بازشناسی تحلیلی نقش بانوان در ارتقای سلامت و بهداشت روانی خانواده با تاکید بر سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س)

1- مقدمه

خانواده، تنها نهاد فطری و طبیعی انسان و یکی از نهادهای مهم اجتماعی و تنها نهاد فطری است که همتا ندارد و در شکل گیری و چگونگی روابط بین فردی، گروهی و ساختار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و آموزشی جوامع نقش تعیین کننده ای دارد. خانواده دو رکن دارد: زن و شوهر که فرزند هم می تواند جزو ساختار خانواده قرار گیرد. نهاد خانواده، مخلوق خالق زوج آفرین است. اقتضای حکمت خالق است که مخلوقات خود را با قابلیت زوجیت آفریده است (دهنوی، ١٣٨٧: ٧). زن در تفکرات قرآنی همانند مرد، تکامل پذیر و اوج گرا است، قرآن هرگاه از کمالات انسانی سخن می گوید، بانوان را نیز همدوش مردان مطرح می کند. راه رسیدن به کمالات انسانی و تقرب به خداوند متعال، به طور مساوی برای مردان و زنان باز است(مجلسی، ١٣٧٤: ٢٢١ /١١). در سورۀ نساء می خوانیم: «و من یعمل من الصالحات من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فأولئک یدخلون الجنۀ و لا یظلمون نقیرا» (نساء، ١٢٤) «و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، درحالیکه ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می شوند و کم ترین ستمی به آن ها نخواهد شد». در طول تاریخ، بانوان در خانواده نقش هستی بخش داشته و یکی از مهم ترین محیط های مؤثر بر سلامت بدنی و روانی افراد به شمار رفته اند. بانوان در خانواده شرایط لازم برای رشد و رسیدن به توازن جسمی، روانی و اجتماعی افراد خانواده را فراهم می سازند (موسوی، ١٣٧٩: ٨٧).

خانواده مانند یک نظام است که خود سازندۀ نظام اجتماعی است و تحت تأثیر مسائل مختلف جامعه، مسائل اجتماعی، اقتصادی، ارتباطات و سایر مسائل قرار دارد. امروزه خانواده ها با مشکلات بسیاری درگیر هستند که متناسب با توانایی و حتی آمادگی آن ها نیست. این مشکلات می تواند اثرات مخربی بر روی بهداشت روانی خانواده ها داشته باشند. سلامت روان یکی از مهم ترین عوامل در ارتقا و تکامل انسان ها محسوب می شود (فرح بخش و همکاران، ١٣٨٦: ٦١) و در جهان امروز بهداشت روانی از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا ما در عصری زندگی می کنیم که به موازات پیشرفت های فناورانه، صنعتی، اقتصادی و اجتماعی، نابسامانی های روانی و نفسانی روزبه روز در حال گسترش است و بسیاری از افراد از ناراحتی ها و نابسامانی های روانی به شدت رنج می برند و نه تنها خود در عذاب هستند بلکه خانواده و جامعه را نیز دچار مشکل می کنند (لشکری، ١٣٨١: ٧٤).

برخی از مطالعات نشان داده اند که حجم مسائل رفتاری و روانی در کشورهای درحال توسعه رو به افزایش است (بهرامی، ١٣٨١: ١٨١). اختلالات روانی، مشکلاتی جدی و شایع هستند که در تمام دنیا مشاهده می شوند؛ ٤٠ درصد تمام ناتوانی ها به علت اختلالات روانی، اجتماعی و عصبی بوده و این موارد که بخش زیادی از اعتبارات دولت را به خود اختصاص داده است و اثرات اجتماعی ناگواری در پی دارد، سبب بذل توجه مسئولان به این مشکلات و درنتیجه ضرورت پرداختن به موضوع بهداشت روانی شده است (خرمایی، ١٣٧١: ٦).

فرهنگ بزرگ روان شناسی لاروس، بهداشت روانی را چنین تعریف می کند: «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت های دشوار، انعطاف پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن». ازنظر سازمان جهانی بهداشت: «بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت جای می گیرد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی». مکتب انسان گرایی معتقد است که بهداشت روانی، یعنی، ارضای نیازهای سطوح پایین و رسیدن به سطح خودشکوفایی ؛ و مکتب روان کاوی در تعریف بهداشت روانی، بر سازگاری فرد با محیط تأکید دارد و معتقد است که بهداشت روان، یعنی، کنش متقابل موزون بین سه عنصر مختلف شخصیت: نهاد، من و من برتر. بدین صورت که من باید بتواند بین تعارض های نهاد و من برتر تعادل برقرار کند (گنجی، ١٣٨٠: ٢٣).

 همچنین بیان شده است که بهداشت روانی عبارت است از مجموعۀ عواملی که در پیشگیری از ایجاد و یا پیشرفت روند اختلالات شناختی، احساسی و رفتاری در انسان، نقشی مؤثر دارند به عبارتی دیگر انسان برای داشتن یک زندگی سالم همراه با رضایت کامل، از طریق پیشگیری و درمان سعی می کند، سلامتی فعلی خود را حفظ نماید (شاملو، ١٣٨٢: ١٨). امروزه روان شناسان و متخصصان، بهداشت روانی خانواده را از دو دیدگاه موردبررسی قرار داده اند. دیدگاه اول «خانواده و کارکرد آن» را با دیدی اجتماعی می نگرد که در آن خانواده تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم نهادها و سازمان های بزرگ تر جامعه است و همچنین اعضای خانواده با توجه به وضعیت اجتماعی و شخصیتی خود، به طور متقابل بر هم تأثیر می گذارند. دیدگاه «نظام های اجتماعی» خانواده را با توجه به یک دسته روابط و تعامل های پیچیده و متأثر از نهادها و نظام های اجتماعی و بین فردی بررسی کند. خانواده می تواند در بهداشت روانی انسان چه نقشی ایفا کند. در وهلۀ نخست در میان نهادهای اجتماعی، این نهاد خانواده است که فرد در آن می تواند به سادگی فشارها و عقده های وارده از طرف جامعه را ابراز نماید؛ بدین معنی که محیط خانوادگی، محیطی است که فرد در آن می تواند ابراز وجود نماید. دیدگاه دومی که متخصصان در تجزیه و تحلیل بهداشت روانی خانواده بدان اشاره کرده اند، خانواده را با توجه به گستردگی روابط با خارج از محیط خانواده بررسی می کند. «رویکرد سیستم های اکولوژیک» خانواده را با توجه به چند عامل اساسی بررسی می کند: ١) فعالیت ها و تعامل های متقابل در محیط پیرامون فرد؛ ٢) روابط ایجادشده بین عوامل محیطی در اطراف فرد؛ ٣) نهادها و سازمان های رسمی و غیررسمی که تجربه های فرد و تعامل فرد را با عوامل دیگر تحت تأثیر قرار می دهند. هر دو دیدگاه به روابط متقابل بین اعضای خانواده تأکید دارند.

این دو دیدگاه، جامعه و محیط زیست را پدیده ای قابل تغییر و انعطاف تلقی می کنند. پس در تجزیه وتحلیل عوامل مؤثر در بهداشت روانی اعضای خانواده، باید هم به خصوصیات منحصر به فرد اعضا و هم به تعامل متقابل آنان با محیط زیست و جامعه توجه داشت. در تجزیه وتحلیل عوامل مهم در بهداشت روانی خانواده، چند مسئلۀ مهم است: خانواده یک نهاد اجتماعی و پویا است بدین معنی که تعامل و رابطۀ خانواده با نهادها و سازمان های جامعه و همچنین روابط اعضای خانواده با یکدیگر در بررسی بهداشت روانی خانواده، دارای اهمیت است. در این میان دو عامل مهم یعنی ١) روابط زناشویی و ٢) روابط بین کودکان و والدین، حائز اهمیت هستند (حمدیه و شهیدی، ١٣٨٦).

