عصر ایران؛ یادداشت میهمان؛ جواد رنجبر درخشیلر (شاهنامه پژوه) - ضرورت آموزش و ترویج شاهنامه را تقریبا همه ی ایرانیان فرهیخته می دانند. مشکل یا مساله زمانی هویدا می شود که بخواهیم آموزش شاهنامه را آغاز کنیم. از کجا شروع کنیم؟ چگونه آموزش دهیم؟ چه کتابی را درس بدهیم و …
در سال های گذشته در کنار آموزش شاهنامه به روش های مختلف، به ایده های جدید و روش های نو آموزشی هم اندیشیده ام. به نظر می رسد در کنار آموزش شاهنامه به نظم، ضروری است که داستان های شاهنامه را هم به روشی متفاوت درس بدهیم.
در آموزش شاهنامه به نظم، از روی کتاب می خوانیم و درباره معنا و مفهوم واژه ها و بیت ها صحبت می کنیم. این کار اگر روزانه به مدت نیم ساعت انجام شود حدود پنج سال طول می کشد تا کل شاهنامه و معنا خوانده شود. در این روش هم از چاپ معتبر شاهنامه و هم از مقاله ها و کتاب های تحقیقی شاهنامه پژوهان استفاده می کنیم. اما آموزش شاهنامه به نظم همگانی نمی شود؛ با اینکه شاهنامه خوانی آیین ایرانیان است و آموزش اساس و رکن آن.
نخستین دلیل همگانی نشدن آموزش شاهنامه بهانه همیشگی وقت نداشتن است. ظاهرا برخی افراد برای همه چیز وقت دارند جز برای فرهنگ. شاهنامه هم از این بی فرهنگی یا دوری فرهنگی استثنا نیست. این خود مساله ای است که باید درباره ی آن پژوهش هایی جدی کرد. فرهنگ کی به امری مهم و روزمره در زندگی انسان ها تبدیل می شود و یا کی فرهنگ از زندگی انسان ها حذف می شود؟
دلیل دوم همگانی نشدن آموزش شاهنامه این است که برخی افراد با شعر ارتباط خوبی برقرار نمی کنند. شعر را دوست دارند، اما غرق شدن در اقیانوسی شاعرانه چون شاهنامه فردوسی برایشان قابل تصور نیست و شاید با دانش تخصصی و زندگی روزمره شان هم در تضاد باشد.
سوم اینکه گاه برای فهم درست بیت یا مصراعی از شاهنامه باید چندین دقیقه و گاه ساعت بحث های تخصصی را مطرح کرد. بحث های تخصصی به ویژه در دستور زبان و زبان شناسی تاریخی و اسطوره شناسی برای شنونده ای که در آن حوزه کار نمی کند، سخت ملال آور می شود. فهم شعر شاهنامه بدون توجه به جنبه های تخصصی ممکن نیست اما می توان داستان ها را بی این مبانی فهمید.
چهارمین دلیل که شاید مهم ترین دلیل باشد این است که از کلاسهای شاهنامه مطلقا هیچ گونه حمایت نمی شود. نه ارشاد و نه صدا و سیما، احتمالا درکی از اهمیت موضوع و یا علاقه ای به شاهنامه ندارند. دلیل های زیادی در تحلیل این معضل بزرگ می توان آورد و خود موضوع پژوهشی مفصل خواهد بود. اینکه حماسه ملی ما در رسانه به اصطلاح ملی ما هیچ جایی ندارد، شاید از عجایب است.
پس از چند ماه بررسی و مطالعه، به ویژه درباره ی آموزش متون مشابه در غرب، و در نظر گرفتن عوامل چهارگانه بالا طرحی به نام آموزش داستانهای شاهنامه را نوشتم.
در این طرح و در کلاس های مربوط به آن با عنوان: «آموزش داستان های شاهنامه» از دیباچه شاهنامه صرف نظر می کنیم و از نخستین داستان آن یعنی کیومرث درس را آغاز می کنیم.
در این کلاسها پنج بخش علمی وجود دارد:
نخست تعریف داستان به صورت ساده، اما با دقت علمی که پس از آن شنونده با آن داستان به طور کامل و درست آشنا شود.
دوم: خواندن چند بیت مهم از داستان، تا فضای شاعرانه شاهنامه حفظ شود و در واقع این چند بیت چاشنی داستان شود.
سوم طرح مهم ترین مفاهیم داستان. مثلا مفهوم داد یا خرد در این داستان به چه صورت مطرح شده است؟
چهارم شخصیت ها، ریشه های اسطوره ای یا تاریخی آنها و نقش و کارکرد و حضورشان در متون مشابه. می دانیم که شخصیت های شاهنامه اهمیتی زیاد دارند و درباره ی برخی از آنها ساعت ها می توان گفتگو کرد و از راه این گفتگو به عمق فرهنگ ایرانشهری دست یافت.
بخش چهارم معنای فرهنگی و اجتماعی داستان هاست و اینکه بدانیم این داستان در چه بستر تاریخی و فرهنگی ساخته شده و در چه مقاطعی متحول شده است.
پنجم گفتگو درباره بدفهمی های داستان های شاهنامه است و این همانی های غلط و یا مبنا قرار دادن نظریه های نامربوط یا دخالت دادن مشابه ها.
این کلاس برای چهار گروه مناسب است:
نخست دوستانی که می خواهند با داستان های شاهنامه به دقت علمی، اما به نثر، آشنا بشوند؛
دوم استادان و محققان و دانشجویانی که می خواهند از داستان ها و مفاهیم شاهنامه در تحقیقات علمی، نوشتن مقاله یا پایان نامه، استفاده کنند؛
سوم معلمان و مدرسان شاهنامه که لازم است اطلاعاتی دقیق از مبانی و مفاهیم شاهنامه داشته باشند؛
چهارم هنرمندان و نویسندگان متون ادبی و هنری که لازم است با شاهنامه به دقت علمی آشنا باشند.
شاید گفته شود در کنار خود شاهنامه هزاران کتاب به نثر درباره داستان های آن وجود دارد، چه نیازی به این کلاس؟
در بین هزاران کتاب به نثر درباره ی داستان های شاهنامه به ندرت کتابی پیدا می شود که نویسنده به دقت علمی و پس از خواندن و فهمیدن کل شاهنامه نوشته باشد. برخی از این کتاب ها بازی با شاهنامه و یا دست کم استفاده از شاهنامه برای بیان مقاصد دیگری است و شاهنامه شناسی به حساب نمی آید.
در کلاس های آموزش داستان های شاهنامه اساس خود شاهنامه و تحقیقات شاهنامه شناسی اصیل است. و در کلاس آموزش داستان های شاهنامه بیش از اینکه از نظم شاهکار شاهنامه بهره ببریم از داستان پردازی، روایت، معانی و مفاهیم شاهنامه استفاده خواهیم کرد و لذت خواهیم برد.