تجارت کشاورزی بر مدار عقلانیت

 بررسی آمارهای گمرک نشان می‌دهد که در نیم‌سال نخست سال‌1402، ایران دو‌میلیون و 618‌هزار‌تن محصولات کشاورزی به ارزش یک‌میلیارد و 567‌میلیون دلار به سایر کشورها صادرات داشته‌است. این رقم معادل 6‌درصد کل ارزش صادرات کشور است، در مقابل ایران 9‌میلیون و 697‌هزار‌تن کالای کشاورزی به ارزش 5‌میلیارد و 811‌میلیون دلار به کشور وارد کرده است؛ در واقع نزدیک به یک‌پنجم ارزش واردات کشور مربوط به واردات محصولات کشاورزی است، درحالی‌که ممکن است برخی آمار دو برابری وزن واردات نسبت به صادرات محصولات کشاورزی را امری منفی ارزیابی کنند، اما با توجه به وضعیت جغرافیایی ایران این اتفاق در مجموع امر مثبتی است.

نکته قابل‌توجه دیگر نزدیک‌شدن قیمت هر ‌تن صادرات کشاورزی ایران به قیمت واردات این محصولات است. در نیم‌سال اول 1402 هر‌تن کالای صادراتی کشاورزی 598 دلار به‌فروش رسید‌که تنها یک دلار کمتر از قیمت 599 دلاری هر‌تن کالای وارداتی است؛ در واقع ایران موفق شده قیمت صادرات خود را به قیمت جهانی نزدیک کند. در مجموع می‌توان گفت در بین بخش‌های مختلف فعال در اقتصاد کشور، بخش کشاورزی عملکرد مطلوب‌تری در تجارت داشته‌است.

اوج‌گیری صادرات

آمارهای گمرک نشان می‌دهد که در 6 ماهه منتهی به شهریور1402، درحالی‌که وزن صادرات محصولات کشاورزی کاهش داشته، ارزش صادرات کشور افزایش داشته‌است. اتفاقی که برخلاف روند صادرات ایران در دیگر بخش‌های اقتصادی است.

در بخش‌های صنعت، معدن و پتروشیمی، درآمد صادراتی به‌رغم افزایش در وزن صادرات کاهش یافته‌است، بنابراین قیمت هر‌تن محصول کشاورزی ایرانی با افزایش 27‌درصدی نسبت به قیمت 6 ماه نخست 1401 به رقم 598 دلار رسیده‌است. همچنین ارزش اسمی صادرات ایران 22‌درصد نسبت به سال‌گذشته افزایش داشته‌است.

از مجموع صادرات کشاورزی، 737‌میلیون دلار مربوط به صادرات میوه و تره‌بار است، رقمی معادل 47‌درصد ارزش صادرات کشاورزی و 3.1‌درصد از ارزش کل صادرات ایران. بر این اساس هر‌تن صادرات میوه و تره‌بار معادل 348 دلار محاسبه‌شده که نسبت به رقم 6 ماهه نخست سال‌گذشته (282 دلار) رشد 23‌درصدی را نشان می‌دهد.

در بخش صادرات خشکبار نیز رشد قابل‌توجهی مشاهده می‌شود. وزن صادرات خشکبار از 141‌هزار‌تن در نیمه اول 1401 به 185‌هزار‌تن در 6 ماهه نخست سال‌جاری رسیده‌است. همچنین در همین مدت ارزش صادرات خشکبار با رشد 20‌درصدی از 285‌میلیون دلار به 343‌میلیون دلار رسیده‌است. صادرات در زیربخش محصولات حیوانی و صنایع وابسته، بیشترین رشد در نیم‌سال اول 1402 را تجربه‌کرده‌است.

در مدت مذکور وزن صادرات این محصولات از 103‌هزار‌تن به 220‌هزار‌تن رسیده که بیانگر رشد 88‌درصدی است. از نظر ارزشی نیز صادرات محصولات حیوانی رشد قابل‌توجهی داشته و از 195‌میلیون دلار به 319‌میلیون دلار رسیده‌است. در بخش گل و گیاه، داروهای خوراکی، زینتی و صنعتی نیز صادرات رشد چشمگیری داشته و از 121‌میلیون دلار در نیم‌سال 1401 به 160‌میلیون دلار در 6 ماهه نخست امسال رسیده‌است.

مشتریان محصولات کشاورزی ایران

آمارها نشان می‌دهد که 30‌درصد از صادرات محصولات کشاورزی در نیم‌سال 1402، به مقصد عراق ارسال شده‌است. امارات و روسیه با تقاضای 16‌درصد و 12‌درصد از محصولات کشاورزی، دیگر مشتریان مهم ایران در این بخش هستند. همچنین چین 6‌درصد و افغانستان و پاکستان هرکدام 5‌درصد از محصولات کشاورزی ایران را خریداری می‌کنند.

تمام این آمارها نشان می‌دهد که صادرکنندگان کالاهای کشاورزی با شناخت درست از بازارهای هدف موفق شده‌اند محصولات کشاورزی ایرانی را با قیمت مناسب‌‌‌‌‌‌‌تری به‌فروش برسانند؛ این در حالی است که عمده مشتریان اصلی را کشورهای با درآمد سرانه پایین تشکیل می‌دهند و کشورهای ثروتمند همسایه (به‌جز امارات) سهم قابل‌توجهی در واردات محصولات ایرانی ندارند. این مساله بیانگر آن است که در صورتی‌که بازرگانان ایرانی بتوانند فرصت‌ها در بازار کشورهای متمول را شناسایی کنند، این امکان وجود دارد تا محصولات کشاورزی به قیمتی بالاتر در این بازارها به‌فروش برسد.

تدبیر در واردات

آمارها نشان می‌دهد که نزدیک به یک‌پنجم مجموع ارزش واردات کشور را محصولات کشاورزی تشکیل می‌دهد. در نیم‌سال نخست امسال ایران 9‌میلیون و 697‌هزار‌تن محصولات کشاورزی به ارزش 5‌میلیارد و 811‌میلیون دلار وارد کشور کرده‌است؛ رقمی که از نظر وزنی نسبت به 6 ماهه نخست سال‌گذشته بدون تغییر و از نظر ارزش 12‌درصد افت را نشان می‌دهد.  این داده‌ها به این معناست که ایران در مدت مذکور کالاهای کشاورزی را مجموعا به قیمتی ارزان‌تر وارد کشور کرده‌است. قیمت هر‌تن واردات کالای کشاورزی در سال‌جاری رقمی معادل 599 دلار بوده که تنها یک دلار از ارزش هر‌تن صادرات ایران بیشتر است.

در بین محصولات مختلف کشاورزی، بیشترین واردات ایران را غلات تشکیل می‌دهد. ایران در نیم‌سال اول 1402، نزدیک به 7.4‌میلیون ‌تن غلات به ارزش 3‌میلیارد و 485‌میلیون دلار وارد کشور کرده‌است؛ رقمی که از نظر وزنی تغییر عمده‌ای نسبت به مدت مشابه در سال‌گذشته نداشته، اما از نظر ارزشی حدود 15‌درصد ارزان‌تر است؛ این در حالی است که به دلیل جنگ روسیه و اوکراین بازار جهانی در حوزه غلات دچار تلاطم بسیار زیادی شده‌است، بنابراین عملکرد واردکنندگان غلات در این مدت را می‌توان مطلوب دانست.

پس از واردات غله که بیش از 11‌درصد ارزش کل واردات کشور و نزدیک به 60‌درصد واردات کشاورزی را شامل می‌شود، واردات بذر و دانه رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. در 6ماهه نخست سال‌جاری، ایران یک‌میلیون و 499‌هزار‌تن انواع بذر و دانه به ارزش یک‌میلیارد و 184‌میلیون دلار به کشور وارد کرده‌است. این رقم نسبت به مدت مشابه در سال‌گذشته 19‌درصد افزایش در وزن و 6‌درصد افزایش در ارزش دلاری را نشان می‌دهد که نشان‌دهنده خرید این گروه کالایی به قیمتی ارزان‌تر است. با توجه به اینکه این گروه کالایی؛ در واقع نهاده تولید برای کشاورزی محسوب می‌شود، افزایش واردات در این گروه می‌تواند نشانه‌ای بر رونق بخش کشاورزی در کشور باشد.

واردات در سایر گروه‌های بخش کشاورزی افت قابل‌توجهی در وزن را تجربه‌کرده است.  

