1. مقدمه
در حوزه ادبی و فرهنگی میان ایران و لبنان خاصه منطقه شیعه نشین آن یعنی جبل عامل پیوند دیرین و محکمی وجود دارد. جبل عامل منطقه ای است در جنوب لبنان مشرف بر دریای مدیترانه که شامل شهرهای صور، صیدا، بنت جبیل و. .. می باشد (الأمین 1975: 25 ) این شهر از قدیم به داشتن ساکنان شیعه و فرهنگ شیعی معروف است و برخی بنیان گذار تشیع در آن را صحابی جلیل ابوذر غفاری می دانند (الأمین، 1403: 238) افزون بر این، علمای جبل عامل امثال شیخ بهایی و... در تثبیت پایه های تشیع در ایران نیز نقش مهمی داشته اند. (نورالدین: 18)
با توجه به اینکه ساکنان جبل عامل شیعه نشین هستند و اشتراکات دینی و اعتقادی زیادی با مردم ایران دارند، در حوزه ادبیات نیز مضامین مشابه فراوانی در سروده های مذهبی و سیاسی-اجتماعی دو منطقه وجود دارد. یکی از این حوزه های مشترک عاشورا و قیام امام حسین (ع) است که در ادبیات معاصر هر دو منطقه بازتاب گسترده و بارزی دارد.
در این مقاله سعی شده به شیوه تطبیقی به بررسی سیمای دو قهرمان اصلی کربلا پس از امام حسین (ع)، یعنی حضرت عباس (ع) و زینب کبری (س) در سروده های معاصر دو سرزمین پرداخته شود. علت نپرداختن به سیدالشهدا (ع) آن است که پیرامون شخصیت ایشان در شعر معاصر فارسی و عربی به طور مجزا و فراوان در دیگر کتاب ها و مقالات بحث شده است و در صورت پرداختن هم پوشانی میان مقاله ما و آن آثار به وجود می آمد.
پیشینۀ پژوهش:
در موضوع موردبحث به کتاب یا مقاله مستقلی دست پیدا نکردیم اما در مقیاس کلی تر کارهایی درباره تطبیق شعر عاشورایی فارسی و عربی انجام شده که عبارت اند از:
- دانشنامۀ شعر عاشورایی، ج 1 شاعران عرب، ج 2 شاعران فارسی، دکتر مرضیه محمد زاده، 1383.
- عاشورا در آیینه شعر معاصر، دکتر نرگس انصاری، 1389.
- حسین زبانی دیگر، دکتر نرگس انصاری، 1392 ش. مؤلف محترم در این کتاب به ترجمه و تحلیل شعرهای حسینی در ادبیات معاصر عربی پرداخته است و از شاعران لبنان تنها «العلائلی» و «جورج شکور » را ذکر نموده اند. در این کتاب شعر یا قصیده ای که مرتبط با موضوع ما باشد نیافتیم.
- السیدة زینب فی مرآة شعر عاشوراء المعاصر، از طیبه سیفی و نرگس انصاری؛ مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، تابستان 93. در خصوص مقاله مذکور باید گفت: همچنان که از عنوان آن هویداست مؤلفان ارجمند به طور عام تمام کشورهای عربی را مد نظر قرار داده اند و نیز تمرکز بیشتری بر شاعران عراق داشته اند که با کار ما که متمرکز بر روی لبنان است، تفاوت دارد. افزون بر این هیچ بیت و شاهد مشترکی میان مقاله ما و مقاله مذکور وجود ندارد. نکته سوم آنکه مقاله حاضر افزون بر شخصیت حضرت زینب (س)، به حضرت عباس (ع) هم پرداخته است.
- تحلیل تطبیقی برخی مضامین عاشورایی در شعر معاصر ایران و جبل عامل، سید مهدی نوری کیذقانی و فرشته زارعی، ادبیات تطبیقی، زمستان 96. در مقاله مذکور هم اصلاً صحبتی از حضرت زینب و حضرت عباس (علیهما السلام ) به میان نیامده است.
2. بررسی تطبیقی سیمای حضرت زینب و حضرت عباس (علیهماالسلام) در شعر معاصر دو منطقه
2-1. حضرت زینب (علیها السلام )
یکی از شخصیت هایی که پس از امام حسین (ع)، بیشترین قسمت اشعار عاشورایی فارسی و عربی را به خود اختصاص داده است حضرت زینب (س) است؛ بانویی که پس از واقعه خونین دشت نینوا پس از تحمل سختی ها و مصیبت های فراوان، یکه و تنها رو درروی طاغوت سرمست از پیروزی قرار گرفت اما از پای نیفتاد و پیام آور دشت نینوا گشت. ایشان با خطبه های خویش در کوفه و شام پرده های جهل و عوام فریبی را کنار زد و تاروپود نظام استبدادی را از هم گسیخت.
