بررسی مقاله عایشهدر دائره المعارف قرآن الیور لیمن (پیرامون ازدواج های پیامبر با حضرت خدیجه و عایشه)

مقدمه

کتاب «قرآن یک دایره المعارف» به سرویراستاری الیور لیمن (Oliver Leaman) توسط ٤٢ نویسنده با ٤٦٨ مدخل در سال ٢٠٠٥ در آمریکا به چاپ رسید. یکی از مقالات موجود در این دایرة المعارف، مقاله «عایشه» است که توسط «الیور لیمن» نوشته شده است.

الیور لیمن استاد فلسفه دین و مطالعات یهود است و از سال ٢٠٠٠ در دانشگاه کنتاکی آمریکا مشغول به فعا یت های علمی است. همچنین وی به فلسفه یهود و فلسفه شرق خصوصاً فلسفه اسلام علاقه مند است که این را می توان در آثار او دید.

وی به مطالعه تاریخ فلسفه اسلامی، یهودی و شرقی می پردازد. او دکترای خود را در سال ١٩٧٩ از دانشگاه کمبریج دریافت کرد. عناوین مقالات دیگری که توسط این نویسنده در دایره المعارف قران نگاشته شده است عبارتند از: «حوا»، «حیا»، «زنا»، «طلاق»، «بلقیس» و «اهل بیت». از جمله کتابهای او «مقدمه ای بر فلسفه اسلامی کلاسیک»، «شر و رنج در فلسفه یهود»، «تاریخ فلسفه اسلامی»، «تاریخ فلسفه یهودی»، «دوستی شرق و غرب از دیدگاه فلسفی»، «مفاهیم کلیدی در فلسفه شرقی»، «مرگ و از دست دادن»، «فلسفه یهودیان»، «دایره المعارف فلسفه آسیا» و «دایره المعارف مرگ و مردن» است. تاکنون چهار کتاب از الیور لیمن در ایران ترجمه شده است که عبارتند از: «درآمدی بر زیباشناسی اسلامی»، «سنت فلسفی یهودی در جهان اسلام»، «آینده فلسفه: پیش به سوی قرن بیست و یکم» و «دانشنامه قرآن کریم».

تبیین مسئله

از همان آغاز بعثت رسول اکرم ص کسانی دست به دسیسه و نیرنگ بر ضد اسلام و مسلمانان می زدند. با گستشرش اسلام، این دشمنی ها افزونتر و د رقالب های دیگری ظهور و بروز یافتند. در سالیان اخیر، دشمنان اسلام تمام سعی و تلاش خود را به کار بسته اند تا مانع نفوذ اسلام شوند و دراین راه از تمام ظرفیت های مادی و معنوی بهره برده اند. شناختن شخصیتهای بزرگ اسلامی، گامی ضروری در جهت تقویت و تحکیم مبانی اسلام است.

شناخت ابعاد مختلف زندگی «عایشه» همسر پیامبر (ص) از جمله ازدواج ایشان در سن کم با پیامبر (ص) که منشأ شبهات فراوانی از طرف بهانه جویان و مستشرقان گردیده است و همچنین شناخت ومعرفی رفع نقاط مبهم زندگی پر بار حضرت خدیجه، آن بانوی بزرگوار به عنوان الگویی نمونه برای زنان جامعه حاضر، امری ضروری است؛ لذا در این نوشتار، به بررسی برخی از ابعاد زندگی عایشه و حضرت خدیجه (س) به عنوان همسران پیامبر (ص) می پردازیم تا شبهاتی که برای خاورشناسان در این زمینه پیش آمده، برطرف گردد. همچنین یکی از کارسازترین راه ها برای از بین بردن شخصیت افراد تأثیرگذار در اسلام، تحریف زندگی آن هاست؛ بنابراین لازم است با این گونه اقدامات دشمنان، مقابله کرد و نقشه های آنها را خنثی نمود. این کار زمانی اتفاق می افتد که آگاهی لازم نسبت به تحریفات انجام شده، صورت بگیرد.

در هنگام بررسی تاریخ صدر اسلام، درمی یابیم حضرت خدیجه (س)، یکی از مهم ترین شخصیت هایی است که در عصر خود برای رشد اسلام، نقش بی بدیلی داشت و عایشه نیز به عنوان جوانترین همسر پیامبر (ص) با وجود برخی از ابهامات در سن و تاریخ ازدواج ایشان با پیامبر (ص) منشاء برخی از شبهات بر علیه اسلام و پیامبر اکرم (ص) گردیده است.

خاورشناسان با نشر برخی از شیهات و رسوخ دادن آن به تاریخ، در بیان مسائلی هم چون: تعدد زوجات خدیجه(س) و سن بالای وی در زمان ازدواج با پیامبر(ص)، ازدواج با عایشه دختری نابالغ سعی در مخدوش کردن شخصیت پیامبر (ص) داشتند. متأسفانه این تحریفات، در کتب و آثار مستشرقان نیز وارد شده و انعکاس یافته است. نوشتار حاضر، به بررسی دیدگاه الیور لیمن، نویسنده مقاله عایشه، درباره شبهات طرح شده، خواهد پرداخت.

پیشینه تحقیق

مقالات متعددی در مورد همسران پیامبر از جمله عایشه و حضرت خدیجه (س) نگاشته شده از جمله:

مقاله «نقد و تحلیل مدخل «عایشه» در دایره المعارف قرآن لیدن» از محمود کریمی؛

مقاله «تحلیل و بررسی دیدگاه دنیس اسپلبرگ در مورد آیات افک (النور/١١-٢٠)» (مدخل «عایشه» در دایره المعارف قرآن لایدن)از فریبا پات، بی بی سادات رضی بهابادی؛ مقاله «بازپژوهشی در سنّ عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)» از رضا جلالی لیقوان، اکبر میرسپاه؛ «نقش اقتصادی، اجتماعی و سیاسی حضرت خدیجه(س) در گسترش اسلام»، از اسماعیل سخا؛ «بررسی جنبه های الگوگیری از حضرت خدیجه(س) در سبک زندگی»، از حسین شمس؛ «بررسی نقش حضرت خدیجه(س) در حفظ و نشر اسلام»، از زهرا وزینی راغب؛ «بررسی جایگاه حضرت خدیجه (س) در دایره المعارف قرآن لیدن»، از سکینه آخوند؛ «برسی دیدگاه نابیا آبوت در مقاله "وضعیت زن در صدر اسلام " با تکیه بر آیات و روایات»، از زینب السادات حسینی. نویسندگان در نوشتار خود، به ابعادی از زندگانی همسران پیامبر پرداخته و به صورت مجزی به این مقاله از این دایره المعارف پرداخته نشده است. نویسندگان غالباً به نقد دیدگاه های برخی مستشرقان به صورت منفرد همت گماشته اند.

ما در این نوشتار، در پی تبیین فضای فکری الیور لیمن در مقاله عایشه و تحلیل و نقد آراء ایشان با کمک روایات و منابع تاریخی هستیم.

بررسی و نقد مقاله «عایشه»

در مقاله عایشه نویسنده در کنار ذکر مطالب صحیح در زمینه ازدواج های پیامبر، به دلیل عدم مراجعه به منابع شیعه و تفحص کامل دچار شبهاتی در زمینه ازدواج های پیامبر و زندگی ایشان با حضرت خدیجه و عایشه شده است که اکنون به بررسی برخی از آن ها می پردازیم.