به‌عنوان مثال در بخش محصولات حیوانی و صنایع وابسته، در 6 ماهه منتهی به شهریور1402، نسبت به مدت مشابه در سال‌گذشته، وزن واردات 39‌درصد کاهش پیدا کرده اما ارزش واردات تنها 2‌درصد افت داشته که به‌معنای واردات گران‌‌‌‌‌‌‌تر در این بخش است. هرچند باید این نکته را درنظر گرفت که در این گروه ایران تنها 432‌میلیون دلار واردات داشته که رقمی کمتر از 8‌درصد ارزش کل واردات محصولات کشاورزی و نزدیک به 1.4‌درصد از ارزش کل واردات ایران در نیمه نخست امسال محسوب می‌شود. در گروه گل و گیاه نیز واردات ایران کاهشی بوده‌است. میزان واردات از نظر وزنی و ارزشی افت 32‌درصدی داشته که به این معناست که مقدار واردات ایران کاهش‌یافته اما این محصولات به همان قیمت سال‌گذشته خریداری می‌شود. واردات میوه و تره‌بار و خشکبار نیز رقمی معادل کمی بیش از یک‌درصد ارزش واردات کشور را شامل می‌شود که در این بخش نیز واردات کاهشی بوده‌است.

به‌طور کلی درحالی‌که در نیمه اول سال‌مجموع واردات کشاورزی 21‌هزار‌تن نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافته، اما ارزش واردات 818‌میلیون دلار ارزان‌تر بوده که نشان‌دهنده عملکرد مثبت دست‌‌‌‌‌‌‌اندرکاران واردات در این حوزه است.

مبادی وارداتی اصلی

بر اساس آمارهای سازمان توسعه‌تجارت، عمده واردات کشاورزی کشور از مبدا امارت است. نزدیک به 34‌درصد از ارزش واردات محصولات کشاورزی مربوط به واردات از امارات است.  پس از امارات، روسیه و هند مهم‌ترین مبادی وارداتی محصولات کشاورزی برای ایران هستند. نزدیک به 11‌درصد محصولات کشاورزی از روسیه و همین مقدار از مبدا هند وارد کشور می‌شود. ترکیه نیز یکی از مبادی اصلی واردات کشاورزی ایران است. 8‌درصد از ارزش واردات کشاورزی از مبدا این همسایه وارد می‌شود.

انگلستان تنها کشور اروپایی لیست مبادی واردات کشاورزی ایران است. نزدیک به 6‌درصد واردات ایران نیز از این کشور انجام شده‌است. در نهایت 5‌درصد ارزش واردات کشاورزی ایران مربوط به محصولات کشاورزی واردشده از پاکستان است. همچنین 25‌درصد دیگر نیز از دیگر کشورها تامین می‌شود. نکته قابل‌توجه در این آمارها سهم بالای امارات در واردات محصولات کشاورزی ایران است.

 با توجه به اینکه امارات تولید محصولات کشاورزی قابل‌توجهی ندارد، بیشتر این رقم مربوط به صادرات مجدد امارات است؛ در واقع امارات کالاهای کشاورزی را از دیگر کشورها وارد کرده و آن را به ایران صادر می‌کند. این روند ممکن است باعث افزایش قیمت تمام‌شده کالاهای کشاورزی وارداتی شود، بنابراین لازم است تا امکان واردات مستقیم محصولات کشاورزی بررسی شده و به این وسیله محصولات با قیمت کمتری وارد کشور شود.

در نهایت می‌توان گفت که با توجه به آمارهای تجارت در نیمه نخست سال‌جاری، کشاورزی موفق‌‌‌‌‌‌‌ترین بخش در مقایسه با دیگر بخش‌های اقتصاد است. درحالی‌که در سایر بخش‌های صادرات، کالاهای ایرانی به قیمت پایین‌تری به‌فروش می‌رسند و واردات گران‌‌‌‌‌‌‌تر شده، در بخش کشاورزی وضعیت وارونه است. صادرات کشاورزی ایران با افزایش ارزش هر تن، به قیمت‌های جهانی نزدیک شده و واردات به‌رغم عدم‌تغییر در وزن، کاهش یافته‌است، در نتیجه می‌توان گفت نمره تجارت در این بخش در 6 ماهه نخست امسال نمره قابل‌قبولی بوده‌است.