عصر ایران - رواقی‌گری (Stoicism) یکی از مکاتب فلسفی تأثیرگذار در تاریخ بشر است که در قرن سوم پیش از میلاد توسط "زنون کیتیونی" در آتن بنیان‌گذاری شد. زنون که اصالتاً اهل قبرس بود، در جوانی بازرگانی ثروتمند بود و در تجارت با فنیقیه و یونان شهرت داشت. اما زندگی او دستخوش تغییری بنیادین شد که مسیرش را به سمت فلسفه هدایت کرد.
روزی که کشتی زنون غرق شد
زنون در یکی از سفرهای تجاری خود با یک کشتی بزرگ که حامل بارهای ارزشمند، از جمله پارچه‌های ارغوانی کمیاب بود، راهی یونان شد. این پارچه‌ها در آن زمان بسیار گران‌بها بودند و نشانه‌ای از ثروت و اشرافیت محسوب می‌شدند. او امیدوار بود که این تجارت، سود کلانی برایش به همراه داشته باشد. اما در میانه‌ی مسیر، طوفانی شدید بر دریا حاکم شد.
موج‌های عظیم، کشتی را به این سو و آن سو می‌کوبیدند. بادهای سهمگین بادبان‌ها را در هم پیچیدند و ملوانان با تمام توان تلاش می‌کردند کنترل کشتی را حفظ کنند. با این حال، طبیعت بی‌رحم بود و سرانجام کشتی زنون با تمام دارایی‌هایش غرق شد. زنون و معدودی از همراهانش توانستند خود را به سختی به ساحل برسانند، اما ثروت او در یک لحظه نابود شده بود.
زنون پس از این حادثه دچار ناامیدی شد، اما سرنوشت برای او برنامه‌ی دیگری داشت. او به آتن رسید و سرگردان در کوچه هایش قدم می زد که به یک کتابفروشی رسید و از صاحب آنجا اجازه خواست کتابی که توجهش را جلب کرده بود، بخواند. کتاب، خاطرات سقراط بود که توسط گزنفون - از شاگردان سقراط - نوشته شده بود. زنون که تحت تاثیر جملات کتاب قرار گرفته بود از کتابفروش پرسید: آیا هنوز می توان مردانی چون سقراط را یافت؟
از بخت خوب او، درست در همان لحظه ، یکی از فیلسوفان معروف به نام کراتس از جلوی کتابفروشی می گذشت. کتابفروش به زنون گف: این همان کسی است که دنبالش می گردی.
کراتس، فیلسوف کلبی بود؛ زنون مدتی شاگرد او شد ولی بعد از مدتی دریافت که این مکتب با روحیات او سازگار نیست؛ بنابراین نزد فیلسوفانی از مکاتب مختلف رفت و از هر کدام چیزی یاد گرفت و با اندیشه ها و تجربیات خود تلفیق کرد و مکتب رواقی را به وجود آورد.
زنون با یادآوری کشتی غرق شده اش با خود می اندیشید که اگر همه‌ی دارایی‌های مادی او در یک لحظه می‌توانند از بین بروند، پس زندگی نباید بر پایه‌ی ثروت و اموال مادی بنا شود. پس باید به دنبال چیزی پایدارتر بود؛ چیزی که نه طوفان‌های دریا و نه اتفاقات غیرمنتظره زندگی بتوانند آن را از انسان بگیرند. این نگرش، اساس فلسفه‌ی رواقی او شد: "آنچه اهمیت دارد، درون ماست، نه آنچه در بیرون داریم."
وی نخستین جلسات تدریس خود را در رواق نقاشی‌شده‌ی آتن برگزار کرد، از این رو مکتب او "رواقی‌گری" نام گرفت.
رواق به معنی "ایوان" یا "گذرگاه سرپوشیده" است. در معماری، رواق به فضایی گفته می‌شود که اغلب ستون‌هایی در اطراف آن قرار دارد و در مقابل ساختمان‌ها یا در امتداد کوچه‌ها ساخته می‌شود. زنون نخستین جلسات تدریس خود را در رواقی معروف به رواق رنگین (Stoa Poikile) در آتن برگزار کرد. این مکان، که دیوارهایش با نقاشی‌های زیبایی تزیین شده بود، محلی عمومی بود که فلسفه‌ی رواقی در آن شکل گرفت و به همین دلیل، نام این مکتب به "رواقی‌گری" شهرت یافت.