چاهن (١٩٩١) نیز سلامت روانی را وضعیتی از بلوغ روان شناختی تعبیر می کند که عبارت است از حداکثر اثربخشی و رضایت به دست آمده از تقابل فردی و اجتماعی که شامل احساسات و بازخوردهای مثبت نسبت به خود و دیگران می شود. سلامت در فرهنگ متعالی اسلام، به عنوان یک ارزش مطرح شده و بهداشت روان از دیرباز موردتوجه مسلمانان بوده است که سرچشمۀ آن را می توان درآیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع) جستجو کرد. راهکارهایی را که آنان برای مقابله با فشارهای روحی و تأمین بهداشت روان انسان بیان کرده اند، موردتوجه بسیاری از پژوهشگران بهداشت روان قرار گرفته است (نورمحمدی و همکاران، ١٣٩٠: ٧٨).

هدف در بهداشت روانی، متفاوت است ؛ گاه هدف، پیشگیری اولیه است، یعنی هنوز بیماری، اتفاق نیفتاده است؛ در حقیقت زیربنایی ترین نوع پیشگیری، همین است که بنیانی قوی در فرد ایجاد شود تا دچار آسیب های روانی نگردد. گاه هدف، پیشگیری ثانویه است، یا به عبارتی، مداخله زودهنگام در شناخت و درمان سریع نشانه های یک اختلال؛ و بالاخره گاهی هدف، پیشگیری ثالثه، به معنای کاستن از عوارض جانبی است که در حاشیۀ یک مشکل روانی، وجود دارد (حسنی کبوترخانی و شمس الدین دیانی، ١٣٨٦: ٩٢).

اسلام برنامۀ سالم سازی است، بنابراین بدیهی است که همۀ قوانین، مقررات و برنامه های اسلام، راه را برای آرامش خاطر و سلامت روان انسان و تحقق مقام خلیفۀ خدا بودن او، هموار و آماده می سازد (آقایی و همکاران، ١٣٨٧: ١٥٠). البته قابل توجه است که همواره انسان هایی بوده اند با شخصیت هایی و امت هایی که با همۀ ادعاها و با برخورداری از همۀ علوم مقدماتی و ابزار شناخت و تفسیر، نتوانستند بدون رهنمودهای عترت پیامبر(علیهم السلام) حتی مباحث و مسائل ابتدائی قرآن را به درستی درک نمایند و هر چه تلاش کردند، فایده ای نداد (دشتی، ١٣٧٢: ٦).

خانوادۀ اهل بیت(ع) در تاریخ زندگی خود، شاهد شخصیت های بزرگی بوده اند که همواره در دل حوادث و میان طوفان ها و درگیری ها و انقلاب های سهمگین، افراد برجسته ای دیده به جهان گشوده اند و با تحرک و انقلاب عمیق خود، کشتی زندگی انسان ها را به ساحل نجات، رهبری نموده و از سقوط و فرورفتن جامعۀ انسانی در غرقاب بدبختی و نابودی، جلوگیری به عمل آورده اند (سبحانی، ١٣٧٠: ٤).

بزرگ پیشوای جهان اسلام، امیرالمؤمنین علی(ع) و همسر گرامی اش حضرت زهرا(ع) از چهره های بسیار درخشان و برجستۀ این گروه هستند که نظیر آن ها در تاریخ بشر، بسیار کم است و به حق می توان آن ها را نمونۀ عالی انسان کامل خواند. حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) مانند امواجی هستند که نور حیات و زندگی را در سرزمین اجتماع می پاشند، می خروشند و پیش می روند تا روح حیات را در دورترین نقطۀ این اقیانوس، گسترش دهند.

برای چنین افرادی، فنا و نابودی مفهوم ندارد و همواره اشعۀ حیات بخش وجود آن ها، مانند خورشید بر تارک اعصار می درخشد و روشنگر راه سعادت ها و پیروزی ها برای ملل جهان است.

یکی از مسائل مهمی که طی سال های اخیر دربارۀ خانواده ها مطرح بوده و به عنوان دل نگرانی جدی بین متولیان و سیاست گذاران فرهنگی کشور بیان می شود، شکل گیری و شیوع مصادیقی از تزلزل بنیان خانوادگی و در معرض خطر واقع شدن بنیان خانواده هاست، بدین معنا که متأثر از برخی عوامل نوظهور، تغییر سبک زندگی و دور شدن و یا فهم نادرست از آموزه های دینی شالوده و شیرازۀ خانواده ها آسیب دیده و به ناپایداری و طلاق منجر شده است. یکی از این آسیب های جدی، اختلاف، جدال و ناسازگاری زوج های جوان ناشی از گذشت نکردن، نداشتن تفاهم و عدم آشنایی به روش های تأمین آرامش و امنیت در خانواده است (معارف و قماشچی، ١٣٩٥: ٩٤). دانستن پاسخ این پرسش ها که «چگونه می توانیم خانواده را به یک محیط سرشار از آرامش، امنیت خاطر همراه با بهداشت روانی سالم و مثبت تبدیل نماییم؟» و اینکه «نقش و وظیفۀ هر یک از اعضای خانواده به ویژه زن و شوهر، در تأمین آرامش و سلامت روان خانواده چیست؟» از جمله مهم ترین و اساسی ترین مقدمات و الزامات خانواده ها است.

بانوان از یک سو با توجه به مشکلات و کاستی هایی که در زمینه های مبانی اخلاقی و رفتاری شان در خانواده ها مشاهده می شود و از سویی با توجه به ویژگی های فردی و وظایفی که در تشکیل و تحکیم خانواده بر عهده دارند، سهم بیشتری در تأمین آرامش و بهداشت روانی خانواده ایفا می کنند. برای مواجهۀ هوشمندانه با این امر و تأمین آرامش و بهداشت روان خانواده، یکی از بهترین منابعی که می توان برای تقویت و تحکیم بنیان خانواده از آن بهره برد، رجوع به سیره و سبک زندگی خانوادگی حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(ع) است. بانوان در خانواده با توجه به نقش خطیری که در زندگی بر عهده دارند، می توانند با الگوپذیری از زندگی این شخصیت های والامقام، موجبات بهبود سلامت روانی خانواده را فراهم سازند.

سخنان حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) افزون بر این دو جنبه، ابعاد گوناگون دیگری هم دارد و هیچ موضوعی از معارف نیست که در سخنان آن بزرگواران بیان نشده باشد. با توجه به مطالب فوق، هدف اساسی پژوهش حاضر، بازشناسی تحلیلی نقش بانوان در ارتقای سلامت و بهداشت روانی خانواده با تأکید بر سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) و پاسخگویی به دو پرسش زیر است :

١- عمده ترین ابعاد فضائل اخلاقی برگرفته از زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) برای بهبود سلامت و بهداشت روانی خانواده شامل چه مؤلفه هایی است؟

٢- عمده ترین ابعاد آئین همسرداری برگرفته از زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) برای بهبود سلامت و بهداشت روانی خانواده شامل چه مؤلفه هایی است؟

٢- روش تحقیق

با عنایت به عنوان و اهداف پیش گفته، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی -تحلیلی انجام شده است. در انجام پژوهش، کلیۀ منابع و مراجع موجود و در دسترس اعم از کتب، مقالات و گزارش های پژوهشی موردبررسی واقع شده اند و ابزار پژوهش، فیش برداری از منابع و مراجع مذکور بوده است. پس از جمع آوری اطلاعات به طبقه بندی، تحلیل، استدلال و استنتاج منطقی از آن ها پرداخته شده است.

٣- تجزیه وتحلیل

٣-١- بررسی سؤال اول پژوهش

اولین سؤال پژوهش این بودکه: عمده ترین ابعادفضائل اخلاقی برگرفته اززندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) برای بهبود سلامت و بهداشت روانی خانواده، شامل چه مؤلفه هایی است؟

ازدواج مقدس ترین و پیچیده ترین رابطه میان دو انسان از دو جنس مخالف است که ابعاد وسیع، عمیق و هدف های متعددی دارد. ازدواج باید برای تأمین سعادت خود و فرزندان، اطاعت از دستور حق و پیروی از روش انبیاء صورت گیرد. فضایل اخلاقی چنان ارزش والایی در زندگی دارد که می تواند موجبات استحکام زندگی و تأمین بهداشت روانی خانواده را فراهم سازد. فضائل اخلاقی از دو جهت در زندگی انسان ها حائز اهمیت هستند: اول اینکه فضائل اخلاقی ازجمله ارزش های والای انسانی، متناسب با جنبۀ ملکوتی وی هستند و موجبات تعالی انسان ها به مقام قرب الهی و سعادت اخروی را فراهم می آورند. دوم اینکه تأثیر فضائل اخلاقی در زندگی انسان ها در بعد فردی و اجتماعی، امری قابل توجه و تأمل است و سلامت و آرامش روانی هر انسانی تا حد زیادی مربوط به خلق وخوی او است (امینی، ١٣٧٢). فضائل اخلاقی در ادیان آسمانی و به ویژه اسلام، اهمیت بسیار بالایی دارد.

فضائل اخلاقی در سعادت و زندگی دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی انسان ها تأثیر فراوانی دارد و به همین دلیل تربیت اخلاقی باید در رأس برنامه های تربیتی باشد. با توجه به اهمیت ویژه ای که آگاهی و شناخت فضائل اخلاقی در رشد و اعتلای انسان و بهبود سلامت روان دارد و همچنین با توجه به اهمیت نقش بانوان در این زمینه، اینک به برخی از فضائل اخلاقی از دیدگاه حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) اشاره می شود:

* سخن نیکو

شیوۀ گفتار و کلام زوجین، افزون بر اینکه باید آمیخته با عشق، محبت و احساس باشد درعین حال باید جلوه ای از شعور، عقل، وجدان و انصاف نیز در آن متجلی گردد. امیرالمؤمنین علی(ع) به مردان چنین دستور می دهد که با زنان، در همه حال مدارا کنند، خوش زبان و نرم خو باشند و در تمام امور، نیکی نمایند (حسنی کبوترخانی و شمس الدین دیانی، ١٣٨٦: ٩٢)؛ بنابراین، زوجین باید از سخن زیاد، کثرت کلام، اضافه گفتن و بیان آنچه سود دنیوی و اخروی ندارد، بپرهیزند، زیرا بیشتر مشکلات و آسیب های روحی و روانی خانواده ها ناشی از کلام لغو و بیهوده است.

* سادگی

ازجمله اصول و فضایل اخلاقی، سادگی و پرهیز از تجمل گرایی و فخرفروشی و کبر و غرور است. سلمان فارسی می گوید: روزی حضرت فاطمه(ع) را دیدم که چادری وصله دار و ساده بر سر دارد. در شگفتی ماندم و گفتم: عجبا، دختران پادشاه ایران و قیصر روم بر کرسی های طلایی می نشینند و پارچه های زربافت به تن می کنند؛ وه که این دختر رسول خدا که نه چادر گران قیمت بر سر دارد و نه لباس های زیبا. ایشان جواب دادند: ای سلمان، خداوند بزرگ، لباس های زینتی و تخت های طلایی را برای ما در روز قیامت ذخیره کرده است. حضرت علی(ع) به شدت تکبر و خودپسندی را تقبیح می کرد و چه بسیار بود که او فرزندان و یاران و فرمانداران خود را از تکبر و خودپسندی نهی می کرد. ایشان در نصیحت یاران می فرمود: هرگز خودپسند مباش، بدان که خودپسندی به هیچ روی شایسته نیست و آفت خردها و اندیشه هاست (جرداق، ١٣٨٧: ١٥٧).

* حلم و بردباری

حلم و بردباری از بزرگ ترین فضایل اخلاقی است که نقطۀ مقابل خشم و غضب است.

بردباری یعنی قدرت تحمل در برابر رویدادهای نامطلوب که انسان را به خشم در برابر آن وامی دارد. حضرت علی(ع) می فرماید که انسان حلیم، گاهی با حلم و بردباری خود، طرف مقابل خود را شکست می دهد و او را نسبت به کردۀ خود پشیمان می سازد و در جایی دیگر ایشان درزمینۀ تمرین برای کسب فضایل اخلاقی می فرماید: کسی که دوست دارد بردبار باشد ولی هنوز نتوانسته است به این فضیلت اخلاقی برسد، باید تظاهر به بردباری کند تا به تدریج خلق بردباری را در جان و نفس خود، بنشاند و به حلم برسد (ذوعلم، ١٣٨٦: ٧٧) و در جایی دیگر می فرماید: «الصبر من الإیمان کمنزلۀ الرأس من الجسد فمن لا صبر له لا إیمان له» «صبر برای ایمان مانند سر برای بدن است؛ پس هر کس صبر ندارد ایمان ندارد» (مجلسی، ١٣٧٤: ٧٥/ ٣٢). حضرت فاطمه(ع) می فرماید در لحظۀ آخر زندگانی وقتی پدر صدای گریه مرا شنید، فرمود: دخترم، هیچ کدام از زنان مسلمانان ارزش و مقام تو را ندارند، پس در صبر و بردباری همانند کمترین زنان نباش زیرا تو سید و بزرگ زنان بهشت هستی» (دشتی، ١٣٧٢: ١٦٣).

* عفاف و پاک دامنی

عفاف یعنی پاک دامنی و حفظ خود از هرگونه لغزش و آلودگی. عفاف یکی از گرایشات فطری است که خدای متعال آن را در وجود هر فرد، قرار داده و انسان بدون اکتساب، به آن میل و رغبت دارد. روح پروا پیشگی، از بدو خلفت آدمی تاکنون بر انسان، حاکم است. حیا و پاک دامنی نشانۀ آزادگی، جوانمردی و لازمۀ ایمان است. خداوند متعال به بانوان به خاطر ساختار وجودی شان و جایگاهی که در جامعه دارند، حیا و آزرم بیشتری عنایت فرموده، لذا ازاین جهت، بانوان درزمینۀ عفاف، مسئولیت بیشتری را بر عهده دارند. در بسیاری از روایات، حضرت فاطمه از جهت پاکی و عفاف با حضرت مریم مقایسه شده است و پاکی حضرت مریم در آیاتی مورد گواهی پروردگار عالم قرارگرفته است:

«و إذ قالت الملائکۀ یا مریم إن الله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساء العالمین» (آل عمران، ٤٢) «و [یاد کن ] هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است».

«و مریم ابنت عمران التی أحصنت فرجها...» (تحریم، ١٢) «و همچنین به مریم دختر عمران که دامان خود را پاک نگه داشت...».

به همین ترتیب عبدالله بن مسعود از رسول خداص نقل می کند که فرمود: فاطمه دامن خود را از هرگونه آلودگی حفظ کرد و خداوند نیز ذریۀ او را بر آتش حرام ساخت و از آتش حفظ کرد (معارف، ١٣٩٠: ٢٦).

یکی از ارکان عفاف بانوان که موجب بهره های مادی و معنوی بسیاری برای آنان می شود «حجاب» است. البته این مسئله تنها ویژۀ زنان نیست و شامل مردان نیز می شود؛ اما نوع پوشش زنان به دلیل ساختار خاص جسمانی شان، مورد تأکید بیشتر قرار گرفته است (شریفی، ١٣٨٧: 187).

