به گیاهان مى نگریم که برگ هاى سبزى دارند «از زمان پدید آمدن روئیدنى ها تا پایان کار چند برگ سبز بر ساقه ها و تنه ها مى تواند باشد و در گردونه چه عددى؟»
برگ هاى گیاهان هیچ کدام به یک شکل نیستند، برگ هر گیاهى شکلى مخصوص دارد، سبزى برگ ها یک جور نیستند، اگر برگ این درخت را نزد برگ آن درخت بگذاریم، مى بینیم در سبزى با هم اختلاف دارند.
عدد انواع میوه جات «نه تک تک میوه ها» مشکل است به شمار آید، اقسام گل ها در جهان آن قدر زیاد است که به طور عادى در حساب نمى آید.
از یک میوه چندین نوع موجود است، مى گویند: در هند سیصد نوع انبه وجود دارد، یکى از مهندسان کشاورزى مى گفت: در باغ کشاورزى پاریس بیش از پنج هزار نوع انگور موجود است و آنها را با شماره معرفى مى کنند، مثلًا مى گویند: انگور شماره 1752، آیا کسى مى تواند انواع یک سیب را بشمارد؟! هر میوه اى که روى آن انگشت بگذارید نیز چنین است. «1» اکنون فکر کنید از هر نوع میوه اى واز هر نوع دانه اى مثل گندم، جو، ذرت، ارزن، خاک شیر، عدس، باقلا، لوبیا، نخود و ..... تا کنون چه عددى بر سر سفره رزق قرار گرفته و تا پایان کار چه عددى از آنها به وجود مى آید؟ حساب تعداد همه آنها پیش از به وجود آمدن و تا پایان به وجود آمدنن نزد خداست.
وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ: «2»
خدا به آنچه در آسمان ها و زمین است آگاهى کامل و همه جانبه دارد، و خدا به همه چیز آگاه است.
گوشه اى بسیار اندک از علم خدا.
من در این قسمت به طور فهرست وار به ترتیب سوره هاى قرآن به علم حضرت علیم به انواع امور و حقایق اشاره مى کنم باشد که در سلوک به سوى یقین و در تربیت و رشد و ادب براى تأمین خیر دنیا و آخرت مفید افتد.
وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ. «3»
وآنچه از کار نیک انجام دهید خدا به آن داناست.
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ .... «4»
و بدانید بدون تردید آنچه در باطن دارید خدا مى داند بنابراین از مخالفت با او حذر نمائید.
قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ: «5»
بگو اگر آنچه [از نیت هاى فاسد و انکار باطل ] در سینه هاى شماست پنهان دارید یا آشکار کنید خدا آن را مى داند و نیز به آنچه در آسمانها و در زمین است علم دارد.
یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضى مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً: «6»
خیانت پیشگان نقشه هاى خائنانه خود را از مردم پنهان مى دارند ولى نمى توانند از خدا پنهان بدارند، و آنگاه که در جلسه پنهانى شبانه درباره طرحى که خدا به آن رضایت نداشت چاره اندیشى مى کردند خدا با آنان بود، و خدا همواره به آنچه انجام مى دهند احاطه دارد.
وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ: «7»
او کسى است که شبانگاهان روح شما را به هنگام خواب مى گیرد و آنچه را در روز از نیکى و بدى به دست مى آورید مى داند.
وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ: «8»
اى پیامبر در هیچ شغل و کارى نمى باشى، و هیچ بخشى از قرآن را که از سوى خداست تلاوت نمى کنى، و شما اى مردم هیچ کارى انجام نمى دهید مگر هنگامى که سرگرم به آن کار هستید گواه و شاهد شمائیم، و به اندازه وزن ذره اى در زمین ونه در آسمان از پروردگارت پوشیده نیست و نه کوچک تر از آن ذره و نه بزرگ تر از آن نیست مگر آن که در کتاب روشن علم خدا ثبت است:
وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ: «9»
و هیچ جنبنده اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر عهده خداست، و قرارگاه واقعى و جایگاه موقت آنان را مى داند، همه در کتاب روشن علم خدا ثبت است.
اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثى وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ.
عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ.
سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ. «10»
خدا «حالات، صفات و لحظه ولادت» جنین هائى را که هر انسان و حیوان ماده اى آبستن است، و آنچه را رحم ها از زمان طبیعى حمل مى کاهند و آنچه را مى افزایند همه و همه را مى داند و هر چیزى نزد او اندازه معینى دارد. داناى نهان و آشکار و بزرگ و بلند مرتبه است.
براى او یکسان است که کسى از شما گفتارش را پنهان کند یا آشکار سازد، و کسى مخفیانه در دل شب حرکت کند یا در روز راه بپیماید.
قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. «11»
پیامبر به آنان گفت: رازگوئى خود را پنهان مکنید زیرا پروردگارم هر سخنى را در آسمان و زمین مى داند و او شنوا و داناست.
أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ. «12»
و آیا خدا به آنچه در سینه جهانیان است از همه آگاه تر نیست.
إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ. «13»
یقیناًخداست که دانش و آگاهى به قیامت فقط نزد اوست و او باران را نازل مى کند. و اوضاع واحوال آنچه را در رحم هاست مى داند، و هیچ کس خبر ندارد فردا چه چیزى از خیر و شر به دست مى آورد، و هیچ کس نمى داند در چه سرزمینى مى میرد، بى تردید خدا به همه چیز دانا و آگاه است.
یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ: «14»
خدا آنچه را در زمین فرو مى رود و آنچه را از آن بیرون مى آید و آنچه از آسمان فرود مى آید و آنچه در آن بالا مى رود به همه عالم و آگاه است و او مهربان و بسیار آمرزنده است.
علم خدا در روایات اهل بیت
حسین بن بشار مى گوید: از حضرت ابوالحسن على بن موسى الرضا (ع) پرسیدم:
«ایعلم الله الشیئ الذى لم یکن ان لو کان کیف کان یکون او لا یعلم الا ما یکون؟ فقال: ان الله تعالى هو العالم بالاشیاء قبل کون الاشیاء قال عزوجل: انا کنا نستنتسخ ما کنتم تعملون و قال لاهل النار: و لو رودو العاد والمانهو عنه و انهم لکاذبون، فقد علم عزوجل انه لو ردوهم لعادو المانهوا عنه و قال للملائکة لما قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدس لک قال انى اعلم ما لا تعلمون فلم یزل الله عزوجل علمه سابقا للأشیاء قدیما قبل ان یخلقها فتبارک ربنا و تعالى علوا کبیراً خلق الاشیاء و علمه بها سابق لها کما شاء کذلک لم یزل ربنا علیما سمیعا بصیراً»
آیا خداوند چیزى را که وجود نداشته به این که اگر وجود داشت چگونه مى بود، مى داند یا نمى داند مگر وقتى که وجود پیدا کند؟
حضرت پاسخ داد خداوند بزرگ یقیناً عالم به اشیاء است پیش از وجود اشیاء، خداى عزوجل مى فرماید: ما آنچه را همواره در دنیا انجام مى دادید مى نویسیم. «15» و به اهل آتش مى گوید: اگر اینان به دنیا برگردانده شوند به آنچه از آن نهى مى شدند باز مى گردند و اینان حتماً دروغ گو هستند، خدا به آنچه انجام نداده اند در صوت بازگشت وو انجام آن عالم است، و به ملائکه که پیش از آفرینش آدم گفتند: آیا کسى را مى خواهى در زمین قرار دهى که در آن فساد و خون ریزى کند و ما تسبیح تو را همراه حمد به جا مى آوریم و تو را تقدیس مى کنید فرمود: آنچه را من مى دانم شما نمى دانید، همواره علم و دانش خدا پیش از اشیاء است و بر وجود اشیاء پیش از آفریده شدن مقدم است.
پر برکت است پروردگار ما و بلند مرتبه است خداى ما همه چیز را آفرید در حالى که علمش به آنها پیشى داشت آنگونه که مى خواست، و همواره پروردگار ما از نظر علم و شنوائى و بصیرت چنین است.
محمد بن مسلم مى گوید از حضرت صادق (ع) پرسیدم معناى این آیه چیست؟
یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى : «16»
خداوند پنهان و پنهان تر را مى داند
حضرت فرمود:
«السرّ ما کتمته فى نفسک و اخفى ما خطر ببالک ثم انسیته:»
پنهان چیزى است که در باطن خود پوشیده داشتى، و پنهان تر چیزى است که بر خیالت گذشته، سپس آن را فراموش کرده اى. «17» حضرت صادق (ع) درباره آخرین آیه سوره مبارکه لقمان که در آن پنج حقیقت مطرح است فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِى الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ:»
یقیناً خداست که آگاهى به قیامت فقط نزد اوست، و تنها اوست که باران را نازل مى کند و زمان نزول و عدد قطرات باران را مى داند، و به آنچه در رحم هاست داناست، واحدى نمى داند در آینده چه چیزى از خیر و شر را به دست مى آورد، و هیچ کس نمى داند در چه سرزمینى مى میرد، بى تردید خدا دانا و آگاه است.
این پنج حقیقتى است که هیچ فرشته مقربى و پیامبر مرسلى از آن آگاهى ندارد، و دانش این امور از صفات و ویژگى هاى خداست. «18» در دعاهاى حضرت زهرا علیها سلام آمده است:
«سبحان من یعلم خواطر القلوب، سبحان من یحصى عدد الذنوب، سبحان من لاتخفى علیه خافیه فى الارض و لا فى السماء:»
منزه است آن که آنچه بر قلب ها مى گذرد مى داند، منزه است کسى که عدد گناهان را احصا مى کند، منزه است خداوندى که پنهانى در زمین و آسمان از او پوشیده نیست.
ابو على قصاب مى گوید در محضر حضرت صادق (ع) گفتم:
«الحمد لله منتهى علمه فقال: لا تقل ذلک فانه لیس لعلمه منتهى:»
خدا را ستایش مى کنم تا مرز پایان علمش، فرمود اینگونه مگو زیرا براى علم خدا پایانى نیست. «19» ابن حازم مى گوید به حضرت صادق (ع) گفتم:
«هل یکون الیوم شیئ لم یکن فى علم الله عزوجل؟ قل لها بل کان فى علمه قبل ان ینشئ السماوات و الارض:» «20»
آیا امروز چیزى هست که در عرصه علم خدا نباشد؟ فرمود نه بلکه در علم او بوده پیش از آن که آسمانها و زمین را به وجود آورد.
از حضرت صادق (ع) روایت شده است:
«ان الله علم لا جهل فیه، حیاة لا موت فیه، نور لا ظلمة فیه:» «21»
تحقیقاً خداوند عین علم است که جهلى در آن نیست، فقط حیات و هستى است که مرگى در آن وجود ندارد، نورى است که ظلمتى در آن نیست.
امیرمؤمنان مى فرماید:
«قد علم السرائر، و خبر الضمائر، له الاحاطة بکل شیئى:» «22»
به همه نهان ها آگاه است، و از همه اندیشه ها با خبر است، و احاطه بر همه چیز ویژه اوست.
و نیز آن حضرت به علم خداوند اشاره کرده مى گوید:
«قَسَمَ اءَرْزاقَهُمْ وَ اءَحْصَى آثارَهُمْ وَ اءَعْمَالَهُمْ وَ عَدَدَ اءَنْفُسِهِمْ وَ خَائِنَةَ اءَعْیُنِهِمْ وَ مَا تُخْفِى صُدُورُهُمْ مِنَ الضَّمِیرِ وَ مُسْتَقَرَّهُمْ وَ مُسْتَوْدَعَهُمْ مِنَ الْاءَرْحَامِ وَ الظُّهُورِ إ لَى اءَنْ تَتَنَاهَى بِهِمُ الْغَایَاتُ:» «32»
روزى هاى موجودات را تقسیم کرد، و آثار و اعمالشان و عدد نفس هایشان را حساب نمود.
به خیانت چشم ها آگاه، و به آنچه در سینه ها پنهان مى کنند داناست، و به قرارگاهشان در ارحام و گذرگاهشان در اصلاب تا به نهایت وجودشان برسند عالم است.
«یَعْلَمُ عَجِیجَ الْوُحُوشِ فِى الْفَلَواتِ، وَ مَعاصِىَ الْعِبادِ فِى الْخَلَواتِ، وَاخْتِلافَ النِّینانِ فِى الْبِحارِ الْغامِراتِ، وَ تَلاطُمَ الْماءِ بِالرِّیاحِ الْعاصِفاتِ:» «24»
خداوند آواز وحوش را در بیابان ها و گناهان بندگان را در مراکز پنهان و آمد و شد ماهیان را در دریاهاى ژرف و عمیق و تلاطم امواج آب را با وزش تندبادها مى داند و به همه آنها آگاه است.
----------------------------------------------------------------------
(1)- نشانه هائى از او 72.
(2)- حجرات 16.
(3)- بقره 215.
(4)- بقره 235.
(5)- آل عمران 29.
(6)- نساء 108.
(7)- انعام 60.
(8)- یونس 61.
(9)- هود 6.
(01)- رعد 10- 8.
(11)- انبیاء 4.
(12)- عنکبوت 10.
(13)- لقمان 34.
(14)- سبا 2.
(15)- جاثیه 29.
(16)- طه 7.
(17)- بحار ج 4، ص 79، حدیث 2.
(18)- تفسیر على بن ابراهیم ج- بحار ج 4، ص 82.
(19)- بحار ج 4، ص 83، حدیث 11.
(02)- توحید صدوق ص.
(21)- توحید صدوق ص.
(22)- نهج البلاغه خطبه 85.
(23)- خطبه 89.
(24)- خطبه 189.
برگرفته از کتاب تفسیر حکیم نوشته استاد حسین انصاریان