اصول فلسفه رواقی و کاربرد آن‌ها در زندگی امروز
1. خِرَد (Wisdom)
خِرَد در فلسفه رواقی به معنی توانایی تشخیص درست از نادرست و هدایت زندگی بر پایه‌ی منطق و حقیقت است.
در محل کار، همکاری بدون دلیل رفتار نامناسبی بروز می دهد. یک فرد رواقی به جای واکنش احساسی، خردمندانه وضعیت را ارزیابی کرده، دلیل رفتار همکارش را بررسی می‌کند و سپس با آرامش و منطق، راه‌حلی مناسب پیدا می‌کند. فرد رواقی در برابر هر پدیده ای این سوال را از خود می پرسد و به پاسخ آن، عملاً پاینبد است: روش مواجهه خردمندانه در این باره چیست؟
2. شجاعت (Courage)
شجاعت در رواقی‌گری به معنی مقابله با سختی‌ها و ناملایمات است.
برای شخص رواقی، سختی ها بخشی از زندگی اند که نمی توان نادیده شان گرفت و از مقابل شان گریخت. یک رواقی مبارزه با مشکلات را روشی دائمی در زندگی می داند و از شکست ها نمی ترسد. کسی که از شغلش راضی نیست، کار دیگری دوست دارد و دورنمای عقلانی هم برای آن وجود دارد، اگر بترسد و در وضعیت موجود بماند، رواقی نیست ولی اگر خردمندانه و شجاعانه ریسک را به جان بخرد، از شکست نترسد، سختی های عبور از شغل نامطلوب به کار مطلوب را تحمل و مدیریت کند و این چالش را فرصتی برای یادگیری و پیشرفت در نظر بگیرد رواقی است.
3. عدالت (Justice)
عدالت یعنی رفتار عادلانه و منصفانه با دیگران.
"آنچه برای خود می پسندی برای دیگران بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران نپسند"، الگوی رفتاری رواقیون در برخورد منصفانه و عادلانه با انسان ها و جهان است. یک کارمند رواقی، اگر فرصتی ناعادلانه برای ارتقا داشته باشد، عدالت را بر نفع شخصی ترجیح داده و تلاش می‌کند به شیوه‌ای منصفانه ارتقا یابد.
4. خویشتن‌داری (Temperance)
خویشتن‌داری یعنی کنترل احساسات و واکنش‌های ناگهانی.
رواقیون، مهار نفس خود را در دست دارند. خشم شان را کنترل می کنند و از واکنش های هیجانی به دورند. حتی در خوردن نیز، حواس شان به آنچه می خورند و میزان خوراک شان هست و در برابر این تمایلات مضر (مانند تنبلی یا خوردن بیش از حد شیرینی) مقاومت می‌کنند و بر هدف بلندمدت خود (مانند ارتقاء روحی یا تناسب اندام) تمرکز دارند.
دیگر مفاهیم مهم در فلسفه رواقی
علاوه بر این چهار فضیلت، برخی اصول دیگر که در فلسفه رواقی مورد تأکید هستند، عبارتند از:
دوگانگی کنترل (Dichotomy of Control): این اصل که توسط اپیکتتوس مورد تأکید قرار گرفت، بیان می‌کند که باید بین چیزهایی که در کنترل ما هستند (افکار، اعمال و واکنش‌های ما) و چیزهایی که خارج از کنترل ما هستند (نظرات دیگران، وضعیت اقتصادی، آب‌وهوا) تفاوت قائل شویم. رواقیون پیشنهاد می‌کنند که باید انرژی خود را صرف چیزهایی کنیم که بر آن‌ها تسلط داریم و از نگرانی درباره‌ی امور غیرقابل‌کنترل بپرهیزیم.
پذیرش سرنوشت (Amor Fati): این مفهوم به معنی پذیرش رویدادهای زندگی، چه خوب و چه بد، به عنوان بخشی از مسیر طبیعی جهان است. مارکوس اورلیوس بر این باور بود که به جای مقابله با آنچه خارج از کنترل ماست، باید آن را بپذیریم و از آن درس بگیریم.
