دوپینگ با فیلترینگ

تا کنون آمارهای متناقضی از سوی مدیران وزارت ارتباطات در مورد میزان رشد تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی منتشر شده است، آمارهایی که وجود اختلاف‌های زیاد صحت استفاده از آنها را زیر سوال می‌برد. برای نمونه، در حالی که در اردیبهشت ماه سال جاری وزارت ارتباطات در گزارشی با عنوان «20 ماه خدمت» از رشد 400 تا 900 برابری کاربران پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی خبر داد، در گزارش عملکرد وزارت ارتباطات به مناسبت آغاز هفته دولت به شکل‌گیری 7 پیام‌رسان و شبکه اجتماعی بومی با ده‌ها میلیون کاربر اشاره شد و اینکه تعداد کاربران این پلتفرم‌های بومی رشدی 500 تا 700 درصدی نسبت به ابتدای کار دولت سیزدهم داشته‌اند.

آمار و ارقام مبهم

نگاهی به خبرها و آمارهایی که جسته و گریخته وزارت ارتباطات منتشر کرده است، نشان می‌دهد که آمار یکسانی از تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی وجود ندارد. هر چند وزارت ارتباطات با وجود گذشت هفته دولت هنوز گزارش عملکرد یک ساله خود را منتشر نکرده، اما برخی آمارها که در سایت سازمان فناوری اطلاعات دیده می‌شود حکایت از این دارد که کاربر ماهانه فعال چهار پیام‌رسان مورد تایید وزارت ارتباطات تا پایان سال 1401 برای روبیکا 39 میلیون و 43 هزار و 636 کاربر، ایتا 21 میلیون و 466 هزار و 109کاربر، بله 15 میلیون و 972 هزار و 690 کاربر و سروش پلاس 10 میلیون و 427 هزار و 538 کاربر بوده است. همچنین در این گزارش برای نخستین بار اعلام شده است که میزان ترافیک روزانه پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی از 200 گیگابیت بر ثانیه در ابتدای دولت سیزدهم به هزار و 400 گیگابیت برثانیه در انتهای سال 1401 رسیده است که این رشد را باید مدیون شروع فیلترینگ پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ از نیمه دوم سال 1401 دانست. حتی نمودارهایی که در این گزارش منتشر شده‌اند، نشان می‌دهد که رشد استفاده از پیام‌رسان‌های بومی دقیقا از آخر شهریور سال گذشته شروع شده و دوباره در پایان سال روبه کاهش گذاشته است. در برابر این آمار طبق گزارش «ایسنا»، عیسی‌زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در آخرین روزهای اسفند آمار کاربران ماهانه پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی را به ترتیب برای روبیکا 40میلیون کاربر، ایتا 21 میلیون کاربر، بله ‌14میلیون و 800 هزار کاربر و سروش پلاس 10میلیون کاربر اعلام کرده بود.

در برابر این آمارهای ناهمگن با هم، «ایرنا» خبرگزاری رسمی دولت نیز به تازگی گزارشی منتشر و عملکرد ایتا و تلگرام در مرداد ماه 1402 را مقایسه کرد. گزارشی که خبر می‌دهد در برابر 2 میلیارد بازدید از پست‌های تلگرام، 80 میلیارد بازدید از پست‌های ایتا وجود دارد. آمار و ارقام این گزارش و مشخص نبودن چگونگی حصول این داده‌ها آن‌قدر عجیب بود که حتی اعتراض ایتا را هم برانگیخت و باعث شد در بیانیه‌ای این آمار را تکذیب کند.

«ایرنا» در گزارش خود نگاهی مقایسه‌ای به عملکرد ایتا و تلگرام در مردادماه 1402 انداخت که بر اساس آن «در مردادماه 1402 در ایتا، 11 میلیون و 637 هزار پست از سوی 103 هزار کانال یا منبع رسانه‌ای منتشر شده و درمجموع 81 میلیارد بازدید گرفته‌اند؛ در مقابل در همین بازه زمانی در تلگرام، 12 میلیون و 52 هزار پست از سوی 267 هزار نفر نشر و بازنشر و یک میلیارد و 939 میلیون بازدید گرفته‌اند.» البته در همین گزارش بازدید چهل‌ برابری پست‌های ایتا مورد تردید قرار گرفته است. در ادامه این گزارش می‌خوانیم: «تعداد پست‌های منتشر شده در دو پیام‌رسان به‌طور تقریبی با هم برابر است، اما در ایتا با وجود اینکه تقریبا یک‌سوم منابع و کانال خبری برای ارسال پست وجود داشته، ولی با افزایش 40 برابری بازدید روبه‌رو هستیم که بدون شک این میزان اختلاف غیرطبیعی و ناشی از دستکاری، استفاده از روبات‌ها و بدافزارها به نظر می‌رسد؛ زیرا تلگرام فارسی با وجود کانال‌های خبررسانی بیشتر، به اندازه 5/ 2 درصد ایتا بازدید گرفته و حتی وجود فیلترینگ تلگرام در ایران و فیلتر نبودن ایتا، این میزان اختلاف و بازدید 40 برابری را توجیه نمی‌کند.»