با جستاری که در شعر معاصر هر دو سرزمین به عمل آمد معلوم شد که در مقیاس کلی و به طور مجموع شاعران معاصر ایران به لحاظ کمّی و کیفی بیشتر به شخصیت حضرت زینب (س) پرداخته اند؛ هرچند در میان شاعران لبنانی افرادی مثل «سعید العسیلی» هستند که منظومه ای بلند و جداگانه پیرامون حضرت زینب (س) سروده اند.
شاعران ایرانی و لبنانی در تبیین شخصیت حضرت زینب (ع) به مصائب و سختی ها، دلاوری و شجاعت وی در برابر ستمگران، صبر و شکیبایی، بلاغت و سخنوری، حیا و عفت و ظلم ستیزی ایشان اشاره کرده اند. در ادامه به مهم ترین مضامین مشترک در شعر دو منطقه می پردازیم.
2-1-1. زینب (ع) یادآور حضرت علی (ع) و زهرا (س)
یکی از نقاط مشترک شعر شاعران ایرانی و شاعران لبنانی این است که این شاعران صفات و حالات حضرت زینب (س) را یادآور صفات حضرت علی (ع) می دانند و بیش از همه شجاعت و بی باکی، بلاغت و سخنوری ایشان را به امیر مؤمنان علی (ع) مانند می کنند.
ازنظر «عسیلی» حضرت زینب (ع) دریای سخنوری است که طوفان آن را متلاطم کرده است و خطبه هایش یادآور خطبه های امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) است:
قَالتْ و منْطِقُها یفیضُ کانَّهُو
بَحرُ البّیانِ دَوَی بهِ الإعَصارُ
کأنَّما هی بِالفَصَاحَة فاطِمٌ
أو حَیدرٌ وَ هُو الفَتَی الکَرَّارُ (عسیلی،1986: 525.)
(سخن گفت: و کلامش خروشان و جوشان بود. گویی دریای بیان و سخنوری است که تندباد در آن طنین افکنده است فصاحت سخنش بمانند فصاحت سخن فاطمه (س) و هنگام نبرد و حمله، حیدر کرار (ع) است.)
«سیمین دخت وحیدی» شاعرۀ معاصر ایرانی حضرت زینب را وارث زبان و فصاحت امام علی (ع) می بیند که با خطبه های بلیغ خود یزید و یزیدیان را رسوا می کند:
دشمن از نطق علی وارت به خود لرزد چون بید
سامری رسوا شود با معجزه موسایی ات
(گلمرادی، 1378:215.)
«محمد خلیل جمالی» حضرت زینب (س) را شیر خدا می خواند:
مبرهن آیت عز و جلال کبریا، زینب
علی شیر خدا را شبل در قاب ولا زینب
(مردانی، 1377: 31.)
علی انسانی حضرت را در بلاغت «علی دوم» می داند:
در فصاحت مصحف سر معانی زینب است
در بلاغت گر علی را هست ثانی زینب است
(عدنانی، 1390، ج 3: 181)
«حسین اسرافیلی» زبانش را در مدح حضرت زینب (س) ناتوان و عاجز می بیند و خطبه های وی را در اثرگذاری به تیغ برنده امام علی (ع) تشبیه می کند:
خواهری داری فراتر از شکوه
در مدیح او زبانم الکن است
زینبی داری که چون تیغ علی
خطبه اش حیرت فزای دشمن است.
(ترکمانیان،1388: 21.)
«مرتضی آل شرارة العاملی» نیز حضرت (س) را در سخنوری و شکیبایی به امام علی (ع) و در تقدس و عفاف به مادرش حضرت زهرا (س) مانند می کند:
هی حیدرٌ بکلامِها وبصبرِها
وهی البتولُ بخدرِها وصلاتِها
2-1-2. اندوه و رنج حضرت زینب (س)
اندوه و مصیبت های وارده بر حضرت زینب (س) در واقعه کربلا، یکی از موضوعات به کاررفته در شعر شاعران است؛ و آنچه در شعر شاعران در مورد مصائب حضرت زینب مشترک است، این است که همگی بر این عقیده اند که زینب کبری (س) را از این مصائب و سختی ها هراسی نیست و به جای آنکه غم و اندوه حضرت را از پای دربیاورد، او غم و اندوه را درهم شکسته و از پا درآورده است.
«عسیلی» غم و اندوه در وجود حضرت زینب را به شعله های آتش تشبیه می کند که وجود ایشان را می سوزاند و شعله می کشد؛ و آن چنان این غم و اندوه را سنگین می بیند که اگر این مصائب بر کوه وارد می شد کوه توان و طاقت این همه مصیبت را نداشت:
و الحُزْنُ ما بَین الضُّلوعِ کَانَّهُو
نارٌ تَثُورُ و جَمرُها یَتَلهَّبُ
لوِ الجِبال رَأت مُصیبَةَ زَینب
لَتَصَدَّعَتْ مِمَّا رَأتهُ زَینبُ
(عسیلی، 1986: 530.)
(اندوه در وجود حضرت زینب، گویی آتشی برافروخته است که گدازه هایش شعله برمی کشند. اگر کوه ها مصائب وارده بر حضرت زینب را می دیدند، از هم متلاشی می شدند. )
«علی موسوی گرمارودی» غم و اندوه و مصائب را، ناچیز و ناتوان تر از آن می بیند که دخت علی (ع) را بتواند از پای دربیاورد بلکه این زینب است که با ایستادگی خویش قامت غم را در هم می شکند:
خواست که غم دست تو بندد ولی
غم که بود در بر دخت علی
قامت تو، قامت غم را شکست
دخت علی را نتوان دست بست
(محمد زاده،1389: 316.)
«هاشم الموسوی » صدیق صغری را با پشتی خمیده و اندوهناک به تصویر می کشد که اندوه قامتش را به لرزه افکنده:
ومحنیةُ الظهر مکروبةً
فقد زلزلَ الکرب أرکانَها
«شیما تقیان پور» حضرت زینب (ع) را در روز عاشورا زخمی ترین شانه می داند که غم و اندوه زیادی را تحمل می کند و او را تنها «زن مرد تاریخ» می داند:
بر دوش من می نشیند یک کهکشان عشق بی سر
زخمی ترین شانه هستم در روز میلاد خنجر
اینک منم ای حسین این تنها، زن مرد تاریخ
تنها کسی که به دوشش نعش غریبی است بی سر
(گلمرادی، 1378، ص 50.)
«حسن آل حطیط العاملی» به مصائب عظیم زینب ازجمله آوارگی زنان و دخترکان، سرهای بریده و سینه های شکسته سپس شکیبایی و نستوهی حضرت (س) در مقابل این ها همه و این که جز زیبایی هیچ ندیده است اشاره می کند:
«لقد رأیتِ ما رأیت../ ما رأیتِ إلا جمیلا!/ رأیتِ النساء مشردات/ رأیت الرؤوس مقطّعات/ رأیتِ الصدورَ مهشّمات/ ما رأیت إلا جمیلا!»
قیصر امین پور چشمان حضرت را از شدت گریه رنجور می بیند و در تصویری استعاری و زیبا صبر را در برابر شکیبایی حضرت خسته می یابد:
دو چشم از گریه همچون ابر خسته
ز دست صبر زینب، صبر خسته
حسن دلبری نیز در تصویر بدیع و زیبا حضرت (س) را ستاره ای می بیند که در کهکشان درد مورد غبطه خورشید است:
زینب ستاره ای است که در کهکشان درد
خورشید بر صداقت او غبطه می خورد
الماس پاره ای که در اقلیم روشنان
آیینه بر اصالت او رشک می برد(دلبری، 1381 ش: 92)
2-1-3-پارسایی و عظمت معنوی حضرت زینب (علیهاالسلام )
یکی از فضایل حضرت زینب (س) پارسایی، عظمت روحی و معنویت خاص ایشان است. بی شک القابی چون «عقیلة الوحی »، «عابدة آل علی»، «الکاملة»، «سیدة العقائل» و. .. (نک: رحمانی همدانی، 1381 ش: 855 و 856) بر همین مقام معنوی شامخ ایشان دلالت دارد؛ و شاید از همین رو برخی بزرگان به عصمت قائل شده اند (نک: النقدی، ص 62 و 63.)
این عظمت روحی و مقام معنوی حضرت (س) در شعر شاعران دو سرزمین جلوه گر آمده است. «قیصر امین پور» از این که بانویی همرتبۀ پیغمبران گشته به شگفت می آید:
زنی، خون خدایی را پیامبر
زن و پیغمبری؟ الله اکبر!
شاعر لبنانی «هدی میقاتی» به عبادت و نماز حضرت با وجود خستگی و رنجوری در اثر مصائب عاشورا، اشاره کرده و می گوید:
نَبَت و قامَت تُصَلِّی حُرّةً أنِفَت
أن ینحَنی رأسها إلا لباریها
(میقاتی، 2013 م، ص 156)
حسین اسرافیلی حضرت را مفهوم عرفان و بهترین مظهر کشف و شهود می داند:
زینب آن مفهوم عرفان و سجود
بهترین آیینه کشف و شهود
(هاشمی و کریمی، 1389:769)
مرتضی آل شرارة العاملی حضرت (س) را چنان عظیم می بیند که در تمام عصور نه تنها در میان زنان بلکه در میان مردان هم چون حضرتش نیست:
فخر النساء و حقهن فلیس فی
جلّ الرجال بکل عصر زینبُ
(سایت شعراء أهل البیت)
غلام رضا قدسی مقام حضرت را چنان بالا می بیند که قدسیان خدمتگزار اویند:
قدسیان خدمت گزار درگهش
توتیای چشم جان خاک درش
(هاشمی و کریمی، 1389:769)
2-1-4. ظلم ستیزی و عزّت حضرت (س)
یکی از جنبه های شخصیتی حضرت زینب (س) ظلم ستیزی و ایستادگی در برابر ستم و طغیان است؛ ویژگی که باعث شد حضرت (س) الگوی زنان و مردان آزاده و مبارز هر دو سرزمین ایران و لبنان گردد.
«امیر علی مصدق» کوفه را از هیبت حضرت لرزان می بیند و در ظلم ستیزی حضرت را هم رتبه سیدالشهدا می داند:
صیحه ای بود آسمانی خطبه ات
کیست جز خون خدا هم رتبه ات
کوفه می لرزید زیر پای تو
سر نی شد آشکار از نای تو
(هاشمی و کریمی، 1389 ش: 778)
«حسن آل حطیط العاملی » حضرت (س) را مایه عزت ما می داند و با توجه به اوضاع آشفته لبنان از ایشان می خواهد که غل و زنجیر را از گردن ها برکند و مردم را از این زندگی خفت بار و چنگال زورگویان رهایی بخشد:
«بالله مولاتنا. ..مرّی بنا/ و لتمسحِی الأحزان.. عن عمرنا/ بالله یا عزّنا.. مُرّی بنا/ و انزعِی الأغلال.. عن صدرنا/ و اسألی الآهات. ./ عن کل ما یجری.. بعیشنا المُذرِی/ علی درب الطغاة!/ و کل ما نلقَی. . بعمرنا الملقَی/ علی باب البُغاة!!» (سایت شعراء أهل البیت http://www.shoaraa.com)
«مرتضی آل شرارة العاملی» نیز معتقد است حضرت (س) بوی خوش عزت و ابا را در زندگی پخش نمود و در صبر و استقامت معلم کوه ها گردید:
عبقتْ إباءً فی الحیاةِ وعلّمتْ
صلدَ الجبالِ بصبرِها وثباتِها
وخطَتْ علی صدرِ الزمانِ فنالَه
أسمی وسامِ المجد مِن خطواتِها
(همان)
«سید حسن حسینی» هرگونه عجز و درماندگی را از حضرت (س) نفی می کند و ایشان را مایه عزت و آبرو برای زن در طول عصرها و قرن ها می داند:
شاعران بیچاره / شاعران درمانده / شاعران مضطر/بانام تو چه کردند/ تاریخِ زن آبرو می گیرد / وقتی پلک صبوری می گشایی/ و نام حماسی ات بر پیشانی دو جبهه نورانی می درخشد: زینب... (حسینی، 1386: 65.)
«حسن آل حطیط العاملی» عقیله بنی هاشم را سرچشمه اراده و استقامت و وارث امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) می داند:
«یا نداء القلب.. یا عین العزائم/ أین منک الوری یا دمعة الطهرین!؟/ یا بضعة الزهراء.. یا مهجة الکرار/ أنت النجوم بکل ما ازدانت من الأنوار!» (سایت شعراء أهل البیت http://www.shoaraa.com)
«عباس علی فتونی» حضرت (س) را کوهی مقاوم می داند که جامه ای از کبریا بر تن دارد:
صَمدَت کطودٍ شامخٍ
و تزَّینت بالکبریاء(همان)
و نکتۀ پایانی این که هم شاعران ایرانی حضرت زینب (س) را الگوی شهیدان انقلاب، جنگ تحمیلی و شاعران لبنانی نیز ایشان را الگوی مبارزان جنوب لبنان می دانند و سعی در پیوند میان عاشورای 61 هجری و حوادث کنونی کشورشان دارند.
«سید حسن حسینی» شهیدان را زند کننده رسالت امام حسین (ع) می داند که نام مقدس زینب (س) را بر لب داشتند:
با زمزمۀ سرود یا رب رفتند
چون تیر شهاب در دل شب رفتند
تا زنده شود رسالت خون حسین
بانام شکوهمند زینب رفتند
(حسینی، 1386: 147)
شاعران لبنان نیز حضرت (س) را الگوی رزمندگان و پایداران می داند. «هاشم الموسوی» از انقلابیون فراوانی یاد می کند که بر راه زینب (س) رفتند:
علی الطهرُ ربّاک
وکم سارَ علی دربک ثوارْ
(سایت شعراء أهل البیت)
2-2. حضرت عباس (علیه السلام)
حضرت عباس در فرهنگ «جبهه رفته ها» به عنوان یک «نماد مقدّس عاشورایی» شناخته می شود که توانسته است این مقوله های ارزشی را بیش از دیگرْ «شهدا» به منصه ظهور درآورده و جهانی را در برابر عظمت روحی خود به تکریم وادارد. (مجاهدی،1379: 284)
اشعاری که شاعران معاصر ایران پیرامون حضرت عباس (ع) سروده اند به لحاظ کمی چندین برابر شاعران لبنانی است. البته این نظر نیاز به جستار بیشتر و دقیق تر دارد اما در دیوان ها و مجموعه های شعری عربی که نزد نگارنده است حجم اشعاری که پیرامون حضرت ابوالفضل (ع) و دیگر بنی هاشم و اصحاب سروده شده بسیار کمتر از شخصیت سیدالشهدا (ع) می باشد. این در حالی است حضرت عباس (علیه السلام) قسمت اعظم شعر عاشورایی معاصر ایران را به خود اختصاص داده است. شاعران ایرانی در توصیف این شخصیت بی نظیر به تمام ابعاد شخصیتی ایشان پرداخته و هیچ بعدی را فرونگذاشته اند. فداکاری، وفاداری، شجاعت، ایثار، ادب، غیرت، کرامت، استقامت، زیبایی. .. ازجمله خصوصیات آن حضرت است که شاعران به آن پرداخته اند.
ازآنجاکه مقصود ما بیشتر یافتن مشابهت های شاعران دو سرزمین پیرامون حضرت عباس (ع) است به مهم ترین مضامین مشابه اشاره می کنیم.
2-2-1. شجاعت عباس (ع)
شجاعت یکی از خصوصیت های بارز حضرت عباس (ع) است و هر زمان نامی از حضرت عباس (ع) برده می شود، شجاعت و دلاوری این حضرت نیز به ذهن خطور می کند، به طوری که گویی شجاعت بانام حضرت (ع) قرین است؛ و کمتر شاعری است که به شخصیت ایشان بپردازد و از شجاعت وی سخن به میان نیاورد.
«عُسیلی» در توصیفی متفاوت با دیگر شاعران، حضرت (ع) را به آتش فشان، طوفان، زلزله و رعدوبرق تشبیه می کند:
بُرکانُ نارٍ هاجَ فی المِضْمارِ
اَوْ عاصِفاتُ الرّیحِ فی الأعْصارِ
اَمْ اَنَّ تِلْکَ زَوابِعٌ وَ زَلازِلٌ
وَ صَواعِقٌ تَرْمی لَهیبَ شِرارِ
(عسیلی، 1986: 502.)
(آتش فشانی در میدان فَوَران کرده یا تند بادی سهمناک وزیدن گرفته؟! یا اینکه گردباد یا زلزله و یا آذرخشی آتش فروز رخ داده؟)
«جلیل دشتی» در تعبیری مشابه درباره شجاعت حضرت عباس (ع) او را به طوفانی تشبیه می کند که در میدان نبرد چنان می تازد که بیابان هم از این دلاوری به شگفت می آید:
این جوان کیست که در قبضه او طوفان است
نبرد آسمان زیر سم مرکب او حیران است
پنجه در پنجه آتش فکند، گاه
دشت از هیبت این معرکه سرگردان است
(مجاهدی، 1379: 156.)
اگر در شعر عاشورایی گذشته حضرت عباس را به استواری کوه و عظمت دریا مانند می کردند، در شعر عاشورایی امروز، کوه و دریا را باید در استواری و عظمت، به او تشبیه کرد آن هم با دو پیش شرط اساسی که وقوع آن غیرممکن است و آن اینکه این دو به حرکت درآیند، چراکه در فرهنگ عاشورا کوه ساکن و دریای بی حرکت راه ندارد و این رفتار و خیزش است که به آن دو، معنا و مفهوم خاصی می بخشد: (مجاهدی،1379: 289)
از قهر تو، شاهین قدر پر ریزد
وز هیبت تو، شیر قضا بگریزد
ماند به تو کوه، اگر به رفتار آید
دریا به تو می ماند، اگر برخیزد
ماند به تو خورشید، اگر بخروشد
ماند به تو شیر، اگر که شمشیر زند
(قزوه، 1386: 13.)
«حسن آل حطیط العاملی» اراده پولادین حضرت عباس (ع) را مایه ثبات زمین می داند:
«أنا القمرُ/ الذی عزمُهُ/ ثبات هذی الأرض/ قد سکن فی شریانها!/ و نزف فی الجزر و المدّ/ لیحتوی طوفانها!» (سایت شعراء أهل البیت)
در شعر شاعران ایرانی همواره شجاعت و دلیری حضرت عباس (ع) به امام علی (ع) مانند می شود و او این دلاوری و شجاعت را از علی (ع) به ارث برده است. «قاسم مرام» چنین می سراید:
یعنی علی پا در رکاب جنگ دارد
حیدر به قتل مشرکین آهنگ دارد
تیغ علی در دست عباس است اینجا
مه، محو چشم مست عباس است اینجا
(کاروانی...، 1374: 83)
«احد چگینی » از حضرت عباس (ع) در میدان جنگ با نام مرد بی زرهی یاد می کند که آیینه حسین و تکرار دوباره حیدر است، مردی که از شدت زخم های بدنش در خون خود شناور بود، ولی از پا نمی نشست:
این تیغ بی نیام، این مرد بی زره
آیینۀ حسین، تکرار حیدر است
در سرخی غروب، خورشید روشنی
در خون نشسته بود، از پا نمی نشست
(مجاهدی، 1379: 297.)
2-2-2. مقام معنوی حضرت (ع)
از ویژگی های قمر بنی هاشم داشتن فضایل اخلاقی والا، عظمت روحی و مقام شامخ ایشان است که با جانبازی درراه برادرش این مقام به اوج رسید. چنانکه امام سجاد (ع) فرمودند:
«إن للعباس عند الله تبارک و تعالی لمنزلة یغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامة» (صدوق،1362 ش، ج 1: 68)
«حمیدرضا شکارسری» در توصیف عظمت و بزرگی حضرت عباس (ع)، شگفتی خود را چنین مطرح می کند، اینکه حضرت عباس (ع) باشد و در شمار چهارده معصوم نباشد و این بزرگ ترین و شگفت ترین معمای تاریخ بشری خواهد بود:
تا ابد / بزرگ ترین معمای تاریخ این خواهد بود / این که تو باشی / و سلسله جبال نور/ فقط چهارده قله داشته باشد. (شکارسری، 1375: 39. )
غلامرضا سازگار، «کرامت»، «شهامت» و «عظمت» را وامدار علمدار کربلا می داند:
کرامت: قطره آبی ازیم اوست
بزرگی: خاکسار مقدم اوست
شجاعت: آفتاب عرصه رزم
شهامت: سایه ای از پرچم اوست
(مجاهدی،1379:300 )
ازنظر «هاشم الموسوی» تمام مکارم به کشتی نجات حضرت پناه می برند و در صورت جدا شدن از ایشان بیم غرق شدن دارند:
کلُّ المکارمِ قد أمتْ سفینتَهُ
تخشی إذا انتبذتْ یجتاحُها الغرَقُ
«خسرو احتشامی» از اوج گذشت و کمال کرامت می گوید:
دستت به موج، داغ حباب طلب گذاشت
اوج گذشت دید و کمال کرامت، آب
(مجاهدی: 293)
«سعید العسیلی» در تعابیری زیبا، اوج فضیلت، شرافت، عزت و صداقت را در عباس (ع) می بیند:
والفضلُ أنی کان کنتَ أبا له
إذا و براحتیک الجودُ و الإفضالُ
والمجدُ یطلب من بنانک رفعةً
والعزّ إن جاورتَه یختالُ
والصدق یطلب منک تزکیة
أعیاه فی صدق الحدیث مقالُ
(عسیلی، 1986: 485)
او در جای دیگر اوصاف عباس (ع) را فراتر از آن می داند که در شعر و مدح بگنجد:
عباسُ لا یحصَی صفاتک شاعرٌ
أبداً و لا یرقی إلیک مدیحُ
(همان: 492)
2-2-3. زیبایی حضرت (ع)
توجه به زیبایی حضرت عباس (ع) یکی دیگر موضوعاتی است که شاعران هر دو منطقه بدان توجه داشته اند. البته در این زمینه نیز شاعران ایرانی بسیار بیشتر طبع آزمایی و تصویر آفرینی نموده اند.
«اسماعیل سکاک» در بیان زیبایی حضرت عباس (ع)، خورشید را در مقابل زیبایی او ناچیز می شمارد:
اهل حرم وقتی سقا را / ماه بنی هاشم صدا می کردند/ خورشید در چشمان او خود را کوچک تر و بی رنگ حس می کرد (حضرتی، 1374: 55.)