حضرت زهرا(ع) به مسئلۀ حجاب بسیار اهمیت می داد و هرگز مو و بدن او را نامحرم ندید و بااینکه درصحنه های مختلف حضور داشت، هرگز از حریم مقدس حجاب و پوشش صحیح اسلامی خارج نشد (طباطبائی نسب، ١٣٨٤: ٥٢). در روایت است که شخص نابینایی اذن خواست از حضرت زهرا(ع) که داخل خانه شود، حضرت خود را از او مستور کرد، پیغمبر خدا به فاطمه(ع) فرمود به چه سبب خود را مستور کردی و حال آنکه این مرد نابینا تو را نمی بیند؟

عرض کرد: اگر او مرا نمی بیند، من او را می بینم، اگر در پرده نباشم، استشمام رایحه می نماید، پس حضرت فرمود: شهادت می دهم که تو پارۀ تن من هستی (قمی، ١٣٨٠: ٢٠٧).

«حجاب» موجب پاکیزگی قلبی و معنوی و تقویت عفاف و حیا می شود. حجاب از فحشا جلوگیری می کند و موجب آرامش روحی زن و مرد می شود (مجلسی، ١٣٧٤: ١٠٤/ ٣٤).

حضرت علی(ع) می فرماید: حجاب موجب سالم ماندن از آزار و طمع دیگران می شود (شهیدی، ١٣٨٧: نامۀ ٣١).

* خوش رویی

اولین هدیه ای که انسان می تواند به هنگام ملاقات، به دیگران عطا کند، خوش رویی و برخورد مناسب است. درعین حال این صفت خوب از آسان ترین سخاوت هاست. حضرت فاطمه(ع) می فرمایند: «خیارکم ألینکم مناکبه و أکرمهم لنسائهم» «بهترین شما کسی که در برخورد با مردم نرم تر و مهربان تر است و ارزشمندترین مردم کسی است که با همسرش مهربان و بخشنده باشد» (دشتی، ١٣٧٢: ١٥٧). لذا خانواده ها با خوش رویی و حسن برخورد، آتش دشمنی را به دوستی و محبت بدل کنند، زیرا حضرت علی(ع) می فرماید: خوش رویی سبب و وسیلۀ ایجاد محبت و دوستی است (تمیمی آمدی، ١٣٧٤: ١٢٦/٤).

* محبت

یکی از حقایقی که ما در وجدان خود می یابیم و کسی نمی تواند منکر آن شود، حقیقتی است که نام آن «حب» و به فارسی «دوستی» است. محبت از بهترین روش های تربیت اخلاقی اسلام است که با فطرت انسان همخوانی و تطابق دارد. محبت نیروی فراوانی در برانگیختن احساسات درونی و شکوفایی گرایش های متعالی انسان دارد، به گونه ای که هرگاه انسان به چیزی دل ببندد این دل بستگی چنان او را مجذوب خود می سازد که همۀ تمایلات و رغبت ها را مجذوب خود می سازد (حاجی بابائیان امیری، ١٣٩٠: ١٩٩). حضرت علی(ع) دراین باره می فرماید: «من أحب شیئا لهج بذکره» «هرکه چیزی را دوست بدارد، یاد آن ورد زبانش شود» (تمیمی آمدی، ١٣٧٤: ٧٧/١). هدف محبت، تأمین سلامت و بهداشت روانی انسان در دنیا و آخرت است. برخورد مثبت عاطفی خویشاوندان، یکی از مؤثرترین عوامل در برخورد با رویدادها و موقعیت های پرفشار زندگی است. در دنیای مالامال از فشار روانی، اگر بدانیم کسانی هستند که از ما حمایت می کنند، بیشتر در مقابل فشارها مقاومت می کنیم و بدین ترتیب بهداشت روانی ما تأمین می شود (حسینی، ١٣٨٣: ١٨٩).

حضرت حق، اصل محبت، علاقه و عشق را در قلب زن و شوهر، نسبت به یکدیگر قرار داد و آن را از نشانه های وجود خود معرفی نموده است و این حقیقت، نمایندۀ عظمت و بزرگی موضوع محبت بین زن و شوهراست. انسان دستور دارد به همۀ کسانی که مستحق عشق، دوستی و علاقه اند، محبت داشته باشد، چه رسد به نزدیک ترین افراد خودش که همسر و فرزندان او هستند. حضرت علی(ع) همیشه متبسم و خوشرو بود به گونه ای که یکی از بهانه های مخالفان او برای تصدی حکومت، همین بود که علی بشاش است. به نظر آن ها خلافت باید به عهدۀ کسی باشد که تندخو و خشن است (خرمی آرانی، ١٣٨٩: ٨٧). حضرت علی(ع) می فرماید: «حسن الخلق خیر قرین و عنوان صحیفۀ المؤمن حسن خلقه» «خوش اخلاقی بهترین همراه انسان است و عنوان نامۀ عمل مؤمن، خوش خلقی اوست» (تحف العقول: ٢٠٠؛ به نقل از خرمی آرانی، ١٣٨٩: ٩٨). حضرت فاطمه(ع) سعادت و رستگاری انسان را در محبت و دوستی با علی(ع) می داند و می فرماید: سعادت و رستگاری در کسی است که علی را در دوران زندگی و پس از شهادتش دوست داشته باشد (دشتی، ١٣٧٢: ٤٩).

* احترام و ادب

متغیرهای احترام و ادب از جهات مختلف حائز اهمیت هستند. نظریه پردازان بزرگ مانند مازلو[1]، راجرز[2]، راتر[3] و نظایر آن ها، نیاز به احترام را از مهم ترین نیازهای روانی انسان شمرده اند و احترام متقابل زن و شوهر از اصول مهمی است که رعایت آن سبب تحکیم روابط زناشویی می گردد (دانش و حیدریان، ١٣٨٢: ٦١).

یافته های پژوهشی نشان داده اند همسرانی که توانسته اند پس از سال ها، علاقه و احترام بین خود و همسرشان را حفظ نمایند از آرامش روانی بیشتری برخوردار بوده اند (کارنگی به نقل از دانش و حیدریان، ١٣٨٢: ٦٠). وجود احترام بین زن و مرد یکی از وسایل مرموزی است که زن از ابتدا برای حفظ مقام و موقعیت خود در برابر مرد، از آن استفاده می کند. اسلام تأکید کرده است که زن، هر اندازه متین تر و باوقارتر حرکت کند و خود را در معرض نمایش و تماس و شناسایی قرار ندهد، بر احترامش افزوده می شود (کریمی، ١٣٨٣: ١٩١). مسلما هر انسانی به شخصیت خویش، علاقه مند است و تمایل دارد که دیگران نیز به شخصیت او، احترام بگذارند. البته این احترام باید متقابل باشد تا اثرات و برکات آن، خانواده را دربربگیرد. به علاوه، مرد به حکم آنکه مسئولیت و سرپرستی خانواده را بر عهده دارد، لازم است از سوی اعضای خانواده به ویژه همسر خود مورد احترام خاص قرار گیرد.

حضرت فاطمه، علی(ع) را احترام می کرد و در برابر او سراپا گوش و هوش و عشق و انتخاب بود و نسبت به آن حضرت آن گونه که شایسته بود، شناخت داشت و آن گونه که می بایست، قدرشناسی می نمود. از سوی دیگر حضرت امیرالمؤمنین نیز به بانوی بانوان همین گونه احترام می کرد، احترامی شایسته و بایسته و وصف ناپذیر. ایشان می فرمایند: به خدا سوگند که در زندگی مشترک، هرگز به فاطمه(ع) خشم نگرفتم و او را به کاری وادار نساختم تا او جهان را بدرود گفت و مرا به درد فراق خود گرفتار ساخت. او نیز به من هرگز خشم نگرفت و در هیچ کاری با من ناهمسازی نکرد. او به گونه ای بود که هرگاه به او می نگریستم اندوه دلم زدوده می شد (کرمی، ١٣٨٥: ١٢٢).

شرافت و بزرگی هر انسانی، به اندازۀ عقل و ادب اوست و هرچه انسان عاقل تر و مؤدب تر باشد، شرافتمندتر و بزرگوارتر است. حضرت علی(ع) می فرماید: کسی که بی ادبی او، موجب پستی و خواری او شده باشد، شرافت حسب و نسب، او را بالا نمی برد. کسی که به خاطر بی ادبی در جامعه خوار و ذلیل شده و در چشم مردم، ارزش و بهایی ندارد، هیچ گاه با شرافت خانوادگی و نسب ترقی نمی کند، زیرا قبل از حسب و نسب، حسن ادب اهمیت دارد؛ و انسانی که بی ادب و جسور است اگر بهترین فامیل و خانواده و بیشترین اموال را داشته باشد، باز هم پست و بی ادب است (کرباسی زاده، ١٣٧٩: ١٣٦).

* تقوا

در معارف دین، سلامت جسم انعکاسی از سلامت روحی افراد است؛ درواقع یکی از عوامل مهمی که انسان را از بیماری ها بازمی دارد، تقوا است. وجود تقوا بین زوجین نه تنها باعث استحکام بنیان خانواده می شود، بلکه منجر به حفظ و سلامت روان افراد خانواده می شود. تقوا در یک عبارت یعنی نفس را از آسیب ها محافظت کردن وجود تقوا در حضرت علی(ع) مانع از این می شد که اجازه دهد حسن بی علی، قبل از مسلمانان بهرۀ خود را از بیت المال بگیرد

و کسی مانند زینب کبری از گردنبندی به عنوان عاریه استفاده کند (ابن شهرآشوب، ١٣٧٩: ١٠٨) حضرت علی(ع) فرمود: تقوای الهی را در نظر داشته باشید و جز با آیین اسلام، زندگی را به آخر نرسانید و به ریسمان الهی چنگ بزنید و از تفرقه و خودرأیی بپرهیزید (به نقل از خرمی آرانی، ١٣٨٩: ٩٥).

* زهد و پارسایی

«زهد و پارسایی» اساس بسیاری از ارزش ها است که انسان را از خاک جدا کرده و در ملکوت اعلاء به پرواز درمی آورد. در اینکه «زهد» یکی از ویژگی های برجستۀ فرهنگ علوی است، تردیدی وجود ندارد. زهد ازنظر اسلام، یعنی آنکه دل بستگی به چیزی و به کسی جز خداوند نباشد (مظاهری، ١٣٨٥: ٥٤). معنی حقیقی زهد، عدم وابستگی به امکانات و نعمت های دنیوی و کوتاه کردن آرزوها و آمال خیال پردازانه دربارۀ دنیا است. معنی زهد از نظر حضرت علی(ع) این است که اگر نعمتی به سوی ما روی آورد، فریفته و شیفتۀ آن نشویم و چنانچه نعمتی از دست ما برود، حسرت زده و ناراحت نگردیم. زهد نحوۀ برخورد انسان را با نعمت ها و ناکامی ها تغییر می دهد: انسان زاهد، هرگز برای به دست آوردن ثروت، قدرت، منصب، شهرت و ارضای شهوت، حاضر نیست حدود الهی و مقررات دینی و اخلاق انسانی را زیر پا گذارد. انسان زاهد، نعمت های دنیوی را ابزار و زمینۀ جلب رضای الهی تلقی می کند (ذوعلم، ١٣٨٦: ٨٦). حضرت فاطمه(ع) و حضرت علی(ع) در عالی ترین مرحلۀ از این خصلت قرار دارند. روزی پیامبرص به خانۀ حضرت زهرا آمد و گردنبند تازه در گردن او دید. آن روز پیامبر با دخترش گرم نگرفت. فاطمه بی درنگ آن گردنبند را از گردنش درآورد و کنار گذاشت. سپس سائلی آمد حضرت زهرا آن را به سائل داد در این هنگام پیامبر فرمود: ای فاطمه تو از من هستی ( مجلسی، ١٣٧٤: ٤٣/ ٨٦). از منظر حضرت علی(ع) برترین مرتبۀ زهد، پنهان داشتن زهد است (نهج البلاغه، حکمت ٢٨).

حضرت علی(ع) میفرماید: «تمام زهد در دو عبارت قرآن آمده است، خداوند تعالی میفرماید: بر آنچه از دست دادید غمگین نشوید و به آنچه به دست شما آمد خوشحال نگردید. پس هر کس نسبت به ازدست رفته غمگین و نسبت به دست آمده شادمان نشود، زاهد است» (به نقل از خرمی آرانی، ١٣٨٩: ٩٧). زهد به معنی ترک دنیا و رهبانیت و بیگانگی از اجتماع نیست، بلکه حقیقت زهد همان آزادگی و عدم اسارت در چنگال دنیاست. زاهد کسی است که اگر تمام دنیا را در اختیار داشته باشد دل بسته و وابسته به آن نمی شود. حضرت فاطمه(ع) می فرماید: من دنیای دنیاپرستان را دوست ندارم (دشتی، ١٣٧٢: ١٥٣). اینکه ایشان در خانۀ امام علی(ع) با یک دست گندم را برای پختن نان آسیاب می کرد و با دست دیگر طفلش را در آغوش می گرفت، شاهدی گویا برای مقام زهد اوست (مکارم شیرازی، ١٣٧٦: ٨٣).

علی(ع) از زاهدترین مردم بعد از پیامبر بود، به گونه ای که لقب زاهد زمانه را داشت. هرگز طعامی سیر نخورد و لباسی فاخر و زیبا نپوشید. سید اوصیاء غذایش نان جوین خشکیده ای بود که در انبانی قرار داده و در آن را محکم بسته بود تا مبادا فرزندانش از روی شفقت و دلسوزی آن نان ها را به روغن آغشته کنند تا قدری نرم تر شود (خرمی آرانی، ١٣٨٩: ٨٦).

* عفو و گذشت

«بخشش و گذشت» از بزرگی روح است و سبب ارجمندی وجود می شود. زن و شوهر ممکن است نسبت به یکدیگر، مرتکب خطا و اشتباه شوند، اما اشتباه و خطا از هر دو طرف، قابل گذشت، اغماض و عفو است. بر زن و مرد، الزام اخلاقی و شرعی است که از همدیگر در موارد لازم، گذشت کنند. عفو در معنای واقعی و اسلامی آن گذشتن و عفو از حق شخصی است البته درجایی که منجر به جسارت دشمن نشود (طباطبائی نسب، ١٣٨٤: ٧٧). این عفو و گذشت سرلوحۀ زندگی امیرالمؤمنین است. سفارش های حضرت علی(ع) دربارۀ ابن ملجم قابل انکار نیست و داستان آن زنی که مشک آب به دوشش بود و به امیرالمؤمنین دشنام می گفت و امیر از آن زن دلجویی کرد، معروف است (ابن شهرآشوب، ١٣٧٩: ١٦٨). همچنین داستان تصرف شریعه آب توسط معاویه که برای نرسیدن آب به سپاهیان علی(ع) انجام شد و باز پس گرفتن آب توسط علی(ع) و آزاد گذاشتن آب برای لشکر معاویه، مشهور است. به گفتۀ جرداق، علی(ع) رحم می کند و به هر که از او رحم بطلبد رحم می کند؛ اگرچه آن دشمن عمرو عاص باشد که هنگام جنگ لباس را پس زد و عریان شد و علی(ع) او را عفو کرد (همان: ١٧٨).

بر اساس آیات سورۀ دهر (٥-٢٢) حضرت فاطمه(ع) از مصادیق «ابرار» است؛ ابراری که به نذرهای خود وفا می کنند (در این آیات مراد از نذر، انجام سه روز روزه بود که حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) جهت شفای حسین به راهنمایی پیامبر نذر کرده بودند) و در مسیر ایفای نذر که انجام سه روز روزه بود؛ افطاری خود را کریمانه به مسکین و یتیم و اسیر، ایثار نمودند و در این کار جز رضای خداوند قصد و نیتی نداشتند (معارف، ١٣٩٠: ٢٣). فاطمه(ع) شب عروسی خود ایثار و بخششی کرد که شگفتی همۀ عالمیان را به سوی خود جلب کرد. ایشان پیراهن عروسی خود را از تن درآورد و به شخص بینوایی داد و جامه عادی که در خانه داشت، خود به تن کرد (خرمی آرانی، ١٣٨٩: ١٠٩).

از نتایج انفاق حضرت فاطمه(ع) این بود که بعد معنوی شخصیت او تکامل پیدا کرد به گونه ای که گرچه به ظاهر، دست آن بانو از مواهب دنیوی کوتاه و خالی ماند و گه گاه، خود و فرزندانش گرسنگی را هم تحمل می کردند، اما در عوض آن بزرگوار نیز همانند حضرت مریم مشمول رزق آسمانی قرارگرفت و مرزوق به پذیرایی مستقیم الهی شد. در این مورد روایات متعددی در دست است. یک نمونۀ آن را «زمخشیری» به مناسبت تفسیر آیات مربوط به سرگذشت حضرت مریم(ع) نقل کرده است. این حدیث نشان می دهد که برای حضرت فاطمه(ع) نیز طعام آسمانی نازل می شد و یک بار که رسول خداص از دختر خود سؤال کرد که این طعام از کجا رسیده است؟ آن حضرت عرض کرد که: «هو من عند الله إن الله یرزق من یشاء بغیر حساب» (آل عمران، ٣٧) «این از طرف خداست و اوست که هر کس را بخواهد بی حساب روزی می دهد» (معارف، ١٣٩٠: ٢٣).

٣-٢- بررسی سؤال دوم پژوهش

دومین سؤال پژوهش این بود که عمده ترین ابعاد آئین همسرداری برگرفته از زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) برای سلامت و بهبود بهداشت روانی خانواده، شامل چه مؤلفه هایی است؟

بانوان در میان خانواده و زندگی مشترک، آرام بخش زندگی هستند. شاید به همین جهت است که حضرت علی(ع) فرمود: زن همچون گل (یا سبزی) است (نجفی یزدی، ١٣٨٢: ٥٨).

بانوان موفق کسانی هستند که همچون گل شکفته در گلستان خانواده شادی آفرین باشند.

تأثیری که بانوان در موفقیت شوهر و فرزندان ازنظر امور دینی و دنیوی دارند، یک واقعیت انکارناپذیر است. یک بانوی موفق کسی است که از آئین همسرداری اسلامی به خوبی آگاه است و با الهام گیری از زندگی بانوی بزرگ اسلام، از این موقعیت حساس و ارزندۀ خود، به خوبی درراه خدمت به موقعیت شوهر و فرزندان بهره می گیرد. در این زمینه، ذکر چند قاعدۀ کلی ضروری به نظر می رسد:

* تقسیم کار

یکی از عوامل شادابی و تکامل خانواده ها، تعیین حدود مسئولیت افراد در خانواده است. با تقسیم کار، عدالت اجتماعی در محیط کوچک خانواده سعادت می آفریند و زن را از دخالت در اموری که سزاوار نیست بازمی دارد. در مورد حدود اختیار و مسئولیت هر یک از زوجین، به آموزه های زندگی حضرت علی و حضرت فاطمه در این زمینه نظری می اندازیم: نقل است که علی(ع) و فاطمه(ع) به خدمت رسول خداص رسیدند و از ایشان، تقاضای تقسیم کار کردند.

پیامبر این گونه فرمودند: کارهای داخل منزل در اختیار و مسئولیت فاطمه و کارهای خارج از منزل مربوط به حضرت علی باشد (جمعی از اساتید حوزه، ١٣٧٣: ١٤٤).

حضرت فاطمه فرمودند: جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم، زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت (دشتی، ١٣٧٢: ١٦٨) و در جایی دیگر ایشان فرمودند: «ادنی ما تکون من ربها ان تلزم قعر بیتها؛ آن لحظه ای که زن در خانه خود می ماند و به امور زندگی و تربیت فرزند می پردازد به خدا نزدیک تر است» (مجلسی، ١٣٧٤: ٤٣/ ٩٢).

لذا یکی از مهم ترین کارها برای زن «خانه داری» است. زن، کدبانو و مدیر خانه است؛ مسئولیت بسیار مهمی است که اگر به خوبی انجام شود، کانونی گرم برای زندگی سعادتمندانه و آرام بخش برای شوهر و فرزندان خواهد بود. حضرت زهرا به طور کامل به این وظیفۀ خطیر و مهم توجه داشت و با تدبیر و محبت به ادارۀ خانه پرداخت. حضرت علی(ع) دراین باره می فرماید: فاطمه بااینکه از محبوب ترین افراد نزد رسول خدا بود آن قدر با مشک آب می کشید و حمل کرد که اثر بند مشک بر بدنش نمایان شد و آن قدر خانه را جاروب می کرد که لباس هایش غبارآلود می شد. برای بانو مهم ترین مقام، مقام مادر است زیرا این مقام، مقام انسان سازی و تربیت انسان هایی پاک، وارسته و پرورش شخصیت هایی بزرگ و فرزانه است (همان: ٤٢/ ٨٥). ایشان در تربیت فرزند نمونه بود و به راستی که مسئولیت مقام مادری را به خوبی انجام می داد و فرزندانی چون امام حسن و امام حسین و زینب و ام کلثوم را به جامعه تحویل داد که هر یک از آن ها نمونه ای از انسان های آگاه، شجاع، مؤمن، مجاهد و دارای عالی ترین ارزش های والای انسانی بودند.

* سازگاری و تفاهم

تفاهم میان زن و شوهر از ارکان مهم موفقیت در زندگی مشترک است و ازجمله معیارهای با ارزش برای رسیدن به آرامش روانی خانواده است. لازمۀ هر اجتماع، هرچند کوچک و دونفره، قبول برخی محدودیت ها است، بنابراین گذشت و مدارا شرطی اساسی برای خوشبختی است. چه بسا زن و شوهر در برخی موارد دارای اختلاف نظر و سلیقه باشند، اگر بخواهند هرکدام بر خواستۀ خود پافشاری کنند، آرامش روانی خانواده مختل خواهد شد و البته در این مورد اگرچه هر دو باید برای تفاهم بکوشند اما بانوان به مقتضای لطافت روح و تناسب خلقت، نقش مهم تری دارند و باید بیشتر تلاش کنند، به گونه ای که در روایات آمده است، رسول خداص فرمود: هر زنی که با شوهر مدارا نکند و او را بر آنچه نمی تواند وادار کند، خداوند از او کار نیکی نپذیرد و خدا را درحالی که ملاقات می کند که بر او خشمگین است و امیرالمؤمنین(ع) فرمود: جهاد زن، خوب شوهرداری کردن است (همان: ١٠٠/ ٢٤٥).

ایشان درزمینۀ تفاهم با همسر فرموده است: به خدا سوگند من زهرا را هرگز خشمگین نکردم و هیچ گاه تا هنگامی که خداوند او را تحویل گرفت، او را بر کاری مجبور ننمودم، او نیز هرگز مرا خشمگین نکرد و در هیچ کاری با من مخالفت نکرد (همان: ٤٣/ ١٣٤) و درجایی دیگر حضرت فاطمه(ع) در خطاب به همسرش می گوید: من از خدایم خجالت می کشم که شما را به کاری مجبور کنم که در توان شما نیست... (همان: ٥٩).

* تأمین غرایز جنسی

قرآن کریم با نشان دادن راه صحیح استفاده از نیروی جنسی، زنان و مردان را به ازدواج تشویق کرده است: «مردان و زنان بی همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را، اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می سازد، خداوند گشایش دهنده و آگاه است» (نور، ٢٣). ازدواج سنت الهی و یک حکم فطری و هماهنگ با قانون آفرینش است که بقای نسل انسان و آرامش جسم و روح و حل مشکلات زندگی، به آن ارتباط دارد. غریزۀ جنسی، نیرومندترین و سرکشترین غرایز انسان است که به تنهایی با دیگر غرایز برابری می کند و انحراف آن، نیمی از ایمان انسان را به خطر خواهد انداخت (نورمحمدی و همکاران، ١٣٩٠: ٨٨).

غریزۀ جنسی یک امر طبیعی و عادی است. البته هدف از ازدواج و تشکیل خانواده در فرهنگ اسلام، فراتر از ارضای غریزه جنسی است و به فرمودۀ شهید مطهری، در میان غرایز شهوانی انسان، هر غریزه ای که اشباع شود، اشباع آن تأثیری در معنویت انسان، ندارد غیر از غریزه جنسی (مطهری، ١٣٧٢: ٣٩٧). توجه نداشتن به این میل طبیعی و عدم ارضای غرایز جنسی، افزون بر مشکلاتی که به دنبال دارد، عذاب الهی را نیز در پی دارد، اگر مردی زنش را به بستر فراخواند و زن سرباز زند و مرد بر سر خشم آید، فرشتگان تا سپیده دم، آن زن را نفرین می کنند (به نقل از سیدی، ١٣٨٥: ١١٤). در اسلام، به آرایش و عطر زدن و استفاده کردن زن از بوهای خوش و وسایل زیبایی برای شوهر، سفارش شده و نوعی عبادت محسوب شده و مایۀ گرمی و شادابی زندگی زناشویی خوانده شده است (دشتی، ١٣٧٢: ١٦٣). ام سلمه می گوید: از حضرت زهرا(ع) پرسیدم آیا عطر و بوی خوش، ذخیره داری : ایشان فرمود: آری و رفت و شیشۀ عطری آورد و مقداری در کف دست من ریخت؛ بوی خوشی داشت که هرگز نشنیده بودم. گفتم این عطر خوشبو را از کجا تهیه کرده ای ؟ فرمود: این عطر مشکی است که از بال و پر فرشتگان فروریخته است (مجلسی، ١٣٧٤: ٤٣/ ٩٥).

* پذیرش سرپرستی مرد بر زن در خانواده

اطاعت از همسر و پذیرش درخواست های مرد، یکی از تکالیف زن است که رعایت آن در بهداشت روانی خانواده، تأثیر بسیاری دارد. روایات بسیاری در اطاعت زن از همسر خویش، وارد شده است. پاره ای از این روایات شامل تعابیری است که در سیاق مستحبات، ذکر شده و پاره ای دیگر به طورکلی، به لزوم اطاعت از زن از همسر اشاره نموده و از محدودۀ اطاعت، سخنی به میان نیامده است. در اسلام مرد، مسئولیت سرپرستی خانواده و مدیریت کلان آن را بر عهده دارد و این مسئولیت به دلیل ویژگی های خاص جسمانی و عقلانی، برعهدۀ او گذاشته شده است (حسنی کبوترخانی و شمس الدین دیانی، ١٣٨٦: ٩٣). در سورۀ نساء آمده:

«الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض...» (نساء، ٣٤) «مردان، سرپرست و نگهبان زنان اند، به خاطر برتری هایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است...». از شواهدی که بر منع سرپرستی زنان می توان ذکر کرد، اینکه حضرت فاطمه(ع) بااینکه از برترین انسان ها بود، حضرت علی(ع) را به عنوان سرپرست خانوادۀ خود پذیرفته بود و در انجام امور زندگی از ایشان اطاعت می کرد (کریمی، ١٣٨٣: ٨٥) و در لحظه های آغازین زندگی زناشویی غنچۀ لب را به ستایش شوهر نمونه اش امام علی(ع) می گشود و به شناساندن آن بزرگ مرد می پرداخت (دشتی، ١٣٧٢: ١٨٤).

٤- بحث و نتیجه گیری

بی شک یکی از آثار زندگی در جهان صنعتی معاصر نابسامانی های روانی است. بهداشت روانی در تمام دوره های زندگی حائز اهمیت بوده و یکی از عواملی است که در تکامل انسان ها نقش بسیاری دارد. امروزه بهداشت روانی به دلیل گسترش نابسامانی های روانی و نفسانی از اهمیت بسیاری برخوردار است. ازجمله راه هایی که موجبات سلامت روانی خانواده را فراهم می کند، الگوپذیری از زندگی افرادی است که درزمینۀ سلامت روحی و روانی موفق بوده اند.

بر اساس برداشت از آیات قرآن و سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(ع) زن با توجه به ویژگی های فردی و وظایفی که در تشکیل و تحکیم خانواده بر عهده دارد، سهم بیشتری در تأمین آرامش و بهداشت روانی خانواده ایفا می نماید. با اصلاح نگرش و رفتار زوجین نسبت به تشکیل خانواده و خصوصا الگوگیری از سیره و سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) می توان به تحکیم مبانی خانواده در جوامع کنونی و کاهش آمار طلاق امیدوار بود.

روش هایی که حضرت علی و حضرت فاطمه برای استقرار آرامش در زندگی مشترکشان به کار می بردند، کاملا عملیاتی، دست یافتنی و اجرایی است. هرچند این دو معصوم بزرگوار از استادی همچون رسول گرامی خداص بهره مند بودند، اما هر زن و شوهری می توانند با عمل به آموزه های قرآن و پیامبر اکرم، در مسیر زندگی حضرت علی و حضرت فاطمه گام بردارند (معارف و قماشچی، ١٣٩٥: ١١٨ و ١١٩). بهداشت روانی خانوادۀ ایرانی با ایجاد و تقویت فضایل اخلاقی مانند سادگی، تقوا، زهد و پارسایی، سخن نیکو، عفو و گذشت، ادب و احترام، محبت، خوش رویی، عفاف و پاک دامنی، حلم و بردباری و همچنین توجه آن ها به آئین همسرداری مانند تقسیم کار، پذیرش سرپرستی مرد بر زن در خانواده، سازگاری و تفاهم و تأمین غرایض جنسی میسر می گردد و الهام گیری از زندگی امام علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) می تواند موجبات بهبود بهداشت روانی خانواده ها را فراهم سازد.

٥- پیشنهادها

- برنامه ریزان تربیتی و درسی در تمام سطوح آموزشی لازم است، با عنایت به نتایج پژوهش، نسبت به تهیۀ دستورالعمل ها، کتاب ها و سایر محتواهای آموزشی اقدام نمایند و خانواده ها، دانش آموزان و دانشجویان را با رهنمودهای تربیتی سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) آشنا نمایند.

- می توان از هنر هفتم و رسانۀ ملی در ساخت آثاری برای تبیین بیشتر سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) استفاده نمود.

