عهد جدید تاریخ نگارش و نویسندگان

چکیده:

عهد جدید، بخشی از مجموعه کتاب مقدس است، که تنها مسیحیان آن را قبول دارند و یهودیان آن را جزء کتاب مقدس خود نمی دانند. این بخش دربردارنده کتابها و رساله هایی است که از نظر محتوا، تاریخ نگارش و نویسنده متنوع اند. نکته جالب توجه درباره این مجموعه آن است که علاوه بر این که منبع اصلی اعتقادات و باورهای مسیحی است، منبع منحصر به فرد زندگینامه و سیره مؤسس آیین و نیز تاریخ این دین تا پایان قرن اول است؛ به گونه ای که برای حوادثی که در سده اول مسیحی برای این دین پیش آمده، هیچ منبع دیگری غیر از عهد جدید در دسترس نیست.

این مجموعه در ابعاد عقیدتی و عملی دوگانه است؛ و در بخشی از آن همان ابعاد عقیدتی و عملی عهد قدیم دنبال شده، و بر انسان بودن و فرستاده خدا بودن حضرت عیسی و نیز وجوب پایبندی به شریعت موسوی تأکید شده است. در بخش دیگر این مجموعه، بر جنبه الوهی حضرت عیسی و نفی شریعت موسوی تأکید شده است.

با توجه به این که این مجموعه در مدتی نزدیک به یک قرن و به دست نویسندگان مختلف نوشته شده است، تعیین تاریخ نگارش هر قسمت و نیز نویسندگان آنها بسیار اهمیت می یابد. قطعا وثاقت و اعتبار، با توجه به نزدیکی زمان نگارش به ابتدای ظهور دین، قوت می گیرد؛ و از سوی دیگر، احتمال تأثیر نوشته مقدم بر متأخر می رود. همچنین نویسنده کتاب می تواند حجیت و اعتبار آن را بالا ببرد؛ مثلا اگر کتاب یا نوشته ای با دلیل قطعی به حواریون حضرت عیسی نسبت داده شود، قطعا اعتبار آن افزایش می یابد.

مقدمه

کتاب مقدس مسیحیان از دو بخش اصلی تشکیل شده است: .1 عهد قدیم، که بیش از سه چهارم این کتاب را در برمی گیرد، و مسیحیان و یهودیان آن را معتبر می دانند؛ .2 عهد جدید، که تنها مورد قبول مسیحیان است.

عهد جدید شامل 27 کتاب و رساله است. این مجموعه با چهار انجیل آغاز می شود، که به متی، مرقس، لوقا و یوحنا منسوب اند. پس از آن، کتابی است به نام اعمال رسولان. سپس سیزده یا چهارده رساله منسوب به پولس، یک رساله منسوب به یعقوب، دو رساله منسوب به پطرس، سه رساله منسوب به یوحنا و یک رساله منسوب به یهودا، آمده است. این مجموعه با مکاشفه یوحنا پایان می یابد.

گفتنی است که در میان مسیحیان هیچ کس معتقد نیست که بخشی از این مجموعه یا هیچ کتاب دیگری را حضرت عیسی علیه السلام آورده است. آنها می گویند معنا ندارد که آن حضرت کتابی بیاورد، چون کتاب وحی است، و وحی بر واسطه بین خدا و انسان نازل می شود؛ در حالی که حضرت عیسی خود خدا و کلمه اوست. پس خودش وحی است، و زندگی و سیره و گفتار او برای هدایت انسانها کفایت می کند. ⁽¹⁾

آنها معتقدند این مجموعه را کسانی نوشته اند که مورد تأیید روح القدس بوده اند.

با توجه به تنوع این مجموعه از نظر نویسنده و محتوا و تاریخ نگارش، می توان آن را به چند لحاظ تقسیم کرد:

.1 محتوا. از این جهت که عمده محتوای هر بخش چیست، این مجموعه را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

الف) بخش تاریخی، که عمدتا به تاریخ زندگی و فعالیتهای حضرت عیسی و حواریون می پردازد . این بخش که از چهار انجیل و کتاب اعمال رسولان تشکیل شده است، از اندکی قبل از تولد حضرت عیسی تا اندکی قبل از کشته شدن پطرس و پولس، یعنی تا حدود سال 63 میلادی را در برمی گیرد. مطالب متنوعی در این بخش وجود دارد، اما عمده مطالب آن تاریخ و زندگینامه است.

