادمانابان 1382 ش پس از سه دقیقه، نخستین ترجمه محسن شادمهری تهران ققنوس

- جعفری، عباس، 1379 ش فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، تهران، گیتاشناسی، چ ٤.

- جوهری، اسماعیل بن حماد، ١٤٠٤، ق، الصحاح - تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت، دار العلم، ج 3.

- الحاج احمد، یوسف، ١٤٢٣، ق، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن و السنة المطهرة، دمشق، دار ابن حجر.

- حلبی، علی اصغر، ١٣٦٥ش، تاریخ تمدن اسلام، تهران، اساطیر

- حلی، جعفر بن حسن ١٤٠٢، ق، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة الاسلامیة.

- حمید، عبدالکریم بن صالح، ١٤٢٣ق الفرقان فی بیان اعجاز القرآن، ریاض، مکتبة ملک فهد.

- حویزی، عبد علی بن جمعه ١٤١٥، ق، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.

- خویی، سید ابوالقاسم، ١٤١٧، ق، محاضرات فی اصول الفقه، قم، انصاریان.

- دگانی، مایر، 1382ش، نجوم به زبان ساده ترجمه محمدرضا خواجه پور، تهران، گیتاشناسی، چ 10.

- دورانت، ویل، 1397 ش، تاریخ تمدن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

- دیکسون، رابرت تی، 1382 ش نجوم دینامیکی ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، تهران، نشر دانشگاهی

- راسل، برتراند، 1373 ش تاریخ فلسفه غرب ترجمه نجف دریابندری، تهران، پرواز، ج 9.

- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ١٤٢٦ ق، مفردات ألفاظ القرآن، قم، ذوی القربی، ج ٥.

- روسو، پی یر، 1335 ش، تاریخ، علوم ترجمه حسن صفاری، تهران، امیر کبیر، ج 2.

- زمانی قمشه ای، علی 1381 ش هیئت و نجوم اسلامی، تهران، سماء.

- زمخشری، جارالله محمود بن عمر، ١٤١٧، ق الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة.

- سروپاولی رادا، کریشنان ١٣٦٧ ش تاریخ فلسفه شرق و غرب ترجمه خسرو جهانداری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

- سلیمان احمد محمد، 1981م، القرآن و العلم، بیروت، دار العودة، ج ٥

- سیوطی، جلال الدین، ١٤٠٤ ق، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی

- شریف، میان محمد ١٣٦٧ش، تاریخ فلسفه در اسلام ترجمه احمد آرام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

- شعرانی، ابوالحسن 1398، ق نثر طوبی تهران اسلامیه

- شهرستانی سید هبة الدین 1389، ش اسلام و، هیئت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، قم، دار العلم، چ 4.

- شوقی ابوخلیل، 1420 ق، الانسان بین العلم و الدین بیروت، دار الفکر المعاصر.

- صادقی تهرانی، محمد، 1380ش، ستارگان از دیدگاه قرآن، تهران، امید فردا، ج 2.

- طالقانی سید محمود ١٣٤٨، ش پرتوی از قرآن، تهران شرکت سهامی انتشار.

- طباطبایی سید محمد حسین، ١٣٦٢ش، اعجاز قرآن قم بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.

- طبرسی، فضل بن حسن، 1372 ش، مجمع البیان لعلوم القرآن ناصر خسرو تهران، چ 3.

- طبرسی، فضل بن حسن، 1377 ش تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران

- عبدالحلیم، سمیر، 2000م، الموسوعة العلمیة فی الاعجاز القرآنی، اردن، مکتبة الاحباب

- عبد الصمد، محمد کامل، ١٤١٧، ق، الاعجاز العلمی فی الاسلام، قاهره، دار المصریة، ج ٤

- عدالتی تقی و، فرخی، حسن 1385 ش اصول و مبانی جغرافیای، ریاضی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 3.

- فاخوری حنا الجر، 1377 ش، خلیل تاریخ فلسفه در جهان اسلام ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران انتشارات علمی و فرهنگی، ج 5.

- فیروزآبادی، 1412 ق، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

- فیومی، ١٤٠٥ ق، احمد بن محمد، مصباح المنیر، قم، دار الهجرة.

- قربانی، ابوالقاسم ١٣٦٥ ش، زندگی نامه ریاضی دانان دوره اسلامی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی

- قرشی، سید علی اکبر، 1371ش، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ج 9.

- قریب یعقوب پور ١٣٦٣، ش، زمین در فضا، تهران، نشر آفتاب

- کرومبی، آسی، 1371ش، از آگوستین تا گالیله، ترجمه احمد آرام، تهران، سمت.

- کشی، محمد بن عمر ١٣٤٨ ش رجال الکشی مشهد، دانشگاه مشهد.

- کلارک ا. ای رُی، ١٣٦٦ ش ستاره شناسی؛ اصول و عمل ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، آستان قدس رضوی.

- کولز، پیتر، 1390ش، کیهان شناسی تهران، بصیرت

- گراهیل، مک، 1378 ش، واژه نامه نجوم و اختر فیزیک ترجمه محمد تقی عدالتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

- ماردینی، عبدالرحیم ١٤٢٥ ق موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، دمشق، دار المحبة

- مجلسی محمدباقر ١٣٦٢ ش بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار الکتب الإسلامیة، ج ٢.

- محمد سامی، محمد علی بی تا الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، دمشق، دار المحبة.

- مدرسه ستاره شناسی مریلند ١٣٦٦ش، درسهایی از ستاره شناسی ترجمه امیر حاجی خداوردیخان، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی

- مستر حمی، سید عیسی 1397 ش تفسیر آیات نجومی با تاکید بر پاسخ به شبهات، قم، دفتر نشر معارف.

- معرفت، محمدهادی، 1417ق، التمهید فی علوم القرآن مشهد دانشگاه علوم اسلامی رضوی

- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، 1371ش، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب اسلامیه، ج 28

- مکارم شیرازی، ناصر، 1373ش، ترجمه قرآن دار القرآن الکریم قم، ج 2.

- مکارم شیرازی، ناصر، ١٤28، ق، انوار الاصول، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب، ج 2

- مور، پاتریک و کترمول، پیتر ١٣٦٧ش، سرگذشت، زمین ترجمه عباس جعفری، تهران، گیتاشناسی.

- موریسون، یان 1389 ش در آمدی بر نجوم و کیهان شناسی ترجمه غلامرضا شاه علی، شیراز، ارم.

- موسوی بجنوردی، کاظم 1371 ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

- موسوی خمینی، سید روح الله (امام)، 1370) ش تحریر الوسیله تهران مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- نجفی، محمد حسن، بی تا، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ج 7

- النعمة، عبد الله، ١٣٦٧ ش تاریخ تمدن اسلام ترجمه سید جعفر، غضبان تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

- نفیس، احمد 137٤، ش خدمات مسلمانان به جغرافیا، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی

- نیکلسون، آین 1375 ش 182 پرسش و پاسخ نجومی ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، مشهد آستان قدس رضوی

- نیوتن، دیوید، 1382 ش، دانشنامه همگانی، نجوم، ترجمه مهرداد سرمدی و دیگران، تهران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی

- هال هلزی، لویس ویلیلم، 1376ش، تاریخ و فلسفه علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، سروش.

- وحیدالدین خان، 1973 م، الاسلام یتحدی مدخل علمی الی الایمان، قاهره، المختار الاسلامی.

- ویلیامز آی پی، 1378 ش، منشأ سیارات ترجمه تاج الدین بنی هاشم و ایرج ملکپور، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ج 2

پی نوشت ها: