رگ خواب همسایگان شرقی

شاید «گسترش تجارت با همسایگان» شعار اجباری دولت بوده است تا سیاستی اختیاری، اما به هر شکل که باشد آمار نشان می‌دهد همچنان پتانسیل‌های تجاری کشور با همسایه‌های شرقی، یعنی افغانستان و پاکستان به شکل کامل به فعلیت درنیامده است؛ مساله‌ای که می‌توان آن را در گزارش بازوی پژوهشی اتاق بازرگانی تهران مشاهده کرد. ارقام این گزارش نشان می‌دهد هرچند تجارت ایران و پاکستان در سال 1401 رشدی نزدیک به 60درصدی را نشان می‌دهد، اما عامل افزایش حجم تجارت 3 برابر شدن حجم واردات کالاهای پاکستانی به ایران است تا فتح بازارهای صادراتی توسط ایران. در مورد افغانستان، حتی شاهد کاهش حجم مبادلات تجاری بوده‌ایم و تجارت دو کشور در سال 1401 در نسبت با سال پیش از آن 10درصد کاهش داشته‌ است. با این وجود گزارش اتاق بازرگانی با پیش‌بینی دو سناریو، امکان فتح بازارهای این دو کشور را ممکن می‌داند.

آب رفتن بازارهای ایران

بر اساس این گزارش در سال 2022 اقتصاد پاکستان عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی این کشور در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال 1401 با کاهش 9.6درصدی نسبت به سال 1400 همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش صادرات 10.2درصدی به این کشور، علی‌رغم افزایش واردات 39.3درصدی از آن عنوان کرد. تجارت ایران و پاکستان در سال 1401 با سرعت بیشتری نسبت به سال 1400 افزایش یافته و به حدود 2.5میلیارد دلار رسیده است که افزایش 59.1درصدی را نشان می‌دهد. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان، افزایش حدودا 3برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت 44واحد درصد بوده است. عمده کالاهای صادراتی ایران به افغانستان و پاکستان را در سال 1401 سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین روغن و سایر محصولات به‌دست‌آمده از تقطیر قطران‌های زغال سنگ، سایر هیدروکربورهای حلقوی، سایر گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی، قیرنفت و شیر خشک صنعتی از گاو تشکیل می‌دهند. عمده کالاهای وارداتی ایران از افغانستان و پاکستان نیز در سال مذکور، سرب تصفیه‌شده، سایر دانه‌های آفتابگردان، سایر نباتات و اجزای آنها مورد مصرف در عطر‌سازی و داروسازی، برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده، برنج نیمه‌سفیدشده و دانه کنجد به استثنای بذر آن هستند. با توجه به توان رقابت‌پذیری ایران در بازار برخی محصولات وارداتی کشورهای افغانستان و پاکستان، تامین نیازهای وارداتی این دو کشور با هدف افزایش سهم بازار ایران، تحت دو سناریو به شرح ذیل قابل طرح است.

در سناریوی اول، ایران می‌تواند حدود 164میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از 1.2درصد به 1.4درصد افزایش دهد. در سناریوی دوم، ایران می‌تواند حدود 306میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از 18.5درصد به 23درصد برساند. تولید ناخالص داخلی افغانستان، 14.6میلیارد دلار بوده که این رقم نسبت به سال گذشته 20.7درصد کاهش داشته است. تولید ناخالص داخلی پاکستان نیز در سال 2022 بالغ بر 374.7میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته 6.1درصد افزایش یافته است. تولید ناخالص داخلی ایران نیز در سال مذکور، رقم 346.5میلیارد دلار را نشان می‌دهد که رشد 3.78درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است. بر اساس شاخص‌های اقتصادی ارائه‌شده، می‌توان گفت اقتصاد پاکستان در سال 2022، عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی پاکستان در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.

جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به پاکستان نیز نسبت به دو کشور دیگر بیشتر بوده است. ذکر این نکته ضروری است که این مقایسه، صرفا بر اساس شاخص‌های اقتصادی منتخب انجام شده است و عوامل دیگری نیز در وضعیت اقتصادی یک کشور دخیل هستند. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال 1401 با کاهش 9.6درصدی نسبت به سال 1400 همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش 10.2درصدی صادرات به این کشور در کنار افزایش 39.3درصدی واردات از آن عنوان کرد. دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به افغانستان در سال 1401 کاهش صادرات میله‌های آهنی یا فولاد، بنزین و روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران‌های زغال سنگ بوده که مجموعا مشارکت منفی 12 واحد درصدی در کاهش صادرات به افغانستان را طی بازه مذکور دارند. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان افزایش حدود 3برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت 44 واحد درصد بوده است. درواقع افزایش تجارت با پاکستان از محل افزایش واردات و نه صادرات است. 8برابری برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده و افزایش حدودا 34برابری برنج نیمه سفیدشده منجر به افزایش حدود 3برابری واردات از پاکستان شده است. تراز تجاری ایران و پاکستان نیز در سال 1401، 490میلیون دلار بوده که کاهش 459میلیون دلاری را نسبت به سال 1400 تجربه کرده است. در سال 1401 تنها حدود 51 کد تعرفه 8رقمی از پاکستان وارد شده که از این تعداد، 29 کد تعرفه جدید بوده است. تجارت پاکستان با افغانستان از سال 2018 تا 2022 نشان می‌دهد روند نزولی تجارت این کشور با افغانستان در سال 2021 متوقف شده و در سال 2022 با سرعت بیشتری افزایش یافته است. در سال 2022 تجارت پاکستان با افغانستان حدود 2میلیارد دلار بوده که رشد 32درصدی نسبت به سال 2021 را تجربه کرده است. افزایش تجارت پاکستان با افغانستان طی مدت مذکور از محل افزایش واردات با مشارکت 22 واحد درصد بوده است. افزایش حدودا 4برابری و 3برابری واردات از دو کد تعرفه سایر زغال‌سنگ‌ها و زغال‌‌سنگ قیری عامل اصلی افزایش واردات پاکستان از افغانستان بوده است.

دو سناریوی تجاری برای ایران

بررسی‌های صورت‌گرفته در این گزارش بر اساس پتانسیل‌های صادراتی ایران در سال 1401 نشان می‌دهد که ایران توان رقابت در برخی از کدهای تعرفه با کشورهای افغانستان و پاکستان در جهت افزایش سهم خود در تامین نیازهای وارداتی این دو کشور را داراست. بر همین اساس تحت دو سناریو به سهم ایران در تامین نیازهای‌های وارداتی کشورهای افغانستان و پاکستان پرداخته می‌شود. سناریوی اول: تامین کالاهای وارداتی که توسط افغانستان در بازار پاکستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آنها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که افغانستان در تامین نیازهای وارداتی پاکستان در کدهای تعرفه‌ای که ایران در آنها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود 164میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از 1.2درصد به 1.4درصد افزایش دهد. درواقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در 164میلیون دلار توان رقابت با افغانستان در تامین نیازهای وارداتی پاکستان را دارد. سناریوی دوم: تامین کالاهای وارداتی که توسط پاکستان در بازار افغانستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آنها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که پاکستان در تامین نیازهای وارداتی افغانستان در کدهای تعرفه‌ای که ایران در آنها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود 306میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از 18.5درصد به 23درصد برساند. درواقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در 306میلیون دلار، توان رقابت با پاکستان در تامین نیازهای وارداتی افغانستان دارد.