بخش اول: گزاره های مثبت

فضائل و رفتار پیامبر اسلام به نحوی است که برخی از مستشرقان با وجود مشکلات آنان، به صحت و درستی این رفتارها دست یافته و آن ها را صادقانه بیان کرده اند. در مقاله «عایشه» نویسنده به درستی حضرت خدیجه را اولین همسر پیامبر و تنها همسر ایشان تا زمان وفات می داند و در زمینه دلیل ازدواج های بعدی پیامبر که برخی از مستشرقان علت آن را غریزه جنسی پیامبر می دانند (سها، بی تا: ٤١٨)، او به دلایل دیگری اشاره کرده و این گونه می نویسد: «همه این ازدواج ها به دلیل سیاسی، برای تقویت پیوند خویشاوندی یا برای کمک به زنی محتاج بوده است. بیشتر این زنان بیوه، مسن و یا رها شده و در نتیجه نیازمند خانه و پناهی بودند.» (لیمن، ١٣٩١: ٣٣٦- ٣٣٨). در ادامه نویسنده با اشاره به آیه قرآن (احزاب / ٦) همسران پیامبر را ام المومنین خوانده و به دلیل جایگاه بالای پیامبر نزد خدا به موضوع عدم جواز ازدواج همسران پیامبر بعد از ایشان پرداخته است. (همان).

بخش دوم: گزاره های منفی

برخی از مستشرقان به دلیل عدم مراجعه به منابع شیعه در زمینه ازدواجهای پیامبر، دسته ای از مطالب را بدون توجه به اختلاف آراء نقل کرده و آن را به قدری قوی می دانند که دیگر جایی برای بحث نمی بینند. اکنون به بررسی هریک خواهیم پرداخت.

١. دوشیزه بودن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص)

«الیور لیمن» در مقاله «عایشه» تمامی همسران پیامبر به جز عایشه را هنگام ازدواج با ایشان زنانی بیوه می داند. او دراین باره چنین می نویسد: «عایشه سومین همسر پیامبر و تنها دوشیزه ای بود که با او ازدواج کر (همان).

تحلیل و بررسی: الیور لیمن به دلیل عدم بررسی کامل در کتب تاریخی و مطلق آوردن این نظریه و بیان نکردن نظرات مورخان مخالف، ممکن است این شبهه را به خواننده القا کند که نظر صحیح و تنها نظر در این زمینه فقط همین است و راه برای شبهه افکنان و سوء استفاده کنندگان در این زمینه فراهم شود. حال آن که در زمینه دوشیزه یا یوه بودن عایشه هنگام ازدواج با یامبر (ص) دو نظر میان مفسران وجود دارد:

دسته اول مورخانی مانند مقریزی و عسقلانی هستند که با توجه به روایاتی از خود عایشه عقیده دارند که عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دوشیزه بوده است (مقریزی، 1420، ج 10: 272). عایشه می گوید: «قالت عائشه: فضلت بعشر...فذکرت مجیء جبرئیل بصورتها، قالت: ولم ینکح بکرا غیری؛ خدا به من نه چیز عطا کرد که به هیچ زنی بعد از مریم دختر عمران عطا نکرده بود. از جمله اینکه پیامبر (ص) با هیچ زن باکره ای جز من ازدواج نکردند (عسقلانی، ١٤١٥، ج ٨: ٢٣٤). هم چ ین در روا تی دیگر از خود عایشه در رابطه با دوشیزه بودنش هنگام ازدواج با پامبر (ص) می خوا یم: «عن عائشة انها قالت: لقد اعطیت تسعا ما اعطیتها امرأة بعد مریم بنت عمران: لقد نزل جبرئیل بصورتی فی راحته حتی امر رسول الله(ص) ان یتزوجنی و لقد تزوجنی بکرا و ما تزوج بکرا»؛ به پیامبر گفتم که من مانند هیچ یک از زنان شما نیستم، زیرا هر یک از همسران شما نزد مردی بوده است غیر از من (که دوشیزه بودم) پس پیامبر (ص) لبخندی زدند(مقریزی، ١٤٢٠، ج٦: ٢٦).

دسته دوم افرادی مانند جعفر مرتضی عاملی، با توجه به دلائل زیر دوشیزه بودن عایشه هنگام ازدواج را محل شک و شبهه می دانند:

اولاً: این دعوی عایشه که پیامبر (ص) با هیچ زن باکره ای جز او ازدواج نکرد، صحیح نیست؛ زیرا ممکن است عایشه بخواهد از این طریق خود را همسر محبوب نزد رسول خدا (ص) جلوه دهد. چنانکه در روایتی دیگر از عایشه به منظور محبوب جلوه دادن خود نزد پیامبر (ص) آمده است: «عن عائشة قالت: قال رسول الله: فضل عائشة علی النساء کفضل الثرید علی الطعام»؛ رسول خدا (ص) فرمودند: برتری عایشه بر سایر زنان مانند برتری آبگوشت بر سایر غذاها است (همان، ج ٨: ٦٣).

ثانیاً: طبرانی در کتاب خود در رابطه با جریان ازدواج پیامبر (ص) با عایشه می نویسد:

«خطب النبی(ص) عائشة الی ابی بکر و کان ابوبکر قد زوجها جبیر بن مطعم، فخلعها منه، فزوجها رسول الله(ص)» (طبرانی، ١٤١٠، ج٢٣: ٢١ - ٢٢). در این روایت به طور صریح آمده است که عایشه قبل از ازدواج با رسول خدا (ص) به ازدواج مردی دیگر درآمده بود.

ثالثاً: در روایتی که ابوداوود از عایشه نقل می کند، می خوانیم: «عن عائشة: انها قالت: یا رسول الله کل صواحبی (او کل نسائک، او کنیت نساءک فاکننی، او) لهن کنی. قال: فاکتنی بابنک عبدالله»؛ عایشه به رسول خدا(ص) گفت: تمام زنان شما غیر از من دارای کنیه هستند. پس پیامبر(ص) فرمودند: کنیه تو به نام پسرت عبدالله است» (ابوداوود، 1420، ج 4: 2117؛ ابن حنبل، 1416، ج 43: 291). ابوداوود می گوید منظور عبدالله بن زبیر فرزند اسماء خواهر عایشه است؛ در نتیجه کنیه عایشه تا زمان مرگش «ام عبدالله» بود همانطور که امام صادق(ع) فرمودند: «تزوج رسول الله بخمس عشرة امرأة... فأولهن خدیجة بنت خویلد ثم سورة[سودة] بنت زمعة ثم أم سلمة و اسمها هند بنت أبی أمیة ثم أم عبدالله عائشة بنت ابی بکر» (ابن بابویه، 1362، ج ٢: ٤١٩؛ مجلسی، ١٤٠٣، ج ٢٢: ١٩٤).

این سخن که پیامبر کنیه عایشه را به نام فرزند خواهرش عبدالله بن زبیر «ام عبدالله» گذاشته اند در جایگاه شک است و می توان گفت این به دلیل تفسیر راوی است و در روایت این سخن نیامده است و اگر بخواهیم خوش بین باشیم باید گفت به دلیل تشابه دو کلمه جبیر با زبیر این اشتباه پیش آمده است و وجهی وجود ندارد که پیامبر (ص) کنیه عایشه را به نام فرزند خواهرش قرار دهند (مرتضی عاملی، ١٤٢٧، ج١٣: ١١٢ - ١٢٦) مرتضی عاملی در نتیجه می گوید که با توجه به این روایات وارده، ثابت میشود که عایشه قبل از ازدواج با پیامبر (ص) با جبیر بن مطعم ازدواج کرده، از او فرزندی به نام عبدالله داشت که پیامبر (ص) کنیه عایشه را با توجه به این (ام عبدالله) نهادند. از سوی دیگر روایاتی که باکره بودن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) را مطرح می کنند، گفتار خود عایشه و اصرار شدید او بر این قضیه است؛ بنابراین از نظر نگارنده با توجه به موارد ذکر شده می توان به این نتیجه رسید که در رابطه با دوشیزه یا بیوه بودن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) دو نظر میان مورخان وجود دارد که جا داشت الیور لیمن به عنوان یک مستشرق در مقاله خود به آن توجه می کرد. از سوی دیگر اصرار بر بیوه بودن یا باکره بودن هر یک از دو همسر پیامبر (ص) از سوی مورخین با انگیزه اثبات یا نفی فضیلت برای هر یک از همسران پیامبر (ص) منطقی و ضروری به نظر نمی آید و جا داشت که نویسنده مقاله به جای آن، به بررسی فضائل و رذائل اجتماعی و اخلاقی هر یک از همسران بپردازد؛ چراکه نه بیوه بودن یک جرم و عیب برای حضرت خدیجه (س) محسوب میشود و نه باکره بودن بر فضیلت ایشان می افزاید؛ بلکه این مسئله یک تردید تاریخی و بحثی صرفاً علمی است و دلیل بر برتری و فضیلت هیچ یک نمی تواند باشد.

چنان که نمی توان عیب اساسی عایشه که درگیری او با پیامبر (ص) و جنگ جمل او با امیرالمؤمنین علی (ع) بود را از طریق باکره دانستن او پوشاند یا او را تبرئه کرد.

٢. مسن بودن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص)

در زمینه سن ازدواج حضرت خدیجه (س) و رسول خدا (ص) هنگام ازدواج، اختلاف نظرهایی میان مورخان وجود دارد و به نظریه ای ثابت در این زمینه نمی توان دست یافت؛ اما «الیور لیمن» در مقاله خود بدون توجه به این اختلاف نظرها این گونه می نویسد: «اولین همسر پیامبر، خدیجه بنت خویلد، حدود نوزده سال از پیامبر مسن تر بود و به مدت بیست سال تنها همسر او بود. محمد (ص) در ٢١ سالگی با خدیجه که ٤٠ ساله بود، ازدواج کرد که تا زمان وفات، تنها همسر او ماند» (لیمن، ١٣٩١: ٣٣٦- ٣٣٨).

تحلیل و بررسی: اولاً در رابطه با سن ازدواج حضرت خدیجه (س) با پیامبر (ص) و سن وفات ایشان اقوال گوناگونی وجود دارد. سن ازدواج ایشان را برخی ٢٥ سال و برخی ٢٨ سال و برخی ٤٠ سال و سن وفات ایشان را عده ای ٥٠ سال و عده ای ٦٥ سال دانسته اند.

الف) در رابطه با روایات ٤٠ ساله بودن حضرت خدیجه هنگام ازدواج، تنها سند مورخان خبر حکیم بن حزام است: «حدثنی محمد بن سعد عن الواقدی عن المنذر بن عبد الله عن موسی بن عقبة عن أبی ح یبة قال: سمعت حکیم بن حزام یقول: تزوج رسول الله (ص) عمّتی خدیجة و هی ابنة أربعین سنة و کانت أسن منی بسنتین و ولدت أنا قبل عام الفیل بثلاث عشرة سنة و شهدت الفجار و أنا ابن ثلاث و ثلا ین سنة، قال : و مات حکیم سنة أربع أو خمس و خمسین. و قال حکیم: کانت عمّتی أسن من النبی (ص) بخمس عشرة سنة» (البلاذری، ١٤١٧،ج ٩: ٤٥٤ - ٤٥٥) و از جمله دلائل پذیرش این گونه اخبار، ادعای ازدواج های حضرت خدیجه (س) قبل از ازدواج با یامبر (ص) است. در حالی که با بررسی این گونه روایات با دیگر اخبار که سن ایشان را هنگام وفات ٥٠ سال دانسته اند به تعارض آنها با یکدیگر پی خواهیم برد.

از سوی دیگر بر فرض قبول ٤٠ سالگی سن حضرت خدیجه هنگام ازدواج، با توجه به این که پیامبر در سال دهم هجری در سن ٦٣ سالگی رحلت نمودند و حضرت زهرا (س) تنها با چند ماه اختلاف در سن ١٨ سالگی شهید شدند در نتیجه باید گفت در سال پنجم بعثت که سال تولد حضرت فاطمه (س) است، پیامبر ٤٥ ساله و حضرت خدیجه (س) ٦٠ ساله بوده اند که این با توجه به این نکته که زنان معمولاً در سن ٥٠ سالگی یائسه می شوند، بعید به نظر می رسد. همچنین با توجه به ٥ ساله بودن حضرت زهرا (س) هنگام وفات حضرت خدیجه (س) باید گفت هنگام تولد حضرت زهرا (س)، حضرت خدیجه (س) ٦٠ ساله بوده اند که این نیز با سن یائسگی زنان نمی سازد؛ بنابراین از نظر نگارنده ٤٠ ساله دانستن سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص) بعید به نظر می رسد.

ب) با توجه به نظر برخی مورخان سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج ٢٥ سال بوده است. به عنوان مثال بیهقی عقیده دارد که میان مورخان در رابطه با سن وفات حضرت خدیجه (س) دو نظر وجود دارد. عده ای عقیده دارند که ایشان در سال دهم بعثت که سال وفات ایشان بوده است؛ ٦٥ سال سن داشته اند و عده ای سن ایشان را هنگام وفات ٥٠ سال می دانند که از نظر بیهقی و ابن کثیر ٥٠ سالگی صحیح است: «بلغت خدیجة خمسا و ستین سنة، و یقال: خمسین سنة، و هو أصح» (بیهقی، ١٤٠٥، ج ٢: ٧١؛ ابن کثیر،بی تا، ج ٢: ٢٩٤) و باتوجه به اینکه سال ازدواج پیامبر(ص) با حضرت خدیجه (س) ١٥ سال پیش از بعثت بوده است:

«أن النبی(ص) زوج بها و هو ابن خمس و عشرین سنة قبل أن یبعثه الله نبیا بخمس عشرة سنة»؛ در نتیجه سن حضرت خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر 25 سال بوده است و پس از 25 سال زندگی با پیامبر(ص) در سال دهم بعثت و در سن 50 سالگی وفات نمودند: «خدیجة بنت خویلد تزوجها النبی(ص)... و مکثت عند النبی(ص) خمسا عشرین سنة» (مقدسی، بی تا، 5: 10)