تمرکز بر زمان حال: رواقیون توصیه می‌کنند که نباید بیش از حد درگیر گذشته یا آینده شویم، بلکه باید لحظه‌ی حال را غنیمت بشماریم و بر وظایف کنونی تمرکز کنیم.
بی‌تفاوتی به احساسات منفی (Apatheia): این امر در فلسفه رواقی به معنای رسیدن به نوعی آرامش درونی از طریق کنترل و مهار احساسات منفی مانند خشم، حسادت، و ترس است. رواقیون معتقد بودند که احساسات افراطی، به‌ویژه آن‌هایی که از وابستگی به رویدادهای خارج از کنترل ما ناشی می‌شوند، مانعی برای خردورزی و زندگی فضیلتمندانه هستند. با این حال، این بدان معنا نیست که آن‌ها طرفدار سرکوب احساسات بودند، بلکه تأکید داشتند که باید احساسات را درک کرد ولی اجازه نداد که آن‌ها تصمیم‌گیری و رفتار ما را کنترل کنند. مارکوس اورلیوس در تأملات خود می‌نویسد: «اگر چیزی خارج از کنترل توست، اجازه نده که ذهنت را تحت تأثیر قرار دهد.»
رواقیون مهم تاریخ
زنون کیتیونی (334-262 پیش از میلاد)
زنون بنیان‌گذار فلسفه‌ی رواقی بود که آموزه‌های او بر خودکنترلی، زندگی مطابق با طبیعت و پرهیز از وابستگی به لذات زودگذر متمرکز بود. او معتقد بود که انسان باید در برابر فراز و نشیب‌های زندگی بی‌تفاوت بماند و تنها بر آنچه در کنترل خود دارد تمرکز کند. زنون می‌گفت: «خوشبختی زمانی حاصل می‌شود که زندگی‌ات را در هماهنگی با طبیعت سپری کنی.»
کریسیپوس (280-206 پیش از میلاد)
کریسیپوس دومین چهره مهم فلسفه‌ی رواقی بود که سیستم منطقی این مکتب را توسعه داد. او معتقد بود که خرد برتر از احساسات است و انسان باید تصمیمات خود را بر پایه‌ی عقل و منطق بگیرد، نه هیجانات زودگذر. از جمله جملات مشهور او این است: «هیچ چیزی جز افکار ما بر ما قدرت ندارد.»
سنکا (4 پیش از میلاد - 65 میلادی)
سنکا، فیلسوف و مشاور امپراتور نرون، به دلیل نوشته‌های فلسفی و اخلاقی‌اش شناخته می‌شود. او به ویژه بر کنترل احساسات و خویشتن‌داری تأکید داشت. سنکا می‌گفت: «ما بیشتر از آنکه از اتفاقات زندگی آسیب ببینیم، از تصورات خود درباره آن‌ها رنج می‌بریم.» او بر این باور بود که مشکلات بخشی از زندگی هستند و باید آن‌ها را با متانت و پذیرش بپذیریم.
اپیکتتوس (55-135 میلادی)
اپیکتتوس که در کودکی برده بود، پس از آزادی به یکی از برجسته‌ترین معلمان فلسفه رواقی تبدیل شد. او بر این باور بود که کنترل برونی محدود است، اما کنترل درونی کاملاً در اختیار ماست. اپیکتتوس جمله‌ی معروفی دارد که بیان می‌کند: «آنچه برایت اتفاق می‌افتد مهم نیست، بلکه واکنش تو به آن اهمیت دارد.»
مارکوس اورلیوس (121-180 میلادی)؛ امپراتور فیلسوف و حکومتی بر پایه خرد
مارکوس اورلیوس (121-180 میلادی) یکی از برجسته‌ترین امپراتوران روم بود که فلسفه‌ی رواقی را نه تنها در زندگی شخصی، بلکه در سبک حکمرانی خود به کار گرفت. او که تحت تأثیر آموزه‌های اپیکتتوس و سنکا بود، در تمام دوران حکومتش تلاش کرد که به اصول اخلاقی و فلسفی پایبند بماند. برخلاف بسیاری از امپراتوران دیگر که قدرت و تجمل را برتر از همه‌چیز می‌دانستند، مارکوس اورلیوس معتقد بود که حکومت باید با فضیلت، عدالت و خردورزی هدایت شود.
یکی از تأثیرات برجسته‌ی فلسفه رواقی بر حکومت او، صبوری و آرامش او در برابر سختی‌ها بود. او سال‌ها درگیر جنگ با قبایل ژرمنی در شمال امپراتوری روم بود، اما هرگز از ناملایمات شکایت نکرد و با قاطعیت، درایت و آرامش به وظایف خود ادامه داد. در زمان طاعون آنتونی، که جان بسیاری را گرفت، او برخلاف دیگر فرمانروایان که در برابر چنین فجایعی تسلیم می‌شدند، با خویشتن‌داری و مسئولیت‌پذیری برای نجات مردم تلاش کرد.
آیا برای رواقی شدن آماده اید؟
رواقی‌گری تنها یک فلسفه باستانی نیست، بلکه یک روش عملی برای زیستن است. در دنیای پرهیاهوی امروز، این فلسفه به ما کمک می‌کند تا استوار بمانیم، زندگی را ساده‌تر بگیریم و آرامش درونی را تجربه کنیم. با تمرکز بر آنچه در کنترل ماست، پذیرش سختی‌ها، تمرین ذهنی، و قدردانی از لحظات، می‌توانیم در مسیر رواقی شدن گام برداریم و از زندگی لذت بیشتری ببریم.
اگر می خواهید فلسفه رواقی را بیشتر بشناسید و در زندگی خود رواقی باشید، کتاب های خوبی در ایران در این باره منتشر شده اند که می توانند به شما کمک کنند، از جمله:
تأملات
این کتاب مجموعه‌ای از یادداشت‌ها و افکار مارکوس اورلیوس، امپراتور روم، است که دیدگاه‌های او درباره‌ی فلسفه‌ی رواقی را منعکس می‌کند. ترجمه‌ی فارسی این اثر توسط عرفان ثابتی انجام شده است.
چگونه مانند یک امپراتور فکر کنیم
این نوشته دونالد رابرتسون، به بررسی فلسفه رواقی و زندگی مارکوس اورلیوس، امپراتور و فیلسوف رومی، می‌پردازد. این اثر با ترکیب داستان‌های زندگی مارکوس اورلیوس و مفاهیم روان‌شناسی مدرن، راهکارهایی عملی برای مواجهه با چالش‌های زندگی ارائه می‌دهد.
ترجمه هایی از مجتبی علی‌اکبر، سارا حسینی معینی و محدثه احمدی توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه و نشر سنگ در بازار کتاب ایران وجود دارد.
فلسفه رواقی
نوشته‌ی ژان برن، این کتاب به بررسی تاریخچه و مفاهیم اساسی فلسفه‌ی رواقی می‌پردازد. ترجمه فارسی آن توسط سید ابوالقاسم پورحسینی صورت گرفته است.
رواقی‌گری: فلسفه زیستن خردمندانه
اثر جوناس سالزجیبر، این کتاب راهنمایی عملی برای به‌کارگیری اصول رواقی در زندگی روزمره است. ترجمه‌ی فارسی آن توسط سینا بحیرایی انجام شده است.
فلسفه‌ای برای زندگی
نوشته‌ی ویلیام بی. اروین، این کتاب به بررسی چگونگی استفاده از فلسفه‌ی رواقی برای داشتن زندگی بهتر می‌پردازد. ترجمه‌ی فارسی آن توسط گروه انتشاراتی ققنوس منتشر شده است.
فلسفه رواقی و هنر شادکامی
اثر رونالد رابرتسون، این کتاب به بررسی ارتباط بین فلسفه‌ی رواقی و دستیابی به شادکامی در زندگی می‌پردازد.
علاوه بر این ها ، کتاب های متعدد و مفید دیگری در بازار نشر ایران درباره فلسفه رواقی وجود دارند که با یک جست و جوی ساده اینترنتی می توانید پیدایشان کنید و بسته به طبع و سلیقه تان، یک یا چند تایشان را مطالعه کنید و وارد دنیای زیبای رواقیون شوید.
راستی دقت کرده اید خیلی ها بدون این که ادعایی بکنند، عملاً رواقی هستند و خرد و آرامش در سراسر زندگی شان جاری است؟!
