آلن دوباتن در پروژه فکری‌اش چه چیزی را دنبال می‌کند؟

عصرایران- سیدمحمدیحیی هاشمی: آلن دو باتن نویسنده‌ای است که تقریباً تمام آثارش به فارسی ترجمه شده است و به چاپ رسیده و با اقبال مخاطبان روبه‌رو شده است. کتاب‌فروشی‌های بسیاری کتاب‌های او را در ویترین و جلوی چشم مخاطب گذاشته‌اند و افراد متعددی خواندن آثار او را به دوستان و آشنایان خود توصیه می‌کنند. اما آلن دوباتن کیست و چرا این‌چنین مشهور شده است؟

آلن دو باتن نویسنده و مجری و فیلسوف اهل سوئیس و متولد دسامبر 1960 در زوریخ است. او پس از هشت سال سکونت در شهر محل تولدش، به‌همراه والدین به لندن مهاجرت کرد. وقتی به سن دانشگاه رسید، رشتۀ تاریخ در دانشگاه کمبریج را برگزید و سپس در دانشگاه هاروارد در رشتۀ فلسفۀ فرانسوی به تحصیل مشغول شد. دو باتن جوان تحصیل در رشتۀ فلسفه را نیمه‌کاره رها کرد؛ زیرا اندیشه‌ها و ایده‌هایی داشت که با فرایند آکادمیک فلسفه‌ورزی جور درنمی‌آمد.

او در بیست‌وچهارسالگی اولین کتاب خود، یعنی جستارهایی در باب عشق را منتشر کرد. این کتاب با فروش دو میلیون نسخه، نه‌تنها تحسین‌های فراوان، بلکه شهرت بسیاری برای نویسنده‌اش به ارمغان آورد. بعد از انتشار این کتاب، حرکت دو باتن به‌سمت پروژۀ فکری و فعالیت‌هایی که بعدها انجام داد و همچنان انجام می‌دهد، آغاز شد. فعالیت دو باتن تنها به انتشار چند کتاب محدود نشد. او به عضویت گروه «ادبیات شورای هنر انگلستان» درآمد و در خلال سال‌های 1998 تا 2008 ستون ثابتی در روزنامۀ ایندیپندنت داشت.

در سال 2009 همکار افتخاری «انجمن سلطنتی معماری بریتانیا» شد. او در سال 2008 با همکاری چند تن از نویسندگان و هنرمندان، پروژۀ «مدرسۀ زندگی» را آغاز کرد. این مدرسه دقیقاً نمونۀ عینی‌شدۀ پروژۀ فکری اوست.

پروژۀ فکری

به نظر می‌رسد نگاهی گذرا به نام کتاب‌هایی که به‌گفتۀ خود دو باتن بر زندگی و فعالیت‌های او تأثیرگذار بوده‌اند، برای شناخت پروژۀ فکری او سودمند باشد.

دو باتن در گزارشی، این پنج کتاب را الهام‌بخش خود دانسته است: 1. در جست‌وجوی زمان ازدست‌رفته نوشتۀ مارسل پروست؛ 2. نامه‌های یک رواقی از سِنِکا؛ 3. مقالات نوشتۀ آرتور شوپنهاور؛ 4. قبر ناآرام نوشتۀ سیریل کونولی؛ 5. اسطوره‌شناسی‌ها نوشتۀ رولان بارت. این کتاب‌ها یا در شیوۀ تفکر یا در شیوۀ تبیین مسائل یا در شیوۀ نگارش، مرجع دو باتن بوده‌اند.

دو باتن را فیلسوف زندگی خوانده‌اند. این شهرت بی‌سبب نیست؛ چراکه او در کتاب‌هایش موضوعات مختلف زندگی روزمره را به‌شیوه‌ای فلسفی بررسی می‌کند. به‌بیان دیگر، او زبان فلسفه را به زبانی عمومی و ساده تبدیل می‌کند و فلسفه را با پیوندزدن به دغدغه‌های زندگی روزمره به حیطۀ کاربرد می‌کشاند؛ به‌طوری که عشق، روابط اجتماعی، مسائل شغلی، هنر و هر چیز دیگری که به زندگی روزمره مربوط می‌شود، می‌تواند دست‌مایۀ دو باتن برای نوشتن کتاب باشد.

البته موضوع اصلی آثار و فعالیت‌های دو باتن «طبیعت انسانی» است. گفتنی است حرف‌ها و بحث‌های او در نوع خود، بکر و جدید است. به‌بیان دیگر، دو باتن در خود، تعهد و الزامی به پذیرش و تأیید باورهای موجود دربارۀ زندگی و معنا و مسائل آن نمی‌بیند. متعهدنبودن او به قیدهای پذیرفته‌شده فقط به محتوای آثارش محدود نمی‌شود؛ به این معنا که دو باتن افزون بر بهره‌گیری از زبان ساده‌شدۀ فلسفه، از داستان و طنز و حتی روان‌شناسی نیز برای درگیرکردنِ هرچه بیشترِ مخاطب با بحث مدنظر کمک می‌گیرد.

شاید یادآوری این نکته که مونتنی و استاندال نویسنده‌های محبوب او هستند، به‌شکل بهتری نشان دهد شیوۀ بیان دو باتن از کجا نشأت می‌گیرد. بنابراین، می‌توان پروژۀ فکری دو باتن را این‌گونه توصیف کرد: فعالیتی که در طی آن، مسائل روزمرۀ زندگی به‌روشی فلسفی بررسی می‌شوند و این تأمل و روشن‌اندیشی، در نهایت، به افزایش کیفیت زندگی منجر می‌شود؛ البته منظور از فلسفه در این پروژه، شکل مدرسی آن نیست و فلسفه‌ورزی فعالیتی هدفمند و راهگشا برای حل مسائل زندگی است.

دو باتن این پروژه را از پرسش‌هایی کلیشه‌ای و معمولی آغاز می‌کند، پرسش‌هایی مانند چگونه زندگی کنیم؟ چگونه عشق بورزیم؟ چگونه خوشحال باشیم؟ راه‌حل‌های پیشنهادی دو باتن برای این سؤالات، مبتنی بر اصول خودیاری‌گیری و مقصد اصلی و نهایی آن‌ها ایجاد آگاهی و رضایت از زندگی است. خلاصۀ کلام اینکه دو باتن در جریان پروژۀ فکری‌اش خود را به بهبود کیفیت زندگی از طریق اندیشیدن فلسفی متعهد می‌داند.

مدرسۀ زندگی

پروژۀ مهم دیگر آلن دو باتن که دقیقاً در امتداد پروژۀ فکری اوست، پروژۀ مدرسۀ زندگی است. مدرسۀ زندگی مؤسسه‌ای است که با تمرکز بر هوش احساسی افراد، برای مواجهه با مسائل مهم زندگی، مدیریت روابط، دستیابی به آرامش، پیداکردن شغل، فهم و تغییر جهان و… برنامه‌های متنوعی برگزار می‌کند. شعبۀ اصلی این مدرسه در لندن است؛ اما در پاریس، آمستردام، آنتورپ، سئول، استانبول، سائوپائولو، تل‌آویو، برلین، زوریخ، ملبورن و… نیز شعبه دارد.

دو باتن شعبۀ اصلی این مدرسه را در سال 2008 با همکاری مارکس ورنون و روبرت رولاند اسمیت و جان آرمسترانگ افتتاح کرد. آن طور که خود دو باتن می‌گوید ایدۀ آن‌ها دقیقاً در مقابل ایده‌های دانشگاه‌های سنتی است؛ به این معنا که این دانشگاه‌ها علوم را به‌سبب نفْس علوم آموزش می‌دهند و اساساً بر این اصل شکل گرفته‌اند، در حالی که مدرسۀ زندگی مؤسسه‌ای است که در آن تلاش می‌کنند علمی را که بایسته و شایسته است، به مردم بیاموزند.

بنابراین، مدرسۀ زندگی را نمی‌توان تنها بدیلی ساده از مدارس یا دانشگاه‌های رایج دانست؛ چراکه در این مدرسه «هر فردی» با «هر رویکردی»، حتی به‌صورت غیرحضوری و مجازی می‌تواند از برنامه‌ها و مشورت‌های معلمان مدرسه بهره‌مند شود و کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشد.

از درس‌گفتارهای این مدرسه نیز محصولات مختلفی همچون محتواهای صوتی‌تصویری و کتاب‌های گوناگونی از جمله سرشت شر و چگونه از زندگی لذت ببریم؟ و درس‌های فروید برای زندگی تولید شده است. در کشور ایران نیز نشر اطراف به ترجمه و انتشار این آثار همت گماشته است.

کتاب‌ها

از آلن دو باتن آثار بسیاری به چاپ رسیده است؛ البته در میان این آثار، کتاب‌های نوشته‌شده توسط خود او، در مقایسه با درس‌گفتارها، اهمیت بیشتری دارند. همان طور که پیش‌تر اشاره کردیم، نویسندگی دو باتن از سال 1993 و با انتشار کتاب جستارهایی در باب عشق آغاز شد. فروش دو میلیون نسخه از این کتاب، نشان‌دهندۀ اقبال مردم به آن است. جستارهایی در باب عشق ماجرای آشنایی و ارتباط یک زوج است و نویسنده در خلال ماجرای عاشقی آنان، دیدگاه خود دربارۀ عشق و روابط عاشقانه را بیان می‌کند.

نثر داستان‌وار دو باتن در دو کتاب بعدی نیز ادامه پیدا کرد تا اینکه اولین کتاب غیرداستانی و برجسته‌ترین و پرفروش‌ترین اثر او، یعنی چگونه پروست می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند؟ در سال 1997 منتشر شد. این کتاب هم در بریتانیا و هم در امریکای شمالی با استقبالی کم‌نظیر مواجه شد. پروست در این کتاب از دریچۀ نگاه فیلسوفی اخلاق‌گرا به زندگی می‌نگرد.

دو باتن در این کتاب که بسیاری از منتقدان آن را با کتاب طوطی فلوبر اثر جولین بارنز مقایسه می‌کنند، ارتباط زندگی مارسل پروست و نوشتن او را به‌زیبایی نشان می‌دهد. رمان در جست‌وجوی زمان ازدست‌رفته که یکی از کتاب‌های الهام‌بخش دو باتن است، داستان تلاش کسی است که می‌کوشد از تلف‌شدن باارزش‌ترین دارایی، یعنی زمان جلوگیری کند.

اثر بعدی دو باتن، یعنی تسلی‌بخشی‌های فلسفه، در سال 2000 چاپ شد. می‌توان گفت تنۀ اصلی پروژۀ فکری دو باتن در این کتاب کم‌کم نمایان شد. دو باتن برخلاف جریان‌های ضدفلسفۀ موجود که به دفاع از زندگی برخاسته‌اند، فلسفه را برای حل مسائل زندگی راهگشا می‌داند.

کتاب دیگر دو باتن هنر سفرکردن است. دو باتن در این کتاب بر مباحثی همچون هنر، چشم‌اندازها، انگیزش‌ها، عزیمت، خروج و حتی بازگشت تمرکز می‌کند. او در اضطراب موقعیت که در سال 2004 منتشر شد، به‌دنبال علل اضطراب مزمن در بزرگ‌سالی می‌گردد و به‌جای تقلیل این اضطراب به عشق اروتیک، علل آن را در موقعیت‌های گوناگون زندگی روزمره پیدا می‌کند.

 معماری شادمانی نام کتاب دیگر دو باتن است که در سال 2006 منتشر شد. دو باتن در این کتاب دربارۀ نسبت زندگی و معماری سخن می‌گوید. همین کتاب است که زمینۀ فکری یکی دیگر از پروژه‌های دو باتن را فراهم می‌کند. پروژۀ «معماری زنده» پروژه‌ای است که دو باتن آن را در سال 2009 آغاز می‌کند و در آن، به‌دنبال الگویی تازه از معماری است که انطباق بیشتری با درونیات انسان دارد.

همین پروژه است که باعث شد دو باتن همکار افتخاری «انجمن سلطنتی معماری بریتانیا» شود. در خلال این پروژه، دو باتن از معماری مدرن و تجلی درونیات معمار و افراد مختلف، در مقابل معماری متأثر از طبیعت دفاع می‌کند و آن را معماری مناسب‌تری برای زندگی می‌داند. کتاب بعدی دو باتن، یعنی یک هفته در فرودگاه، تجربه‌نگاری او از حضور در فرودگاه است.

این کتاب به‌همراه کتاب خوشی‌ها و مصائب کار که ابعاد مختلف ده شغل متنوع، از حسابداری و علوم موشکی گرفته تا چگونگی ساخت بیسکویت را بررسی می‌کند، هر دو در یک سال منتشر شده‌اند. اثر دیگر دو باتن دین برای خداناباوران است. او در این اثر که در سال 2012 به چاپ رسید، از منافع دین برای پیشبرد زندگی روزمره و تأثیر دین در زندگی بحث می‌کند؛ البته دو باتن در جولای 2011 در ادینبرا و در قالب TedTalk سخنرانی‌ای با موضوع آتئیسم انجام داد و در خلال آن، از اندیشۀ آتئیستی و تناسب اندیشه‌های سکولار آن با اندیشه‌های دینی دفاع کرد. هنر به‌مثابۀ درمان نام کتاب دیگر دو باتن است که با عنوان هنر چگونه زندگی شما را دگرگون می‌کند؟ نیز در ایران ترجمه شده است.

دو باتن این کتاب را با همکاری جان آرمسترانگ نگاشته است. دو باتن و آرمسترانگ در این کتاب، از دریچۀ تازه‌ای به هنر می‌نگرند و با این دیدگاه که هنر فقط برای هنر است، مخالفت می‌کنند. آن‌ها هنر را بسیار مهم می‌دانند و معتقدند معرفی هنر به‌عنوان پدیده‌ای بدون کارکرد و صرفاً خودارجاع، زمینه‌ساز برخی از مشکلات است. اخبار؛ راهنمای مخاطبان اثر دیگر دو باتن است که در سال 2014 منتشر شد.

او در این اثر، نقش اخبار و چگونگی تأثیر آن‌ها بر زندگی مدرن را برمی‌رسد. دو باتن هم در این کتاب و هم در مقاله‌های دیگر بر ضرورت برقراری تعادل میان فرایند آگاهی از اخبار و رعایت تناسب در مصرف خبر تأکید می‌کند. آخرین کتاب دو باتن که در سال 2016 منتشر شد، مسیر عشق نام دارد. این کتاب در حقیقت، ادامۀ کتاب اول دو باتن، یعنی جستارهایی در باب عشق است.

در ایران تاکنون 29 اثر از دو باتن به چاپ رسیده است و به‌طور کلی، آثار او با استقبال بسیاری روبه‌رو شده است. جستارهایی در باب عشق، تسلی‌بخشی‌های فلسفه، هنر چگونه زندگی شما را درمان می‌کند؟ و چگونه پروست می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند؟ از آثار پرمخاطب دو باتن به زبان فارسی هستند.

واکنش‌ها

علاوه بر مخاطبان عمومی که آثار دو باتن را مطالعه می‌کنند و الگوی عملی خود قرار می‌دهند، صاحب‌نظران نیز نگاه‌های متفاوتی به آثار دو باتن و پروژه‌ها و کتاب‌های او دارند. موافقان دو باتن سبک نوشتاری خاص او را که توانسته است ادبیات و فلسفه و زندگی را در مجموعه‌ای واحد گرد آورد و فلسفه را از کنج مدارس و دانشگاه‌ها به نزد مردم بیاورد، می‌ستایند.

به‌عقیدۀ آنان، رویکرد دو باتن همان رویکردی است که فلسفه باید به خود بگیرد؛ یعنی در نسبت مستقیم با زندگی روزمره مطرح شود. اما پروژۀ دو باتن مخالفان بسیاری نیز دارد. برای مثال، بدیهی‌گویی و نبودِ تمرکز بر موضوعی خاص در آثار او و همچنین، صراحت لهجه و بی‌پروایی‌اش در بیان مطالب اشکالاتی است که مخالفان آثار دو باتن به عملکرد او وارد می‌دانند. البته تنها این عوامل علت مخالفت مخالفان با آثار دو باتن نیست.

یکی دیگر از علل مخالفت منتقدان با دو باتن ساده‌سازی بیش از حد مسائل توسط اوست. از نظر آنان، دو باتن را نمی‌توان فیلسوف به حساب آورد و اندیشه‌های دو باتن نیز حداکثر صبغه‌ای شبه‌فلسفی دارند و آثار او به‌هیچ‌روی عمق آثار فلسفی را ندارند مشکل این‎جاست که در این آثار به مخاطب از همه چیز بی‌خبر چنین القا می‌شود که در حال یادگیری فلسفه است، اما آن‌چه به‌دست می‌آورد در واقع قصه‌ای با طعم فلسفی است.

مخالفان پروژۀ فلسفۀ زندگی مهم‌ترین ضعف دو باتن را طفره‌رفتن او از «سوژه» می‌دانند؛ به این معنا که دو باتن در همان حالی که به افراد و زندگی روزمرۀ آنان توجه می‌کند، سوژگی را حذف می‌کند. حذف سوژگی به‌تدریج سبب می‌شود رویکرد انفعالی در این اندیشه غلبه یابد و وجوه انتقادی و اصلاح‌گر و ارزش‌گذار زندگی انسانی به حاشیه رانده شود.

محافظه‌کاری و کنارآمدن با وضع موجود کوچک‌ترین پیامد این اندیشه است این انفعال و پیامدهای آن سبب می‌شوند مناسبات شکل‌گرفته بر پایۀ اقتصاد پولی در جامعه گسترش یابد.این....پرسش به ذهن می‌آّید که آیا این اندیشه نقش افیون را برای کاپیتالیسم بازی نمی‌کند؛ به‌عبارتی سرمایه‌داری به انسان‌هایی با ویژگی محافظه‌کاری نیاز دارد.

برخی از اندیشمندان کلاسیک، همچون وبر و مارکس و زیمل، از این مناسبات با تعابیری مانند قفس آهنین یا ازخودبیگانگی یا غرابت یاد می‌کنند و از این طریق، زمینۀ نقد فرهنگ مدرن را فراهم می‌آورند؛ ولی این نقد، رفته‌رفته با غلبۀ رویکردهای فرهنگ‌شناسانۀ غیرانتقادی و منفعل، از صحنۀ دانشگاه و اجتماع حذف می‌شود.

فهرست مهم‌ترین آثار آلن دو باتن

جستارهایی در باب عشق (1993)، جنبش رمانتیک (1994)، بوسیدن و گفتن (1995)، چگونه پروست می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند؟ (1997)، تسلی‌بخشی‌های فلسفه (2000)، هنر سفرکردن (2002)، اضطراب موقعیت (2004)، معماری شادمانی (2006)، یک هفته در فرودگاه (2009)، خوشی‌ها و مصائب کار (2009)، دین برای خداناباوران (2012)، هنر به‌مثابۀ درمان (2013)، اخبار؛ راهنمای مخاطبان (2014)، مسیر عشق (2016).‌

 

منبع: شماره دوم مجله گاه نقد