ب) بخش عقیدتی، که عمدتا به ترویج عقاید و دفاع از آنها و رد عقاید دیگر می پردازد. 21 رساله موجود در عهد جدید، این بخش را تشکیل می دهند. در این بخش اگر به مسئله ای تاریخی هم اشاره شده باشد، بیشتر برای اثبات یا تقویت مسئله ای عقیدتی است.

ج) بخش پیشگویی، که در آن وقایع آخرالزمان و آمدن مجدد حضرت عیسی به صورت یک رؤیا و مکاشفه، پیشگویی شده است. در این بخش تنها کتاب مکاشفه یوحنا قرار دارد.

.2 تاریخ نگارش. سده اول مسیحیت را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

الف) عصر حیات زمینی مؤسس دین، یعنی حضرت عیسی. در این دوره تعداد مسیحیان اندک و محدود به منطقه یهودا (فلسطین) بوده است. این دوره در حدود سال 30 میلادی پایان می یابد.

ب) عصر گسترش مسیحیت. در این دوره دو شخصیت عمده تاریخ مسیحیت پس از حضرت عیسی، نقش آفرینی می کنند. نزاعهای بین پطرس که بزرگترین حواری حضرت عیسی بوده، و آن حضرت او را سنگ زیربنای کلیسا نامیده، ⁽²⁾ و شبانی امت را به او سپرده بود ⁽³⁾ با پولس که بعدا ایمان آورد و مدعی شد که حضرت عیسی را پس از به صلیب کشیده شدن دیده، و آن حضرت به او مأموریت داده است ⁽⁴⁾ در این دوره، واقع شده است. در این دوره که نزاع سختی بین حواریون به سرکردگی پطرس و پولس، بر سر مسائل عقیدتی و شریعت در جریان بوده است، مسیحیت به دست پولس گسترش می یابد و در سراسر امپراتوری روم پیرو پیدا می کند. این دوره با کشته شدن پطرس و پولس در سال 64 میلادی پایان می یابد.

ج) عصر نزاعهای عقیدتی. پس از کشته شدن پطرس و پولس، نزاع بین اندیشه ها و برداشتهای این دو فرد از مسیحیت ادامه می یابد. در این دوره است که غلبه اندیشه های پولسی بر پطرسی تا حدی نمایانتر می شود.

گفته می شود برخی از حواریون حضرت عیسی تا پایان این دوره، یعنی حدود سال 100 میلادی، می زیسته اند.

با توجه به این سه دوره، که تا پایان قرن اول ادامه می یابد، و نیز قرن دوم، می توان از مجموعه عهد جدید تقسیم دیگری به دست داد. هیچ یک از مسیحیان، و نیز محققان، مدعی نشده اند که بخشی از این مجموعه در دوره اول، یعنی در زمان حیات زمینی حضرت عیسی، نگاشته شده است. از سوی دیگر، بیشتر محققان بر آن اند که عمده این مجموعه در دوره های دوم و سوم نگاشته شده است، و تعداد اندکی از آنها در قرن دوم. حال اختلاف در این است که کدام بخشها در دوره دوم و کدام در دوره سوم نگاشته شده است.

.3 مؤلف. در مجموعه عهد جدید، غیر از هفت یا هشت رساله پولس، در نویسندگان بقیه بخشها تردید است، و از خود هریک از قسمتها دلیل قابل توجهی برای تعیین نویسنده آنها به دست نمی آید. با توجه به این که هر بخش از این مجموعه به کسی نسبت داده شده است، آن را می توان به این لحاظ تقسیم کرد:

بخشهایی از این مجموعه به حواریون منسوب است؛ انجیل اول و چهارم به ترتیب به متی و یوحنا؛ سه رساله و کتاب مکاشفه به یوحنا، و دو رساله به پطرس منسوب است. این سه نفر از حواریون بوده اند. بخشهایی از عهد جدید نیز به افرادی دیگر منسوب است. صحت این انتسابها باید مورد بحث قرار گیرد.