«مرتضی آل شرارة العاملی» حضرت در زیبایی چون ماهی می داند که چون برآید دیگرکسی به ماه آسمان نمی نگرد:
عباسنا قمرٌ، لو قد بدا قمرٌ
فی جنبه فلما مالت له العنُقُ
(سایت: شعراء أهل البیت)
تعبیر یوسف گمشدۀ فرات در شعر «محمدعلی قاسمی» اشاره به همین زیبایی حضرت (ع) دارد:
یوسف گمشدۀ فتح فراتم چه شده است؟
بوی پیراهن آن عشق سبک بار چه شد؟
از نگاه «ژولیدۀ نیشابوری» زیبایی حضرت (ع) طعنه بر خسرو خاور زده است:
از دامن ام البنین ماهی به یثرب سرزده
کز حسن رویش طعنه ها بر خسرو خاور زده
«سعید العُسیلی » در تعابیری عاطفی و احساسی و با الهام از مظاهر طبیعت می گوید که عطر گل ها، زیبایی سبزه ها، نسیم درختان، مشک، یاسمن، شادی عروسی ها، زنبق، اشک جام، همه و همه زیبایی و طراوت خود را از سیمای درخشان عباس (ع) به وام می گیرند:
عطرُ الورود و نفخُ زهرِ الآس
و الاخضرار و نفحة الأغرَاسِ
والمسک و النفحات منه و الشذی
و الیاسمین و فرحة الأعراسِ
والزنبقُ الموَّاج فی حُلم المُنَی
والإبتسامة مِن دموع الکاس
مالذّ منظرُها و لاطاب الحُلَا
فیها ولا طهُرَت منَ الأدناسِ
إلاّ إذا أخذت محاسنَ زَهوها
و جمالها مِن طلعة العبّاسِ
(عسیلی، 1986: 487)
2-2-4. سقّای آب و ادب
نام حضرت عباس با آب پیوندی ناگسستنی دارد و هر جا آب است نام سقای تشنه لب هم است. این تشنه از فرات بازگشتن ارزشی به حضرت عباس بخشیده که قابل وصف نیست و جانبازی و فداکاری ایشان را تا ابد جاودان ساخته و این موضوع دستمایه هنرمندی شاعران شده است.
«سعید العسیلی» مشک و آب درون آن را ارزنده ترین دارایی عباس می بیند:
إذ کان أغلَی عنده مِن کلّ ما
فی الکَون من ملکٍ و مِن ثَروات
(العسیلی، 1986: 506)
باید خاطر نشان کرد که تصویرآفرینی و بروز احساسات شاعرانه درباره مشک و سقا در شعر شاعران پارسی به مراتب بیشتر از شاعران لبنانی است و به عبارتی دیگر نگاه شاعران پارسی به ماجرای آب، با شاعران لبنان متفاوت است.
«سید محمد بوشهری» آب را حیران و متعجب از جان فشانی و وفاداری عباس (ع) می بیند که باوجود تشنگی شدید لب به آب نزد:
دستت به آب لب نزد و لب به آب، دست
حیران نهاده ای به لب، انگشت آب را
با آب، دست وپنجه کمی نرم کرده ای
مالیده ای به خاک ادب، پشت آب را
(همان: 295.)
خسرو احتشامی علت این آب خوردن را سیراب بودن از جام امامت می داند:
بر دفتر زلالی شط، خط لا کشید
لعلی که خورده بود ز جام امامت آب
(داغ تشنگی: 1374، ص 75.)
آری اگر این عاشقی عباس نبود، تاریخ بی عشق می ماند:
آب / اگر به لب های او می رسید/ تاریخ چه می کرد / بی عشق (گلمرادی، 1378، ص 96.)
«مرتضی آل شرارة العاملی» در تعبیری زیبا و آمیخته با جناس و استعاره آب و وفاداری را حیران کار عباس (ع) می داند:
وفوق الماءِ ألقی الماءَ شهمًا
فحارَ الماءُ واندهشَ الوفاءُ
و در نگاه برخی شاعران فارسی اشتیاق و احتیاج آب به حضرت عباس، بیشتر از نیاز ایشان به نوشیدن آب و رفع تشنگی است. نصرالله مردانی، فرات را تشنۀ لبان عباس می بیند، نه عباس (ع) را تشنۀ آب:
بود لب تشنۀ لب های تو صد رود فرات
رود بی تاب کنار تو عطشناک گذشت
(مرکز پژوهش های...، 1374: 8.)
یکی دیگر از تعابیری که در مقایسه با شاعران لبنان، فراوان در شعر شاعران ایرانی آمده است «شرمنده بودن آب» است. «حسن احمدزاده» آب و ابر را شرمنده می بیند:
ای تشنه لبی که آب شرمنده توست
تا صبح جزا، سحاب شرمنده توست
(مجاهدی، 1376: 23.)
«حسین اسرافیلی» در مضمونی مشابه فرات را خجل می یابد:
ای شکوه عشق، فخر کائنات
ای خجل از نام تو شط فرات
(گلمرادی، 1378: 20.)
«محمدرضا سهرابی» با ساختن جناسی زیبا از واژۀ آب چنین می گوید:
بسیار گریست تا که بی تاب شد آب
خون ریخت دیدگان و خوناب شد آب
از شدت تشنه کامی ات ای سقا
آن روز ز شرم روی تو آب شد آب
(طاهریان، 1381 ش: 249)
نتیجه
در ارزیابی سروده های شاعران معاصر ایران و لبنان پیرامون دو قهرمان کربلا حضرت عباس (ع) و حضرت زینب (س) نکات زیر شایان ذکر است:
شاعران هر دو منطقه قسمت زیادی از سروده هاس عاشورایی خود را به توصیف این دو شخصیت بزرگوار اختصاص داده اند اما در مقیاس کلی و به طور مجموع شاعران معاصر ایران به لحاظ کمّی و کیفی بیشتر به این دو شخصیت عظیم پرداخته اند.
در مورد حضرت زینب (ع) شاعران دو منطقه به مواردی مثل شجاعت و بی باکی، یادآورِ علی (ع) بودن، اندوه و صبر حضرت (س) اشاره کرده اند؛ افزون بر این گاه از نگاه سنتی فاصله گرفته و ظلم ستیزی و پیام آور بودن حضرت را به عنوان الگویی برای مبارزان دو سرزمین برجسته ساخته و از حضرت را برای غلبه بر مستکبران و ستمکاران مدد جسته اند.
در مورد علمدار کربلا نیز شاعران هر دو سرزمین به مواردی مثل شجاعت، مقام والا و فضایل اخلاقی، زیبایی، ایثار و ماجرای آب نخوردن ایشان پرداخته اند. شایان ذکر است برخی اوصاف مثل زیبایی و اوصاف جسمانی در شعر شاعران ایرانی نمود و پرورش بیشتری دارد و شاعران این اوصاف را دستمایه تصویرآفرینی های شعری کرده اند، همچنان که تعابیر استعاری و احساسی مثل «شرمنده بودن آب و فرات»، «گریستن فرات» و... در شعر آنها نسبت به شاعران لبنان بیشتر به کار رفته است و شاعران ایرانی در این موضوع از تعابیر رسمی عبور کرده و رابطه احساسی و عاطفی با سقای تشنگان کربلا برقرار کرده اند.
منابع
1. الامین، حسن، (1975) دایرة المعارف الاسلامیه الشیعیه، بیروت: موسسه عبدالحفیظ بساط.
2. الامین، محسن (1403) اعیان الشیعه، بیروت.
3. ترکمانیان، حسین (1388 ش) سبوی کربلا، چ اول، مشهد: به نشر،
4. حسینی، سید حسن (1386 ش) گنجشک و جبرئیل، چ 6، تهران، نشر افق.
5. حضرتی، محمدعلی (1374) خورشید بر نیزه، چ 1، قزوین: انتشارات اسلامی قزوین.
6. دلبری، حسن، (1381 ش) چشمان من جنون تماشا گرفته اند، تهران: نشرآلاف.
7. رحمانی همدانی، احمد (1381ش) فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، تهران: دفتر تحقیقات و انتشارات بدر.
8. شکارسری، حمیدرضا (1375) باز جمعه ای گذشت، چ 1، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
9. صدوق، (محمد بن علی ابن بابویه) (1362 ش)، الخصال، قم: جامعۀ مدرسین.
10. طاهریان، امیر مسعود، (1381) صبحدم با ستارگان سپید، مشهد، به نشر.
11. عدنانی ساداتی، عبدالمالک، (1390 ش) ناله های جانسوز عاشقان، قم.
12. عسیلی، سعید (1986 م) ملحمة کربلا، الطبعة الاولی، بیروت: دارالزهراء.
13. قزوه، علیرضا (1386 ش) من می گویم شما بگریید، چ 7، تهران، انتشارات سوره مهر.
14. کاروانی از شعرهای عاشورایی، (1374 ش) به کوشش مرکز بنیادهای فرهنگی بنیاد شهید، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی.
15. گرمارودی، علی (1363) خط خون، تهران: زوار.
16. گلمرادی، شیرینعلی (1378) آینه در کربلاست، تهران: انتشارات اهل قلم.
17. مردانی، نصر الله (1377) شعر اربعین، تهران: نشر شاهد.
18. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، (1374 ش) داغ تشنگی، چ 1، تهران.
19. مجاهدی، علی اکبر (1389 ش) شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، چ 1، قم، پیک جلال.
20. محمدزاده، مرضیه (1383) دانشنامه شعر عاشورایی، چ 2، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
21. النقدی، جعفر،(1361ه) زینب الکبری، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریه.
22. نورالدین، حسن (1408 ه) عاشورا فی الادب العاملی المعاصر، بیروت، الدار الاسلامیه.
23. هاشمی، جواد و کریمی، میثم (1389 ش) که بربندید محمل ها، تهران: شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر.
اینترنت
پایگاه شعراء أهل البیت (http://www.shoaraa.com /) شاعران لبنان، اشعار حسن آل حطیط العامِلی، عباس علی فتونی، مرتضی آل شرارة العاملی.
