امنیت غذایی در گرو همکاری شرکای تجاری

در سمت صادرات، در سال 1401، ایران بیش از 5میلیارد و 200میلیون دلار به دیگر کشورها محصولات کشاورزی و مواد غذایی صادر کرده که نزدیک به 10درصد ارزش صادرات ایران در سال گذشته را تشکیل می‌دهد. به دلیل اهمیت تجارت مواد غذایی در اقتصاد کشور، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در یک گزارش آمارهای این بخش را تحلیل کرده است. بر اساس این گزارش، در 9 ماه سال 1402، سهم بخش کشاورزی و مواد غذایی در ارزش صادرات کشور افزایش یافته است. در این مدت سهم این بخش 11.8درصد از کل صادرات بوده در‌حالی‌که در 9 ماه ابتدایی سال 1401، سهم بخش کشاورزی از کل صادرات معادل 9.7درصد محاسبه شده است. در مقابل سهم محصولات کشاورزی و مواد غذایی از مجموع واردات ایران در 9 ماه نخست سال جاری کاهش محسوسی نسبت به مدت مشابه در سال 1401 داشته است. در‌حالی‌که در سه فصل ابتدایی سال گذشته، سهم این بخش از کل واردات 30.4درصد بوده، این رقم امسال به 25.3درصد کاهش یافته است.

 روند تجارت غذا

بررسی قیمت مواد غذایی در بازار جهانی در سال‌های اخیر نوسانات زیادی داشته است. در سال گذشته قیمت محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی، تحت تاثیر تورم جهانی و اختلال‌های ناشی از تقابل نظامی روسیه و اوکراین، به دلیل سهم بالای این دو کشور در تولید گندم و برخی دیگر از محصولات کشاورزی، افزایش قابل‌توجهی داشته است. همین مساله قیمت کالاهای کشاورزی صادراتی و همچنین محصولات وارداتی را تحت‌تاثیر قرار داده است. در سمت صادرات، قیمت محصولات ایرانی در بازارهای جهانی در 5 سال گذشته افت محسوسی داشته است. در سال 97، هر تن کالاهای بخش کشاورزی و صنایع غذایی ایران به قیمت 913دلار در بازارهای جهانی به فروش می‌رسید.  با شدت گرفتن تحریم‌ها، ایران مجبور شد محصولات کشاورزی و غذایی خود را به مقصد کشورهای با درآمد سرانه پایین‌تر صادر کند.

 به همین دلیل ترکیب صادراتی ایران در این بخش دستخوش تغییر شد. همین عوامل باعث شد که در عرض 3 سال قیمت هر تن محصولات صادراتی، با افت 32درصدی، به رقم 617دلار به ازای هر تن برسد. البته با افزایش قیمت جهانی، قیمت محصولات ایرانی نیز افزایش یافت و در سال 1401 به قیمت هر تن 666دلار رسید. براساس محاسبات انجام‌شده، در سه فصل ابتدایی سال جاری قیمت هر تن محصولات کشاورزی و صنایع غذایی با رشد 13.6درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به رقم 717دلار رسیده است. در مقابل، واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی روند متفاوتی را نشان می‌دهد. بین سال‌های 97 تا 1400، هر تن محصول کشاورزی وارداتی قیمتی بین 400 تا 500دلار داشت. در سال 1401 اما تحت تاثیر تحولات بین‌المللی این رقم با افزایش 32درصدی، به 708دلار به ازای هر تن رسید.

 غذا از کجا تامین می‌شود؟

شرکای تجاری ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی، هم در صادرات و هم واردات بسیار محدود است. از مجموع صادرات ایران در این بخش در سال 1401، بیش از 66درصد به مقصد 5 کشور ارسال شده است.  بر این اساس، صادرات یک‌میلیارد و 613میلیون دلاری به عراق، به‌تنهایی 31درصد از مجموع صادرات ایران در این بخش را شامل می‌شود. پس از عراق، امارات با 12درصد، پاکستان و روسیه هر کدام با 8درصد و افغانستان با 7درصد، بیشترین سهم را از صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. در سمت واردات نیز شرایط مشابه است. در سال 1401، بیش از 34درصد از واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران، از مبدا امارات وارد کشور شده است. در این سال ایران معادل 6میلیارد و 106میلیون دلار مواد غذایی از امارات وارد کرده است. هند، ترکیه، روسیه و انگلستان دیگر مبادی اصلی وارداتی ایران هستند. در سال گذشته، ایران 2میلیارد و 42میلیون دلار از هند، یک‌میلیارد و 959میلیون دلار از ترکیه، یک‌میلیارد و 32میلیون دلار از روسیه و یک‌میلیارد و 11میلیون دلار از انگلستان مواد غذایی و محصولات کشاورزی وارد کرده است. در واقع ایران 68درصد واردات خود در این بخش را از این 5 مبدا تامین کرده است.

 سبد واردات و صادرات غذا

آمارها نشان می‌دهد ایران کالاهای متنوعی در بخش محصولات کشاورزی و غذایی صادر می‌کند. پنج کالای اصلی صادراتی ایران مجموعا 23درصد از ارزش صادرات ایران در این بخش را به خود اختصاص داده‌اند. در سال 1401، ایران 279میلیون دلار شیر خشک صنعتی صادر کرده که معادل 5.3درصد از ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی کشور است. در این سال ایران 266میلیون دلار پسته، 215میلیون دلار سیب تازه، 212میلیون دلار گوجه فرنگی و 206میلیون دلار زعفران به دیگر نقاط جهان صادر کرده است. عمده واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی شامل چند کالای استراتژیک است که نقش مهمی در سفره مردم دارند. به عنوان مثال ایران در سال 1401، بیش از 2میلیارد و 156میلیون دلار برنج وارد کرده که سهم 12.1درصدی از واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی دارد.

همچنین واردات گندم در این سال معادل 2میلیارد و 20میلیون دلار محاسبه شده که معادل 11.4درصد از ارزش واردات ایران در بخش مذکور است. بیشترین واردات ایران در این بخش ذرت دامی است که به عنوان نهاده تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال گذشته ایران 3میلیارد و 272میلیون دلار ذرت دامی وارد کرده که معادل 18.4درصد از مجموع ارزش واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. همچنین در سال گذشته یک‌میلیارد و 971میلیون دلار دانه سویای تراریخته و یک‌میلیارد و 169میلیون دلار روغن دانه آفتابگردان وارد کشور شده است. مجموعا واردات این 5 قلم 60درصد از ارزش واردات ایران در بخش محصولات کشاورزی و صنایع غذایی را  تشکیل می‌دهد.

در نهایت می‌توان گفت با توجه به ترکیب مبادی وارداتی در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی، تنوع‌بخشی به شرکای تجاری در این بخش ضروری به نظر می‌رسد. واردات محصولات غذایی فقط یک مقوله اقتصادی نیست و ابعاد سیاسی و امنیتی آن باید مورد توجه قرار گیرد.تغییر قیمت در بازار مواد غذایی، واکنش مصرف‌کنندگان را در کوتاه‌مدت در پی خواهد داشت. بنابراین لازم است در فرآیند توسعه تجارت با کشورها، مساله واردات مواد غذایی از کشورهای مختلف در اولویت سیاستگذاران ایرانی قرار گیرد.