ج) با توجه به نظر بسیاری از مورخان سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج ٢٨ سال بوده است. به عنوان مثال ابن عماد حنبلی در کتاب خود می نویسد که بسیاری از مورخان سن ٢٨ سال را برای حضرت خدیجه (س) ترجیح داده اند: «رجح کثیرون أنها ابنة ثمان و عشرین» (حنبلی، 1406، ج 1: 134). علامه مجلسی (علامه مجلسی، 1403، ج 16: 12) و ابن سعد نیز در کتاب های خود به نقل از ابن عباس می نویسند که سن حضرت خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) 28 سال بوده است «اخبرنا هشام بن محمد بن السائب عن ابیه عن ابی صالح عن ابن عباس قال: کانت خدیجة یوم تزوجها رسول الله(ص) ابنة ثمان و عشرین سنة» (ابن سعد، 1416، ج 8: 13)

بلاذری هم پس از بیان اقوال مختلف در رابطه با سن ازدواج حضرت خدیجه (س) و پیامبر (ص) به عنوان یک قول سن ٢٨ سال را نیز آورده است: «یقال: تزوجها و هو ابن ثلاث و عشرین سنة و هی ابنة ثمانی و عشرین سنة؛ قال ابن حماد بلغنی أن رسول الله(ص) تزوج خدیجة علی اثنتی عشرة أوقیة ذهبا و هی یومئذ ابنة ثمانی و عشرین سنة» (اربلی، 1388، ج 1: 510-513)؛ بنابراین در رابطه با سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج با پیامبر (ص) برخی ٢٥ سال و عده بسیاری ٢٨ سال را نیز نقل کرده اند که به دلیل تفحص ناقص الیور لیمن، این موارد ذکر نشده اند.

ثانیاً: در رابطه با سن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اکثر قریب به اتفاق مفسران، سن ٢٥ سال را ذکر کرده اند: «تزوج النبی(ص) بخدیجة و هو ابن خمس و عشرین سنة» (همان: ٥١٣)؛

مگر اندکی از مفسران اهل سنت مانند زهری و مقریزی و ابن عبد آلبر که سن ازدواج حضرت خدیجه (س) را ٤٠ سال و سن ازدواج پیامبر (ص) را ٢١ سال نقل کرده اند: «قال الزهری: کانت سن رسول الله(ص) یوم تزوج خدیجة احدی و عشرین سنة» (ابن عبدالبر، 1412، ج ١: ٣٥)؛ اما به دلیل تعارض با روایاتی که سن پیامبر را در سال ١٠ هجری و هنگام وفات ایشان ٦٣ سال ذکرکرده اند، نمی توانیم قول ٢١ سال را برای پیامبر (ص) هنگام ازدواج بپذیریم.

ثالثاً: نویسنده مدعی است که پیامبر (ص) به مدت ٢٠ سال با حضرت خدیجه (س) زندگی کرده اند. حال آنکه این سخن با توجه به هر دو تاریخ وفات حضرت خدیجه (س) اشتباه است، اگر سخن الیور لیمن را مبنی بر ٤٠ ساله بودن سن حضرت خدیجه (س) هنگام ازدواج در نظر بگیریم و از سوی دیگر تاریخ وفات ایشان را ٥٠ یا ٦٥ سالگی بدانیم، به ترتیب مدت ده سال و یا ٢٥ سال را در کنار یکدیگر زندگی کرده اند؛ در نتیجه نویسنده در زمینه سن ازدواج پیامبر (ص) و مدت زندگی ایشان با حضرت خدیجه (س) دچار اشتباه شده است و از سوی دیگر در رابطه با سن ازدواج حضرت خدیجه (س) بهتر بود که نویسنده این مقاله قرآنی، نظرات مختلف در این زمینه را بیان می کرد تا خواننده بداند که این یک مسئله اختلافی است و نظریه ای ثابت در این زمینه وجود ندارد. با توجه به کثرت نقلهای سن ٢٥ و ٢٨ سال از تواریخ و اشخاص معتبری مانند بیهقی و علامه مجلسی به نظر می رسد این نظریه اقوی است و شایسته بود که الیور لیمن این نظریه را انتخاب می کرد.

٣. ازدواج پیامبر (ص) با کودک خردسال

برخی مستشرقان با بیان کم بودن سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) به صورت تلویحی در صدد آسیب زدن به شخصیت پیامبر (ص) هستند؛ درحالی که روایات تاریخی معتبر سخن متفاوتی را پیرامون سن عایشه هنگام ازدواج بیان می دارند. «الیور لیمن» با مراجعه به منابع اهل سنت سن عایشه را هنگام ازدواج با پیامبر شش سالگی می داند و چنین می نویسد:

«چهار حدیث در صحیح بخاری و سه حدیث در صحیح مسلم به وضوح تصریح دارند که عایشه در زمانی که نکاح توسط پیامبر فعلیت یافت، «نه ساله» بود. این احادیث بسیار مشابهند و متن آنها بدین قرار است: “عایشه نقل کرد که وقتی شش ساله بود پیامبر با او ازدواج کرد و وقتی نه ساله بود نکاح انجام شد و مدت نه سال با او زندگی کرد” از چهار حدیث در بخاری، دو حدیث به نقل از خود عایشه، یکی به نقل از ابوهشام و یکی به نقل از عرسه است. نقل کننده هر سه حدیث در مسلم عایشه است. علاوه برآن، همه احادیث در هر دو کتاب توافق دارند که عایشه تا وقتی «نه ساله» شد، نکاح انجام نگرفته بود. افزون برآن، حدیثی با همان «متن» در سنن ابو داوود نقل شده است. این شاهد از منظر اسلامی بسیار قوی است؛ بنابراین جایی برای بحث درباره سن عایشه وجود ندارد، اگرچه برخی استدلال کرده اند که در حقیقت عایشه در زمان ازدواج، سن بسیار بیشتری داشت» (لیمن، ١٣٩١: ٣٣٦- ٣٣٨).

تحلیل و بررسی: در رابطه با ازدواج پیامبر (ص) با عایشه و اینکه او همسر رسول الله (ص) بوده است، اختلاف نظری میان مورخان وجود ندارد؛ اما در رابطه با سن عایشه در زمان ازدواج با پیامبر (ص) اختلاف نظرهایی وجود دارد.

دسته اول : از دیدگاه عالمان اهل سنت مانند ابن سعد: «عائشة تقول: تزوجنی رسول الله(ص) فی شوال سنة عشر - من النبوة قبل الهجرة لثلاث سنین و أنا ابنة ست سنین» (ابن سعد، 1416، ج 8: 46)، و ابن اثیر: «کان تزوجها بمکة قبل الهجرة بثلاث سنین بعد وفاة خدیجة وهی ابنة ست سنین» (ابن اثیر، بی تا، ج 2: 110). ابن حجر عسقلانی نیز معتقد است «تزوجنی رسول الله(ص) و أنا بنت ست سنین» (عسقلانی، 1415، ج 8: 232). از نظر ابن کثیر: «تزوج رسول الله(ص) عائشة بعد خدیجة بثلاث سنین و عائشة یومئذ ابنة ست سنین و بنی بها و هی ابنة تسع» (ابن کثیر، بی تا، ج 3: 131). بخاری: «عن عائشه: أن النبی(ص)، تزوجها و هی بنت ست سنین» (بخاری، 1428، ج 8: 156). مسلم: «عن عائشة، قالت: تزوجنی النبی(ص) و انا بنت ست سنین» (مسلم، 1412، ج 2: 1039). بلاذری: «تزوجنی رسول الله(ص) و أنا ابنة ست سنین» (بلاذری، 1417، ج 1: 409)، مقریزی: «عن عائشة رضی الله عنها قالت: تزوجنی رسول الله(ص) متوفی خدیجة و أنا بنت ست و أدخلت علیه و أنا ابنة تسع» (مقریزی، 1420، ج 6: 37). ذهبی: «عن عائشة قالت: تزوجنی رسول الله(ص) متوفی خدیجة، قبل الهجرة و أنا ابنة ست» (ذهبی، 1413، ج 1: 279) و طبری: «نکح عائشة متوفی خدیجة... و عائشة یومئذ ابنة ست سنین» (طبری، 1407، ج 3: 163). عایشه در سن شش سالگی به عقد پیامبر درآمد و در سن نه سالگی وارد خانه پیامبر شد. آنان با توجه به حدیث زیر که راوی آن یشتر خود عایشه است، این نظر را پذیرفته اند. «عن عائشة رضی الله عنها: أن النبی صلی الله علیه و سلم تزوجها و هی بنت ست سنین، و أدخلت علیه و هی بنت تسع»؛ همانا پیامبر(ص) در حالیکه عایشه دختری شش ساله بود، با او ازدواج کردند و در حالی که او نه ساله بود بر او داخل شدند (بخاری، ١٤٢٨، ج ٨: ١٥٦).

بررسی انگیزه اهل سنت و مستشرقان از نقل این روایات

بر فرض که بپذیریم عایشه در سن شش سالگی با پیامبر (ص) ازدواج کرده است؛ حال این سؤال مطرح است که هدف اهل سنت و مستشرقان از طرح این روایت چه بوده است؟ الف) اگر هدف مستشرقان، وارد کردن این اشکال بر پیامبر (ص) باشد که چرا با دختر کم سن و سال ازدواج کرده است، همانطور که سها نیز این اشکال را برپیامبر (ص) وارد کرده است که چرا با دختر نابالغ ازدواج کرده است (سها، بی تا: ٤٣٠) و هم چنین «کارل آرمسترانگ» می نویسد: «دختر کوچک ابوبکر در حالیکه فقط شش سال داشت، به ازدواج پیامبر (ص) درآمد» (آرمسترانگ، ١٣٨٦: ١٢٢) و «جیمز بورلی» در مقاله خود آورده است:

«سیاست های او (پیامبر (ص)) درمورد تعدد زوجات و ازدواج او با عایشه نوجوان محور اصلی خصومت با محمد باقی مانده است»(مک اولیف، ١٣٩٢: ٥٣٦)

در پاسخ می توان گفت اولاً اگر منظور آنها این است که ازدواج با دختر کم سن نوعی نقض حقوق بشر است؛ زیرا در این صورت دختر دیگر حق انتخاب همسر را ندارد، در جواب می گوییم که بر اساس برخی منابع پیشنهاد ازدواج پیامبر (ص) با عایشه از سوی خود ابوبکر، پدر عایشه مطرح شده است (عاملی، ١٤٢٧، ج١٣: ١١٨) و نکته دیگر اینکه در جامعه عرب دختران به دلیل شرایط جغرافیایی و محیطی عرب زودتر به سن بلوغ می رسند و بنابر گفته یک مستشرق انگلیسی به نام «بودلی»، عایشه هنگام ازدواج با پیامبر اگر چه سن کمی داشته است؛ ولی مانند یک زن کامل بوده است: «کانت عائشه علی صغر سنها نامیه ذلک النمو الذی تنموه نساء العرب و الذی یسبب لهن الهرم فی اواخر الس ین آلتی تعقب العشرین» (طباره، ١٣٧٢: ٤٣٨).

ثانیاً: اگر بگویند از نظر عرف این امر که مرد میانسالی با دختر سن پایین ازدواج کند، پسندیده نیست؛ این نکته هم قابل قبول نیست؛ زیرا عرف زمان پیامبر با عرف برخی از جوامع کنونی متفاوت بوده است. در آن زمان تفاوت سنی بالا میان زوجین قبیح نبوده است؛ چنانکه در روایات و داستان های تاریخی میخوانیم که ابوبکر و عمر با وجود سن بالای ٧٠ سال، برای خواستگاری حضرت فاطمه (س) خدمت پیامبر (ص) آمدند: «فإن الله عز و جل زوجنی فاطمة و قد کان خطبها أبو بکر و عمر فزوجنی الله من فوق سبع سماواته» (ابن بابویه، ٢/ ٥٧٣).

با توجه به اینکه پدرزن پیامبر بودند و دختر پیامبر را خواستگاری کردند، از نظر سن مانند ازدواج پدربزرگ با نوه اش بود.

هم چنین توجه به این نکته ضروری است که از نظر اسلام شرایط خواستگار خوب امانت داری، ایمان: «قال رسول الله(ص): اذا أتاکم من ترضون دینه و أمانته فزوجوه» (طوسی، 1414، 519؛ نوری، 1408، ج 14: 188)، عاقل بودن: «قال أمیرالمومنین علی(ع): ایاکم و تزویج الحمقاء فان صحبتها بلاء و ولدها ضیاع» (مجلسی، 1403، ج 20: 58؛ طوسی، 1407، ج 7: 406) و اصالت خانوادگی: «قال رسول الله(ص): "ایاکم و خضراءالدمن"، قیل "یا رسول الله(ص) و ما خضراءالدمن؟" قال: "المرأة الحسناء فی منبت السوء"» (ابن بابویه، 1415، 305؛ مفید، 1431: 512) دانسته شده است نه سن و سال او.

ب) ممکن است هدف اهل سنت از پایین آوردن سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص)، فضیلت بخشی به عایشه و پایین آوردن مقام حضرت خدیجه (س) بوده است؛ زیرا این گونه روایات جعلی در باب فضیلت عایشه تحت یک حرکت دو سویه ای بود که به دلیل طرفداری عایشه از حکومت بنی امیه (تقی زاده داوری، ١٣٨٧: ١٢٥ - ١٢٦) در زمان امویان رواج یافت. آنان به منظور بالا بردن مقام عایشه و تأید سخنان او در رابطه با مشروعیت بنی امیه و پایین آوردن مقام حضرت خدیجه (س) و فرزندانشان و بنی هاشم دست به جعل این گونه روایات زدند.

این سخن که سن کم عایشه می تواند د یلی بر برتری او نسبت به دیگر همسران یامبر (ص) باشد، صحیح یست؛ زیرا: اولاً اگر د یل این برتری، باکره بودن عایشه باشد باید گفت طبق نظر برخی مورخان مانند مرتضی عاملی، عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) باکره نبوده است؛ اما بر فرض پذیرش باید گفت که این نکته مزیت اجتماعی نسبت به یوه می تواند باشد ولی فضیلت و برتری ارزشی یست (www.hawzah.net، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ١٣٨٥)؛ بلکه در اسلام تقوا و دین داری ملاک فض یلت است. چنان که حضرت خدیجه (س) از چنان جایگاه والایی برخوردار بودند که خداوند بوسیله یامبر به ایشان سلام می رساند: «أن رسول الله(ص) قال ان جبرئیل قال لی لیلة اسری بی و حین رجعت فقلت: یا جبرئیل هل لک من حاجة فقال: حاجتی أن تقرأ علی خدیجة من الله و منی السلام» (عیاشی، 1380، ج 2: 279؛ قمی، 1414، ج 2: 567) و در حدیثی از پیامبر (ص) به عنوان سرور زنان بهشتی معرفی شده: «قال رسول الله(ص) افضل نساء اربع: خدیجة بنت خویلد و فاطمة بنت محمد(ص) و مریم بنت عمران و آسیة بنت مزاحم امرأظ فرعون» (مجلسی، 1403، ج 8: 178، الجزائری، 1391، 259) و سال وفات ایشان عام الحزن نام گرفت.

همچنین نقل است که از ابوبکر بن داوود بن علی پرسیدند: خدیجه برتر است یا عایشه؟ فرمود: پیامبر (ص) بر عایشه از جبرئیل سلام آورد؛ ولی خدیجه جبرئیل از جانب خداوند با زبان پیامبر (ص) بر او سلام رساند، پس خدیجه برتر است (الانصاری الشافعی، ١٤١٤: ٢٣٢-٢٣٣).

با توجه به روایتی از خود عایشه، پیامبر (ص)، حضرت خدیجه (س) را بسیار یاد می کردند و زمانی که مورد اعتراض عایشه قرار گرفتند که چرا این قدر از حضرت خدیجه (س) یاد میکنند، در حالیکه خدا بهتر از او را به ایشان داده است، پیامبر (ص) در پاسخ فرمودند: کان النبی صلی الله علیه و سلم اذا ذکر خدیجة أثنی علیها، فأحسن الثناء، قالت: فغرت یوما، فقلت: ما أکثر ما تذکرها حمراء الشدق، قد ابدلک الله عزوجل بها خیرا منها، قال: «ما أبدلنی الله عزوجل خیرا منها، قد آمنت بی اذ کفر بی الناس، و صدقتنی اذ کذبنی الناس، و واستنی بمالها اذ حرمنی الناس، و رزقنی اللله عزوجل ولدها اذ حرمنی أولاد النساء» هرگز خداوند نیکوتر از او به من نداده است؛ زیرا هنگامی که همه مردم منکر رسالتم بودند و مرا تکذیب کردند، خدیجه بود که به من ایمان آورد و مرا تصدیق کرد و آن زمان هم که مردم مرا در مضیقه مالی گذاشته بودند، خدیجه بود که مرا شریک دارایی بی حسابش گردانید و در حالیکه خداوند مرا از زنان دیگر بی بهره کرده بود، از خدیجه به من فرزندانی ارزانی داشت (ابن حنبل، ١٤١٦، ج ٤١: ٣٥٦؛ عسقلانی، ١٤١٥، ج٨: ١٠٣). هم چنین با توجه به روایت پیامبر (ص) یکی از ویژگی های همسر خوب در اسلام، ولود بودن است: «تزوجوا بکرا ولودا ولا تزوجوا حسناء جمیلة عاقرا فانی أباهی بکم الأمم یوم القیامة» (کلینی، 1407، ج 5: 333) که حضرت خدیجه (س) این فضیلت را داشتند؛ ولی عایشه از آن محروم بود.

در دائرة المعارف قرآن مک اولیف ذیل مقاله «خدیجه» نویسنده به درستی به این جایگاه بلند حضرت خدیجه (س) اشاره کرده و ایشان را جزو اولین مسلمانان، تنها همسر رسول خدا (ص)، زنی برگزیده و هم ردیف آسیه و حضرت مریم (س) معرفی کرده و می نویسد: «او همواره تکیه گاه اصلی پیامبر در جنگ ها علیه دشمنان مکی بود» (مک اولیف، ١٣٩٢، ج ٢: ٥٤٣).

ثانیاً: اگر هم بگویند دلیل این برتری، سن کم عایشه و در نتیجه محبت ویژه پیامبر (ص) به او است؛ می توان گفت سن کم اگرچه ممکن است این فضیلت را داشته باشد که انس و همراهی بیشتر با پیامبر (ص) داشته است؛ همانطور که عده ای عقیده دارند عایشه به دلیل مصاحبت بیشتر با پیامبر (ص) از بعد از نبوت تا زمان وفات ایشان از حضرت خدیجه (علیها السلام) برتر است (الانصاری الشافعی، ١٤١٤: ٢٣١)؛ ولی باید به این نکته هم توجه داشت که آیا این همراهی با پیامبر (ص) منجر به اطاعت پذیری و الگوگیری از ایشان شده است؟ چراکه همراهی با پیامبر (ص) در صورتی مزیت است که منجر به اطاعت پذیری شود؛ مانند امیرالمؤمنین علی (ع) که از سن کودکی با پیامبر (ص) مأنوس و همراه بود و در همه امور زندگی از ایشان اطاعت می کرد و الا همسری پیامبر (ص) اگر همراه با گناه باشد طبق صریح آیه قرآن که می فرماید: «یا نِساءَ اَلنَّبِی مَنْ یأْتِ مِنْکنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَینَةٍ یضاعَفْ لَهَا اَلْعَذابُ ضِعْفَینِ وَ کانَ ذلِک عَلَی اَللّهِ یسِیراً» (احزاب /٣٠) ای همسران پیامبر، هر کس از شما عمل زشت آشکاری به جا آورد عذاب او (در آخرت) به دو چندان اضافه می شود و این بر خداوند آسان است؛ اثری جز عذاب بیشتر ندارد.

عایشه با توجه به روایتی که در صحیح بخاری نقل شده است مورد مذمت پیامبر (ص) قرار گرفت: رسول خدا (ص) درباره منزل عایشه فرمود: «قام النبی خطیبا فاشار نحو مسکن عائشة فقال: "هنا الفتنة" -ثلاثا- من حیث یطلع قرن الشیطان»؛ فتنه اینجاست فتنه اینجاست فتنه اینجاست. از اینجا شاخ شیطان بیرون می آید (بخاری، ١٤٢٨، ج ٥: ٢٠٥).

عایشه و حفصه درحالی که قرآن می فرماید: «وَ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ اَلرَّسُولَ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ» (آل عمران /١٣٢) بارها با خدا و رسول خدا (ص) مخالفت کردند. عایشه و حفصه در زمان بیماری رسول خدا (ص) با او مخالفت کرده و هر کدام خواستند تا پدر خود را برای امامت نماز جماعت دعوت کنند که پیامبر (ص) به آن دو فرمود: «انکن صواحب یوسف، فمُرُوه فلیصَلِ بالناس»؛ شما چون زنان فتنه گر اطراف یوسف هستید (ابن هشام، ١٤١٦، ج ٤: ٣٠٢).

دسته دوم: عالمانی از شیعه مانند مرتضی عاملی این سخن که عایشه در سن شش سالگی ازدواج کرده باشد را نمی پذیرند و برای رد آن دلایلی ارائه کرده اند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.

بررسی محاسبه سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص)

برای محاسبه سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) ابتدا باید سال ازدواج او با پیامبر (ص) را متوجه شد. در کتاب صحیح مسلم در روایتی از عایشه می خوانیم که پیامبر(ص) سه سال بعد از وفات حضرت خدیجه(س) با او ازدواج کردند: «عن عائشة: ماغرت علی امرأة ما غرت علی خدیجةو ولقد هلکت قبل أن یتزوجنی بثلاث سنین، لما کنت أسمعه یذکرها. و لقد أمره ربه عز و جل أن یبشرها ببیت من قصب فی الجنة» (مسلم بن حجاج، 1412، ج 4: 1888؛ انصاری الشافعی، ١٤١٤، ج ١: ٢٣٦). از سوی دیگر در روایتی از عایشه می خوانیم که پیامبر در سال اول هجرت عایشه را که ٩ ساله بود به خانه بردند: «عائشة بنت أبی بکر الصدیق لم یتزوج بکرا غیرها، تزوجها بمکة و هی بنت ست سنین و بنی بها بعد الهجرة بسنة و هی بنت تسع سنین و ماتت سنة ثمان و خمسین من الهجرة»» (ابن عمرانی، ١٤٢١: ٤٦)؛ بنابراین پیامبر (ص) در سال دهم بعثت که حضرت خدیجه (س) از دنیا رفتند: «ماتت خدیجة قبل مخرج النبی الی المدینة بثلاث سنین، او قریب من ذلک» (الاصبهانی، ١٤٢٦: ٩٤٠)، عایشه را عقد و در اوایل سال اول هجرت با عایشه ازدواج کردند. اکنون با توجه به سال ازدواج پیامبر (ص) با عایشه، می توان به طور تقریبی سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) را با توجه به موارد زیر به دست آورد. عایشه پیش از بعثت و در زمان جاهلیت متولد شده است؛ زیرا:

اسماء خواهر عایشه که ده سال بزرگتر از عایشه بود: «کانت اکبر من عائشة بعشر سنین» (ابن کثیر دمشقی، بی تا، ج٨: ٣٨١؛ الاصبهانی، ١٤٢٦: ٩٨٢)، ٢٧ سال قبل از هجرت به دنیا آمد (ابن الاثیر، بی تا،ج ٦: ٩) و در سال ٧٣ هجری در سن ١٠٠ سالگی فوت کرد(الطبرانی، ١٤١٠،ج ٢٤: ٦١)؛ در نتیجه در سال اول هجری اسماء در سن ٢٧ سالگی و عایشه نیز، ١٧ ساله بوده است.

طبری در حدیثی می نویسد: «فکل هؤلاء الاربعة من اولاده ولدوا من زوجتیه اللتین سمیناهما فی الجاهلیة»؛ ابوبکر چهار فرزندش در زمان جاهلیت به دنیا آمدند (جریر طبری، ٤/ ٥٠).

ابن اسحاق نیز عایشه را در شمار کسانی می داند که اول بعثت در حالیکه صغیره و کودک بود، اسلام آورد: «قال ابن اسحاق: فکان هؤلاء النفر الثمانیة الذین سبقوا الناس بالاسلام، فصلوا... و عائشة بنت أبی بکر هی یومئذ صغیرة» (ابن هشام، 1416، ج 1: 254-252) همچنین مرتضی عاملی، عایشه را در شمار کسانی می داند که اوایل بعثت و پس از هجده نفر مسلمان شد. با توجه به اینکه عایشه در هنگام اسلام آوردن باید حداقل ٧ یا ٨ سال سن داشته باشد، چراکه تا قبل از آن کودک قدرت تشخیص ندارد، پس سن عایشه هنگام ازدواج بیشتر از سنی است که اهل سنت نقل کرده اند (مرتضی عاملی، ١٤٢٧، ج ٣: ٢٨٥).

بخاری در کتاب خود به نقل از عایشه می نویسد: «أم المومنین قالت: لقد انزلت علی محمد(ص) بمکة و انی لجاریة ألعب ﴿بَلِ اَلسّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ اَلسّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ﴾ من در هنگام نزول آیه ﴿بَلِ اَلسّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ اَلسّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ﴾ بازی می کردم (قمر / 46) که جزء سوره قمر است بازی می کردم. (بخاری،١٤٢٨، ج ٨: ٣٦). جاریه در زبان عربی به معنای دوشیزه ای است که بالای پنج یا شش سال سن داشته باشد (بستانی، ١٣٧٥: ١٧٥ - ٣٥٩)؛ بنابراین باتوجه به این که آیه مذکور در سال پنجم بعثت نازل شده است، می توان گفت عایشه در سال اول هجرت سنی بالاتر از نه سال داشته است.

میان دو روایتی که اهل سنت از پیامبر (ص) نقل کردهاند، تناقض وجود دارد. رسول خدا (ص) در روایتی حضرت فاطمه (س) را سرور تمام زنان جهان اعلام می کنند: «قال رسول الله(ص): سیدة نساء العالمین: مریم ثم فاطمة ثم خدیجة ثم آسیة» در حدیثی دیگر که در وصف برتری عایشه است، فضیلتی را برای عایشه برمی شمارند که دیگر زنان آن فضیلت را ندارند، حتی حضرت فاطمه (س) که سرور زنان است:

«عن عائشة قالت: قال رسول الله(ص): فضل العائشة علی النساء کفضل الثرید علی الطعام» (ابن سعد،١٤١٦، ج٨: ٦٣). طحاوی برای رفع تناقض میان این دو روایت، بر این اعتقاد است که روایت فضیلت عایشه زمانی نازل شده است که حضرت فاطمه (س) نابالغ بودند و عایشه زنی بالغ بود. طحاوی پس از آن می نویسد که سن حضرت فاطمه (س) هنگام شهادت بیست و پنج سال بوده است؛ بنابراین زمان تولد حضرت فاطمه (س) دو سال قبل از بعثت است و در آن زمان عایشه اگر حداقل سه سال بزرگتر از حضرت فاطمه (س) باشد، می توان گفت او پنج سال قبل از بعثت متولد شده است (مرتضی عاملی، ١٤٢٧، ج ٣: ٢٨٦). از سوی دیگر با توجه به روایاتی از اهل سنت که بیان می دارد، عایشه قبل از ازدواج با پیامبر (ص) با جبیر بن مطعم نامزد بوده است: «خطب رسول الله(ص) عائشة الی أبی بکرالصدیق، فقال: یا رسول الله، إنی کنت أعطیتها مطعما لابنه جبیر، فدعنی حتی أسلها منهم فأستسلّها منهم، فطلقها، فتزوجها رسول الله(ص)» (ابن سعد،١٤١٦، ج ٨: ٤٧)؛ چگونه می توان پذیرفت که عایشه هنگام ازدواج با رسول خدا (ص) نه ساله باشد.

بنابراین می توان گفت در زمینه سن عایشه هنگام ازدواج با رسول خدا (ص) میان مورخان اختلاف نظرهایی وجود دارد. اکثر عالمان اهل سنت با توجه به روایتی که راوی آن بیشتر خود عایشه است سن شش سالگی را هنگام عقد و نه سالگی را در زمان ازدواج برای عایشه پذیرفته اند؛ اما در میان شیعیان افرادی هستند که عقیده دارند عایشه در مقایسه با سن خواهرش اسماء و سن حضرت فاطمه (س) و هم چنین با توجه به روایت طبری، در جاهلیت متولد شده و در زمان بعثت صغیره و در سال پنجم بعثت، زمان نزول آیه ٤٦ سوره قمر «بَلِ اَلسّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ اَلسّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ» جاریه بوده است.

درنتیجه میتوان گفت که سن عایشه هنگام ازدواج بیشتر از نه سال بوده است وسنی حدود ١٣ الی ١٧ سال داشته است و اینکه اهل سنت سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) را نه سال می دانند صرفاً یک خطای تاریخی نیست؛ بلکه می توان گفت یکسری نگرش هایی باطل پشت این نگارش های تاریخی وجود دارد که با واقعیت های تاریخی سازگار نیست؛ اما نویسنده مقاله تنها با توجه به نظر عالمان اهل سنت، حکم می کند که از نظر اسلام، سن عایشه هنگام ازدواج، نه سال بوده است و به عقیده او این سخن به قدری مسلم است که دیگر جایی برای بحث وجود ندارد.

نتیجه گیری

از آنچه گذشت بدست می آید که نویسنده در بیشتر مباحث مطرح در مقاله خویش تحت تأ یر افکار اهل سنت قرار گرفته و متاسفانه از دیدگاه مورخان شیعه و نظرات دیگر غفلت نموده یا اطلاع کافی ندارد. برای نمونه وی در بحث دوشیزه بودن عایشه، مسن بودن حضرت خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر و ازدواج پیامبر(ص) با کودک خردسال تنها به ذکر نظر اهل سنت پرداخته است. حال آنکه نتایج پژوهش حاکی از آن است که در زمینه دوشیزه بودن عایشه و مسن بودن حضرت خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر (ص) نظریه دیگری میان مورخان وجود دارد که جا داشت نویسنده مقاله آنها را نیز بیان می کرد. هم چنین نظریه ازدواج پیامبر با عایشه نه ساله با توجه به شواهد تاریخی مخدوش است.

منابع و مآخذ

١) قرآن مجید.

٢) آرمسترانگ، کارن. (1386). محمد: زندگی نامه ی پیامبر اسلام. ترجمه کیانوش حشمتی. تهران: حکمت.

٣) ابن اثیر، عز الدین. (1415ق). اسد الغابه فی معرفه الصحابه. ج 1 - 6. بیروت: دارالفکر.

٤) ابن اثیر، عز الدین. (1385). الکامل فی التاریخ. ج 1 - 3. بیروت : دار صادر - دار بیروت.

٥) ابن بابویه، محمد بن علی. (1362ش). الخصال. ج 1 - 2. قم: جامعه مدرسین.

٦) -----------------.(1415ق). المقنع. قم : مؤسسة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.

٧) ابن حنبل، احمد بن محمد. (1416ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل. ج 1 - 50. بیروت: مؤسسة الرسالة.

٨) ابن سعد، محمد،(1416ق). الطبقات الکبری. ج 1 - 8. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.

٩) ابن عبد آلبر، یوسف. (1412ق). الاستیعاب. ج 1 - 4. بیروت: دار الجیل.

١٠) ابن عمرانی، محمد بن علی بن محمد.(1412ق). الانباء فی تاریخ الخلفاء. قاهره: دارالافاق العربیه.

١١) ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1992م). المعارف. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

١٢) ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو.(بی تا). البدایه و النهایه. ج 1 - 14. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

١٣) ابن هشام،(1416ق). السیرة النبویة، ج 1 - 4، بیروت، دارالکتب العربی.

١٤) ابو داوود، سلیمان بن اشعث. (1420ق). سنن ابو داوود. ج 1 - 5. قاهره: دار الحدیث.

١٥) اربلی، علی بن عیسی. (1381). کشف الغمه فی معرفه الائمه. ج 1 - 2. تبریز: بنی هاشم.

١٦) الاصبهانی، الحافظ ابی عبدالله محمد بن اسحاق بن یحیی بن منده. (1426ق) معرفه الصحابه. ریاض: دار الوطن للنشر.

١٧) الانصاری الشافعی، سراج الدین (ابن ملقن).(1414ق). غایه السول فی خصائص الرسول (ص). بیروت: دار البشائر الاسلامیه.

١٨) بخاری، محمد بن اسماعیل. (1428-1427ق). صحیح البخاری. ج 1 - 5. بیروت: دار الفکر.

١٩) بستانی، فؤاد افرام. (1375ش) فرهنگ ابجدی. تهران: اسلامی.

٢٠) البلاذری، جابر.(1417ق). أنساب الأشراف. ج 1 - 13. بیروت: دار الفکر.

٢١) بیهقی، احمد بن حسین. (1405ق). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. ج 1 - 3. بیروت: دارالکتب العلمیة.

٢٢) تقی زاده داوری، محمود.(1387ش). تصویر خانواده پیامبر در دایره المعارف اسلام. قم: انتشارات شیعه شناسی.

٢٣) جزائری، نعمت الله. (1391ش). النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین. قم: دارالکرامه.

٢٤) الحنبلی الدمشقی، ابن عماد. (1406ق). شذرات الذهب. ج 1 - 11. بیروت: دار ابن کثیر.

٢٥) ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد.(1413ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. بیروت: دار الکتاب العربی.

٢٦) سها،(بی تا). نقد قرآن. بی جا.

٢٧) طباره، عفیف عبد الفتاح. (1372ش). مع الانبیاء فی القرآن الکریم. قم : انتشارات الشریف الرضی.

٢٨) طبرانی، سلیمان بن احمد. (1410ق). معجم الکبیر. ج 1 - 24. موصل: احیاء التراث الاسلامیه.

٢٩) طبری، محمد بن جریر.(1407ق). تاریخ طبری تاریخ الامم و الملوک. ج 1 - 11. بیروت : دارالتراث.

٣٠) طوسی، محمد بن الحسن. (1414ق). الامالی. قم: دار الثقافه.

٣١) -----------------.(1407ق). تهذیب الأحکام. ج 1 - 10. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

٣٢) عسقلانی، علی بن حجر.(1415ق). الاصابه فی تمییز الصحابه. ج 1 - 8. بیروت: دارالکتب العلمیه.

٣٣) عیاشی، محمد بن مسعود.(1380ش). تفسیر العیاشی. ج 1 - 2. تهران: المطبعة العلمیة.

٣٤) قمی، عباس. (1414ق). سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار. ج 1 - 8. قم: اسوه.

٣٥) کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. ج 1- 8. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

٣٦) الکوفی، ابو القاسم. (بی تا). الاستغاثه. قم: دار الکتب العلمیه.

٣٧) لیمن. الیور. (1391). دانشنامه قران کریم. ترجمه محمد حسین وقار. تهران: اطلاعات.

٣٨) مجلسی، محمد باقر.(1403ق). بحار الانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار. ج 1 - 111. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

٣٩) مرتضی عاملی، سید جعفر.(1427ق). الصحیح من سیره النبی الاعظم. ج 1 - 34. بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات.

٤٠) ----------------.(1428ق). البنات ربائب. بیروت: مرکز الاسلامی للدراسات.

٤١) ----------------.(1413ق). بنات النبی ام ربائبه. قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.

٤٢) مسلم بن حجاج. (1412ق). صحیح مسلم. ج 1 - 5. قاهره: دار الحدیث.

٤٣) مفید، محمد بن محمد. (1431ق). المقنعه. قم: دار المفید.

٤٤) مقدسی، مطهر بن طاهر(بی تا). البدء و التاریخ. ج 1 - 6، بیروت: مکتبة الثقافة الدینیة.

٤٥) مقریزی، تقی الدین (1420ق). إمتاع الأسماع. ج 1 - 15. بیروت: دار الکتب العلمیة.

٤٦) مک اولیف، جین دمن. (1392ش). دایره المعارف قرآن. ترجمه حسین خندق آبادی و دیگران. ج 1 - 4. تهران: حکمت.

٤٧) نوری، حسین بن محمد تقی. (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج 1 - 28. قم: موسسه آل البیت.