- تمامی نهادهای مرتبط با نهاد خانواده، لازم است در کنار آموزش های بهداشتی و زناشویی به جوانان در شرف ازدواج، آن ها را با عوامل دینی تأمین آرامش و بهداشت روانی خانواده آشنا سازند.

- بازنگری در رویه ها، قواعد حقوقی و سنت های عرفی موجود در ارتباط با ازدواج و تشکیل خانواده، مانند مهریه، جهیزیه، فرزندآوری و سایر حقوق و تکالیف زوجین، بر اساس سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) لازم است.

- درنهایت پیشنهاد می شود، در تحقیقات آتی محققان و صاحب نظران امر تربیت و خانواده،

با بررسی عمیق تر و گسترده تر، ابعاد جدیدی از سبک زندگی حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) را مورد بررسی و پژوهش قرار دهند.

منابع

- قرآن کریم.

- آقایی چاوشی، اکبر و داوود طالبیان و حمید طرخورانی و هما صدیقی جلال و هاله آزرمی و فتحی آشتیانی (١٣٨٧). «بررسی رابطۀ نماز با جهت گیری مذهبی و سلامت روان». نشریۀ علوم رفتاری. تهران: شمارۀ ٤، صص ١٤٩-١٥٦.

- امینی، ابراهیم (١٣٧٢). انتخاب همسر. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

- ابن شهرآشوب، محمد بن علی (١٣٧٩). مناقب شهرآشوب. جلد ٣. قم : مدرسۀ فیضیه.

- ابن شعبه حرانی، حسن (١٤٠٤ق). تحف العقول. تحقیق: علی اکبر غفاری. قم : جامعه مدرسین.

- بهرامی احسان، هادی (١٣٨١). «بهداشت روانی در قرن بیست و یکم و چالش های پیش رو». مجلۀ روانشناسی و علوم تربیتی، شمارۀ ٣٢، صص ١٨١- ١٩٩.

- جرداق، جردن (١٣٨٧). امام علی صدای عدالت انسانی، ترجمۀ سید هادی خسروشاهی. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.

- خرمایی، فرهاد (١٣٧١). «بهداشت روانی و پیشگیری از مشکلات روان شناختی». مجلۀ اطلاعات علمی، شماره ٧، صص ٥- ٢٢.

- خرمی آرانی، حسن (١٣٨٩). چهارده معصوم علیهم السلام، سیری بر سیره و زندگانی. تهران: انصاری.

- قمی، عباس (١٣٨٠). منتهی الآمال. تهران: تک.

- جمعی از اساتید حوزه (١٣٧٣). گل واژۀ آفرینش. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم.

- حاجی بابائیان امیری، محسن (١٣٩٠). روش های تربیت اخلاقی کاربردی در اسلام (با تأکید بر دورۀ نوجوانی و جوانی)، تهران: سروش.

- حسنی کبوترخانی، مرضیه و شمس الدین دیانی، محمد (١٣٨٦). «اخلاق و آداب معاشرت در بهداشت روانی زوجین از دیدگاه پیامبر اعظم ص». ویژه نامۀ اولین همایش بهداشت در آموزه های پیامبر اعظم. مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دورۀ ششم، صص ٨٩ - ٩٤.

- حسینی کوهساری، اسحاق (١٣٨٣). نگاهی قرآنی به فشار روانی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

- حمدیه، مصطفی و شهیدی، شهریار (١٣٨٣). اصول و مبانی بهداشت روانی. تهران : انتشارات سمت، چاپ دوم.

- دانش، عصمت و حیدریان، مریم (١٣٨٢). «رابطۀ علاقه و احترام متقابل با رضایت همسران در شهرستان قم». مجلۀ تازه ها و پژوهش های مشاوره، شماره ١٨، صص ٥٩- ٧٦.

- دشتی، محمد (١٣٧٢). نهج الحیاة (فرهنگ سخنان حضرت فاطمه علیها السلام). قم: مؤسسۀتحقیقات امیرالمؤمنین.

- دهنوی، بهزاد (١٣٨٧). خانواده محبوب ترین بنای هستی. مجموعه سخنرانی های همایش روز خانواده. تهران: هرمس.

- ذوعلم، علی (١٣٨٦). چهل گام. تهران : کانون اندیشۀ جوان.

- تمیمی آمدی، عبدالواحد (١٣٧٤). غررالحکم و دررالکلم. بیروت: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.

- سبحانی، جعفر (١٣٧٠). پژوهشی عمیق پیرامون زندگی علی علیه السلام. تهران: جهان آرا.

- سیدی، حسین (١٣٨٥). نگین هستی. مشهد: خادم الرضا.

- شاملو، سعید (١٣٨٢). بهداشت روانی. تهران: رشد.

- شریفی، احمد حسین (١٣٨٧). آیین زندگی، اخلاق کاربردی. تهران: معارف.

- شهیدی، سید جعفر (١٣٨٧). نهج البلاغه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

- طباطبائی نسب، محمدرضا (١٣٨٤). چشمه های معرفت، بررسی سیره و زندگانی چهارده معصوم(ع). تهران: نورالائمه.

- فرح بخش، سعید و سیمین غلامرضایی و ایرج نیک پی (١٣٨٦). «بررسی بهداشت روانی

دانشجویان در رابطه با عوامل تحصیلی». فصلنامۀ اصول بهداشت روانی، شماره ٣٣ و ٣٤، صص ٦١- ٦٦.

- کرباسی زاده، علی (١٣٧٩). راه رستگاری، راه علی کلام علی. قم: نشر مولود کعبه.

- کرمی، سعیده (١٣٨٥). نسیم بهشت، برگرفته از زندگی فاطمه(ع) از ولادت تا شهادت. تهران: دفتر فرهنگی نسیم انتظار.

- کریمی، حمید (١٣٨٣). حقوق زن. تهران: کانون اندیشۀ جوان.

- گنجی، حمزه (١٣٨٠). بهداشت روانی. تهران: ارسباران.

- لشکری، محمد (١٣٨١). «بهداشت روانی در اسلام». مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی - درمانی قزوین، شمارۀ ٢٤، صص ٧٢-٧٦.

- مجلسی، محمدباقر (١٣٧٤). بحارالانوار. قم: مکتب الائمه.

- معارف، مجید (١٣٩٠). «شاخصه های ایمان در الگوی فکری، رفتاری حضرت فاطمه (سلام الله علیها)». مجلۀ منهاج، شمارۀ ٧، صص ٩-٢٩.

- معارف، مجید و قماشچی، احمد (١٣٩٥). «عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی امام علی(ع) و حضرت فاطمه (ع)». فصلنامۀ مطالعات راهبردی زنان، دورۀ نوزدهم، شمارۀ ٧٤، صص 124-93.

- مکارم شیرازی، ناصر (١٣٧٦). زهرا علیها السلام برترین بانوی جهان. تهران: سرور.

- مطهری، مرتضی (١٣٧٢). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: صدرا.

- مظاهری، حسین (١٣٨٥). زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام. تهران: پیام آزادی.

- موسوی، اشرف السادات (١٣٧٩). عملکرد نظام خانواده و بهداشت روانی اعضای خانواده.

مجلۀ اندیشه و رفتار، شمارۀ ٢ و ٣، صص ٨٧- ٩٦.

- نجفی یزدی، محمد (١٣٨٢). صدیقۀ شهیده، فاطمه زهرا علیها السلام، سیری در زندگانی و فضائل حضرت فاطمه(ع). قم: نصایح.

- نورمحمدی، محمدرضا و الهام مردان پور شهرکردی و مریم راستی (١٣٩٠). «قرآن و راهکارهای معنوی جهت تأمین بهداشت روانی انسان ها». مجله کتاب قیم، شمارۀ ١، صص 97 -79.

پی نوشت ها: