بسم الله الرحمن الرحیم اذا زلزلت الارض زلزالها (1) و اخرجت الارض اثقالها(2) و قال الانسان ما لها (3) یومئذ تحدث اخبارها (4) بان ربک اوحی لها (5) یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم(6) فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره (7) و من یعمل مثقال ذرة شرا یره (8)
ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم.وقتی که زمین آن زلزله مخصوصش را آغاز می کند(1).
و زمین آنچه از مردگان(و یا معادن)که در شکم دارد بیرون می ریزد(2).
و انسانها از در تعجب می پرسند: زمین را چه شده است(3).
در آن روز زمین اخبار و اسرار خود را شرح می دهد(4).
آری پروردگارتو به وی وحی کرده که به زبان آید و اسرار را بگوید(5).
در آن روز مردم یک جور محشور نمی شوند بلکه طایفه هایی مختلفند تا اعمال هر طایفه ای را به آنان نشان دهند(6).
پس هر کس به سنگینی یک ذره عمل خیری کرده باشد آن را می بیند(7).
و هر کس به سنگینی یک ذره عمل شری کرده باشد آن را خواهد دید(8).
...
صفحه : 581
بیان آیات مقصود از اینکه در قیامت زمیناثقالخود رابیرون می کند وانسانمی گوید آن را چه شده است
در این سوره سخن از قیامت و زنده شدن مردم برای حساب، و اشاره به بعضی ازعلامتهایش رفته، که یکی زلزله زمین، و یکی دیگر سخن گفتن آن از حوادثی است که در آن رخ داده.و این سوره هم می تواند مکی باشد و هم مدنی.
اذا زلزلت الارض زلزالهاکلمهزلزالمانند کلمهزلزلةمصدرو به معنای نوسان و تکان خوردن پی در پی است، و اینکه این مصدر را به ضمیر زمین اضافه کرد، و فرمودزمین زلزله اش را سر می دهدبه ما می فهماند که زمین زلزله ای خاص به خود دارد، و این می رساند که زلزله مذکورامری عظیم و مهم است، زلزله ای است که در شدت و هراسناکی به نهایت رسیده است.
و اخرجت الارض اثقالهاکلمه اثقال جمع کلمهثقل - به فتحه ثاء و فتحه قاف - است، که به معنای متاع وکالا و یا خصوص متاع مسافرین است.ممکن هم هست جمع کلمهثقل- به کسره ثاء وسکون قاف - باشد که به معنای حمل باشد، به هر حال چه آن باشد و چه این، مراداز اثقال زمین که در قیامت زمین آنها را بیرون می ریزد - به طوری که دیگران هم گفته اند(1) - مردگان و یا گنجها ومعادنی است که در شکم خود داشته.و ممکن هم هست منظور همه اینها باشد، که البته برای هر سه قول قائلینی هست،و اولین قول به نظر نزدیک ترین قول است، و از آن گذشته قول سوم است که اشاره دارد بر اینکه خارج شدن برای حساب است، وجملهیومئذیصدر الناساشاره دارد به اینکه بعد از بیرون شدن، به سوی جزا روانه می شوند.
و قال الانسان مالهایعنی انسانها بعد از بیرون شدن از خاک در حال دهشت زدگی و تعجب از آن زلزله شدید و هول انگیز می گویند:ما للارضزمین را چه می شود که این طور متزلزل است؟!بعضی(2) از مفسرین گفته اند: منظور ازانسانتنها کفار هستند، نه آنهایی که دردنیا به مساله معاد و رستاخیز ایمان داشتند.بعضی دیگر سخنانی دیگر گفته اند که به زودی ان شاء الله می آید.
............................................ (1)روح المعانی، ج 30، ص 209. (2)مجمع البیان، ج 10، ص 526.
صفحه : 582
معنای اینکه در روز قیامت زمین به وحی الهی از اخبار خود سخن می گوید"یومئذ تحدث اخبارها بان ربک اوحی لها" آنگاه زمین به اعمالی که بنی آدم کردند شهادت می دهد، همانطور که اعضای بدن خود انسانها و نویسندگان اعمالش یعنی ملائکه رقیب و عتید و نیز شاهدان اعمال که از جنس بشر و یا غیر بشرند همه بر اعمال بنی آدم شهادت می دهند.
و در جمله"بان ربک اوحی لها"حرف لام به معنای"الی - به سوی"است، چون مصدر"ایحاء"که فعل"اوحی"مشتق از آن است با حرف"الی"متعدی می شود، و معنای جمله این است که: زمین به سبب اینکه پروردگار تو به آن وحی کرده و فرمان داده تا سخن بگوید از اخبار حوادثی که در آن رخ داده سخن می گوید، پس معلوم می شود زمین هم برای خود شعوری دارد، و هر عملی که در آن واقع می شود می فهمد، و خیر و شرش را تشخیص می دهد، و آن را برای روز ادای شهادت تحمل می کند، تا روزی که به او اذن داده شود، یعنی روز قیامت شهادت خود را ادا کرده، اخبار حوادث واقعه در آن را بدهد.و در تفسیر آیه"و ان من شی ء الا یسبح بحمده و لکن لا تفقهون تسبیحهم" (1) ، و نیز در تفسیر آیه"قالوا انطقناالله الذی انطق کل شی ء" (2) گذشت، که از کلام خدای سبحان به دست می آید که حیات وشعور در تمامی موجودات جاری است، هر چند که ما از نحوه حیات آنها بی خبر باشیم.
در بین مفسرین اختلاف شدیدی به راه افتاده در اینکه معنای خبر دادن زمین به وسیله وحی از حوادثی که در آن واقع شده چیست؟آیا خدای تعالی زمین مرده را زنده می کند، و به آن شعور می دهد تا از حوادث خبر دهد؟ (3) و یا اینکه صوتی در روی زمین خلق می کند تا آن صوت خبر دهد (4) و یا آنکه زمین به زبان حال دلالت می کند بر اینکه بر پشت آن چه حوادثی رخ داده؟لیکن بعد از آنکه بیان ما را شنیدی هیچ جایی برای این اختلاف نیست، علاوه بر این با هیچ یک از این وجوه و هیچ یک از اقسام شهادت که در این وجوه آمده حجت تمام نمی شود (5).
............................................ (1)هیچ چیزی نیست مگر آنکه خدای را با حمد خود تسبیح می کند، اما شما تسبیح آنان رانمی فهمید.سوره اسری، آیه 44. (2)گفتند همان کسی ما را به زبان آورد که هر چیزی را به زبان آورده.سوره حم سجده، آیه 21. (3)که در این صورت از روزی که زنده و با شعور می شود حوادث را می فهمد و می تواند تنها از آن حوادث خبر دهد، نه از حوادثی که در دنیا یعنی در دوران بی شعوریش در آن رخ داده."مترجم". (4)در این صورت نیز همان اشکال وارد است، علاوه بر اینکه زمین خبر نداده بلکه صاحب صوت خبر داده، و آیه شریفه خبر دادن را به زمین نسبت داده"مترجم". (5)و وقتی زمین به یکی از این وجوه شهادت دهد بندگان خدا می توانند شهادت او را انکارکنند، چون در وجه اول خواهند گفت زمین در دنیا حیات و شعور نداشت، و در وجه دوم خواهند گفت ماصاحب صوت را نمی شناسیم، و نمی دانیم در دنیا با ما بوده یا نه، و در وجه سوم خواهند گفت زبان حال هیچگونه حجیت و مدرکیتی ندارد."مترجم".
صفحه : 583
معنای اینکه فرمود: "یومئذ یصدر الناس اشتاتا..."و بیان عدم منافات بین آیه: "فمن یعمل مثقال ذرة..."با آیاتی که بر حبط اعمال، تبدیل و تکفیر سیئات و انتقال حسنات و سیئات دلالت دارند"یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم"کلمه"صدور" که فعل"یصدر"از آن مشتق شده به معنای برگشتن شتر از لب آب بعد از رفتنش بدانجا است.و کلمه"اشتات"مانند کلمه" شتی"جمع شتیت است، که به معنای متفرق است.و آیه شریفه جواب دوم است برای کلمه"اذا"، بعد از جواب اول یعنی آیه" یومئذ تحدث اخبارها".
و مراد از"صادر شدن مردم در قیامت با حالت تفرقه"، برگشتن آنان از موقف حساب به سوی منزلهاشان که یا بهشت است و یا آتش می باشد، در آن روز اهل سعادت و رستگاری از اهل شقاوت و هلاکت متمایز می شوند، تا اعمال خود را ببینند، جزای اعمالشان رانشانشان دهند، آن هم نه از دور، بلکه داخل در آن جزایشان کنند، و یا به اینکه خود اعمالشان را بنا بر تجسم اعمال به ایشان نشان دهند.
و بعضی (1) از مفسرین گفته اند: مراد از صدور مردم، بیرون شدنشان از قبور به سوی موقف حساب است، و منظور از متفرق بودنشان، متمایز بودن آنان از نظر سیما است، بعضی باروی سفید، و برخی با روی سیاه بیرون می آیند، بعضی با حالت امنیت، برخی با حالت فزع، و همچنین تمایزهای دیگر که از جزای اعمالشان و نتیجه حسابشان خبر می دهد، و تعبیراز آگهی از جزا با واژه رؤیت، و تعبیر از اعلام به نتیجه حساب با واژه"ارائه"نظیر تعبیری است که در آیه"یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء" (2) ، ولی وجه اول هم به ذهن نزدیک تر و هم روشن تر است.
"فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره"کلمه"مثقال"به معنای هر وسیله ای است که با آن وزنها را می سنجند، و کلمه"ذره"به معنای آن دانه های ریز غبار است، که در شعاع آفتاب دیده می شود، البته این کلمه به معنای مورچه های ریز نیز می آید.
آیه مورد بحث به دلیل اینکه حرف"فاء"بر سر دارد تفریع و نتیجه گیری از آیه قبلی است، که سخن از ارائه اعمال بندگان داشت، و همان بیان را تاکید نموده می فهماند که از
............................................ (1)روح المعانی، ج 30، ص 211. (2)روزی که هر کس آنچه را که از خیر و شر انجام داده می بیند.سوره آل عمران، آیه 30.
صفحه : 584
کلیت ارائه اعمال هیچ عملی نه خیر و نه شر نه کوچک و نه بزرگ حتی به سنگینی ذره استثناء نمی شود، و نیز حال هر یک از صاحبان عمل خیر و عمل شر را در یک جمله مستقل بیان نموده، جمله را به عنوان یک ضابطه و قاعده کلی(که مورد هیچ خصوصیتی ندارد)ذکرمی فرماید.
در اینجا این سؤال به ذهن می رسد که در آیات شریفه قرآن آیاتی هست که با این ضابطه کلی سازگار نیست، از آن جمله آیاتی که دلالت دارد بر حبط و بی نتیجه شدن اعمال خیر به خاطر پاره ای عوامل، و آیاتی که دلالت دارد بر انتقال اعمال خیر و شر اشخاص به دیگران، مانند انتقال حسنات قاتل به مقتول، و گناهان مقتول به قاتل، و آیاتی که دلالت داردبر اینکه در بعضی توبه کاران گناه مبدل به ثواب می شود، و آیاتی دیگر که در بحث از اعمال در جلد دوم این کتاب و نیز در تفسیر آیه"لیمیز الله الخبیث من الطیب" (1) گذشت.
جواب از این سؤال این است که آیات مذکور حاکم بر این دو آیه است، و بین دلیل حاکم و محکوم منافاتی نیست، مثلا آیاتی که دلالت دارد بر حبط اعمال، شخص صاحب عمل خیر را از مصادیق کسانی می کند که عمل خیر ندارند، و چنین کسی عمل خیر ندارد تابه حکم آیه مورد بحث آن را ببیند، و همچنین قاتلی که نگذاشت مقتول زنده بماند و عمل خیرانجام دهد، اعمال خیرش را به مقتول می دهند، و خودش عمل خیری ندارد تا آن را ببیند، وتوبه کاری که گناهش مبدل به حسنه می شود، برای این است که گناه موافق میل او نبوده، عواملی خارجی باعث گناهکاری او شدند، و آن عوامل کار خیر، موافق طبعشان نیست، ولی چون می خواستند در بین مردم نیکوکار و موحد باشند، و بلکه رئیس و رهبر آنان باشند، لذا با زبان شکار حرف زدند، پس خوبیهاشان از خودشان نیست، لذا در قیامت بدیهای توبه کاران را به آن عوامل می دهند، و خوبیهای آن عوامل را به توبه کاران، در نتیجه توبه کاران گناهی ندارند تا به حکم آیه مورد بحث در قیامت آن را ببینند، و نیز عوامل شر، کارخیری ندارند، تا به حکم آیه مورد بحث آن را ببینند - دقت فرمایید.
بحث روایتی روایاتی در ذیل آیات سوره زلزال راجع به وقایع قیامت: اخبار زمین، رؤیت اعمال، و...)
در الدر المنثور است که ابن مردویه و بیهقی - در کتاب شعب الایمان - از انس بن
............................................ (1)سوره انفال، آیه 37.
صفحه : 585
مالک روایت کرده اند که رسول خدا(ص)فرمود: زمین در روز قیامت به تمامی اعمالی که در پشتش انجام شده خبر می دهد، آنگاه این آیه را تلاوت کرد: "اذازلزلت الارض زلزالها"تا رسید به آیه"یومئذ تحدث اخبارها"و آنگاه فرمود هیچ می دانیداخبارش چیست؟جبرئیل نزد من آمد و گفت: خبر زمین که زمین روز قیامت بدان گواهی می دهد، همه اعمالی است که بر پشتش انجام شده (1).
مؤلف: نظیر این روایت را از ابو هریره نیز نقل کرده (2).
و نیز در همان کتاب است که حسین بن سفیان در کتاب مسندش و ابو نعیم در کتاب حلیه اش از شداد بن اوس روایت کرده اند که گفت: من از رسول خدا(ص)شنیدم می فرمود: ایها الناس دنیا متاعی است حاضر که هم نیکان از آن می خورند وهم فاجران، و بدرستی آخرت وعده ای است صادق، که سلطانی قادر در آن حکومت می کند، حق را محقق و باطل را باطل می سازد.
ایها الناس سعی کنید از طالبان آخرت باشید، و از طالبان دنیا نباشید، فرزند آخرت باشید، نه فرزند دنیا، چون هر مادری فرزندش به دنبالش می رود.(حاصل منظور آن جناب این است که خواهان آخرت باشید نه دنیا، برای اینکه علاقه به دنیا قهرا شما را به سوی مادیت وآلودگی های آن می کشد)، آنگاه فرمود: هر عملی که می کنید در حالی انجام دهید که ازخدا خائف و بر حذر باشید، و بدانید که روزی شما را بر اعمالتان عرضه می دارند، و شماخواه و ناخواه خدا را ملاقات خواهید کرد، پس هر کس هموزن ذره ای عمل خیر کرده باشد، آن را خواهد دید، و هر کس هموزن ذره ای عمل زشت کرده باشد آن را خواهد دید (3).
و در تفسیر قمی در ذیل آیه"و اخرجت الارض اثقالها"آمده که منظور از اثقال زمین، انسانهایند.و در ذیل جمله"و قال الانسان مالها"آمده که این انسان، امیر المؤمنین(ع)است.و در ذیل آیه"یومئذ تحدث اخبارها...اشتاتا"آمده که مردم از جهت ایمان و کفر و نفاق متفرق و اشتات می آیند، بعضی مؤمنند و برخی کافر و جمعی منافق.و درذیل جمله"لیروا اعمالهم"آمده که هر کس بالای سر اعمال خود می ایستد، و اعمال خود رااینطور فاش و هویدا می بیند (4).
و نیز در آن کتاب در روایت ابی الجارود از امام باقر(ع)آمده که در ذیل
............................................ (1 و 2)الدر المنثور، ج 6، ص 380. (3)الدر المنثور، ج 6، ص 383. (4)تفسیر قمی، ج 2، ص 433.
صفحه : 586
آیه"فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره"، فرمود: اگر از اهل آتش باشد، و در دنیا مثقال ذره ای عمل خیر کرده باشد، اگر برای غیر انجام داده باشد، همان عمل خیرش هم مایه حسرتش می شود، و در ذیل جمله"و من یعمل مثقال ذرة شرا یره"، فرمود: اگر از اهل بهشت باشد درروز قیامت آن شر را می بیند و سپس خدای تعالی او را می آمرزد (1).
............................................ (1)تفسیر قمی، ج 2، ص 433.