البته که آمار «ایرنا» درباره تعداد پست‌های منتشر شده در کانال‌های تلگرامی و تعداد بازدیدهای آن نیز با دیگر آمارهای موجود همخوانی ندارد. برای نمونه در گزارش سالانه یکتانت از وضعیت بازاریابی دیجیتال، درباره آمار پست‌های تلگرامی و بازدید آنها آمده است‌: «سال گذشته، در کانال‌های عمومی تلگرامی بیش از 660میلیون پست منتشر شد و هر کاربر ایرانی بیش از 7 هزار پست را به‌طور متوسط لایک کرد. 870 هزار کانال بیش از 521 میلیون پست را منتشر کردند که 593 میلیارد بار دیده شدند.» با اتکا به آمار سالانه گزارش یکتانت و بدون در نظر گرفتن نوسان در ماه‌های گوناگون، پست‌های منتشر شده در کانال‌های تلگرامی به صورت میانگین ماهانه حدود 50 میلیارد بازدید داشته‌اند که با آمار بازدید دو میلیاردی آنها در گزارش «ایرنا» همخوانی ندارد.

سهم ناچیز از توسعه کسب‌وکارها

موضوع دیگری که آمارهای استفاده از پیام‌رسان‌های بومی و تاکید وزارت ارتباطات به روی آوردن مردم و کسب‌و‌کارها به استفاده از پلتفرم‌های بومی مانند پیام‌رسان و شبکه اجتماعی را با اما و اگر همراه می‌کند، میزان استفاده کم کسب‌وکارها از این پلتفرم‌ها با اتکا به گزارش اخیر مرکز توسعه تجارت الکترونیکی است. طبق نظرسنجی این مرکز، میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی به عنوان فضای تجاری مکمل بسیار اندک است، به‌طوری که در این بین ایتا تنها 21 درصد سهم دارد و بعد از آن روبیکا با 14 درصد، بله با 11 درصد و سروش با 5 درصد قرار گرفته‌اند. در این بین این سهم برای اینستاگرام 55 درصد، تلگرام 41 درصد و واتس‌اپ 37 درصد است.  عامل دیگری که بازهم می‌تواند موجب تردید در اظهارات وزارت ارتباطات در مورد استقبال گرم کاربران ایرانی از پیام‌رسان‌های بومی شود، میزان گسترش استفاده VPN در یک سال گذشته و همزمان با شروع محدودیت‌های اینترنت است. طبق گزارش جدید یکتانت، نرخ استفاده از VPN در گروه‌های سنی مختلف برای ورود به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها 80 درصد است. در همین زمینه گردش مالی سالانه خرید و فروش VPN در ایران و در سال 1401 بین 25 تا 30 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. همچنین اواخر مرداد نیز مجلس در گزارشی از وضعیت اینترنت با استناد به یک نظرسنجی اعلام کرده که 64 درصد کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

 رشدی از سر اجبار

در مقابل نظر وزارت ارتباطات مبنی بر رشد 7 تا 8 برابری ماهانه پیام‌رسان‌های بومی، کارشناسان و فعالان حوزه فناوری اطلاعات این رشد را - حتی در صورت واقعیت داشتن- یک کوچ اجباری برای کاربران ایرانی می‌دانند. برای مثال حامد بیدی، مدیرعامل پلتفرم کارزار در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «رشد‌هایی که در این زمینه وزارت ارتباطات از آن صحبت می‌کند، به خاطر فیلترینگ رقبای قوی خارجی و در بسیاری از مواقع از سر ناچاری کاربران است. وقتی دانشگاهی، دانشجویان خود را مجبور به استفاده از پیام‌رسان بومی می‌کند تا در جریان اتفاق‌ها قرار بگیرد یا آزمایشگاهی در دسترس قرار گرفتن جواب آزمایش را منوط به نصب یک پیام‌رسان بومی می‌کند، در این شرایط نمی‌توان گفت که آمار رشد استفاده از پیام‌رسان‌های بومی واقعی و موفقیت‌آمیز بوده است.» او تاکید می‌کند که آمارهای شرکت‌های مختلف از میزان استفاده کسب‌وکارها از پلتفرم‌های فیلتر شده با وجود فیلترینگ نشان می‌دهد که پیام‌رسان‌های بومی هنوز نتوانسته‌اند رشد ارگانیک داشته باشند و جای پلتفرم‌های خارجی را بگیرند.  به باور او شاخص و هدف قرار دادن مهاجرت کاربران به پلتفرم‌های داخلی و حذف آنها از شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی از اساس اشتباه است، چرا که حتی اگر با ادامه فیلترینگ و حمایت‌ها موفق شویم تمام کاربران را به پلتفرم‌های بومی منتقل کنیم، این اتفاق از جوانب مختلف منفی است. به باور او، با این کار خودمان را عملا از دهکده جهانی تکنولوژی و ارتباطات حذف می‌کنیم. کارشناسان معتقدند که اگر امکان آن وجود داشت که کسب‌وکارها ارتباطات بین‌المللی خود را توسعه دهند، این کار از طریق پلتفرم‌های داخلی و بومی ممکن نیست؛ بنابراین نوعی خودتحریمی در حال وقوع است.