.4 مسیح شناسی. در عهد جدید با دو نوع مسیح شناسی روبه رو می شویم: در یک بخش مسیح انسان، پیامبر خدا، ⁽⁵⁾ بنده خدا ⁽⁶⁾ و پسر انسان است ⁽⁷⁾ ؛ و اگر هم به او پسر خدا اطلاق می شود، به معنای بنده مقرب و برگزیده خداست؛ در بخش دیگر، او خود خدا، ⁽⁸⁾ خالق آسمان و زمین ⁽⁹⁾ و پسر خداست؛ به این معنا که همذات با خداست.

اگر مسیح شناسی اول را عیسی بشری، و دوم را عیسی خدایی بنامیم، مجموعه عهد جدید را نیز می توان به این دو بخش تقسیم کرد. اگر کتاب مکاشفه را، که درباره پیشگوییهای آخرالزمان است و به این بحث مربوط نمی شود، کنار بگذاریم، می توان گفت نوشته های پولس و انجیل و رساله های منسوب به یوحنا به بخش عیسی خدایی، و بقیه قسمتها به بخش عیسی بشری تعلق دارند. در بخش اخیر، سه انجیل متی، مرقس و لوقا قرار دارد، که به لحاظ مشابهت مطالبی که درباره حضرت عیسی نقل کرده اند، به آنها اناجیل همنوا ⁽¹⁰⁾ گفته می شود.

با توجه به آنچه گذشت، درباره زمان نگارش قسمتهای مختلف عهد جدید و نویسندگان آنها سؤالاتی مطرح می شود: به لحاظ تاریخی کدام قسمت عهد جدید زودتر نگاشته شد و در دسترس مردم قرار گرفت؟ مسیحیت در دوره دوم قرن اول، یعنی از حدود سال 30 میلادی تا سال 64 میلادی، به قسمتهای دیگر امپراتوری روم نفوذ کرد، و غیریهودیان، که با اندیشه های یهودیت آشنایی نداشتند، به مسیحیت گرویدند؛ این غیریهودیان، که به زودی اکثریت مسیحیان را تشکیل دادند، ابتدا با کدام روایت از مسیحیت مواجه شدند؟ آیا بخش عقیدتی عهد جدید زودتر نگاشته شده و در اختیار مردم قرار گرفته یا بخش تاریخی، و کدام یک تحت تأثیری دیگری بوده است؟ افراد مختلفی که این مجموعه را به وجود آورده اند، کدام یک تحت تأثیر دیگری بوده اند؟ نوشته های منسوب به یوحنا، که از نظر مسیح شناسی دنباله رو نوشته های پولس هستند، در چه زمانی و تا چه اندازه تحت تأثیر او نوشته شده اند؟ سه انجیل همنوا، که از نظر مسیح شناسی در مقابل نوشته های پولس قرار دارند، چه زمانی نوشته شده اند و میزان تأثیرپذیری آنها از همدیگر و از نوشته های پولس چه مقدار است؟ با توجه به این سؤالات، بحث را پی می گیریم .

پولس، نخستین نویسنده عهد جدید ترتیب فعلی عهد جدید به گونه ای است که اناجیل چهارگانه و کتاب اعمال رسولان قبل از رساله های پولس و دیگر قسمتهای عهد جدید واقع شده اند. همچنین این پنج کتاب، بخش تاریخی عهد جدید را تشکیل می دهند و به زمانی می پردازند که هنوز پولس تغییر کیش نداده بود. پس به لحاظ منطقی بر رساله های پولس تقدم دارند. اما همه اینها دلالت نمی کنند که تاریخ نگارش این چهار انجیل بر قسمتهای دیگر مقدم است.

در یکی دو قرن اخیر عده زیادی در غرب به نقد کتاب مقدس و تحلیل متنی آن پرداخته اند و از درون خود این متون شواهد قانع کننده ای برای تاریخ تقریبی نگارش قسمتهای مختلف عهد جدید یافته اند؛ هر چند خودشان معترف اند که تاریخ دقیق هیچ یک از این قسمتها را نمی توان معین کرد.

از جمله مهمترین دستاوردها این است که نخستین نوشته های عهد جدید، رساله های پولس بوده است. امروزه کمتر کسی از محققان با این مطلب مخالف است. از سوی دیگر، تنها قسمتی از عهد جدید، که از نظر نویسنده مورد اختلاف نیست، نوشته های پولس است؛ و چون او در زمانی بین 35 تا 40 میلادی تغییر کیش داده و در سال 64 میلادی به قتل رسیده است، پس زمان تقریبی نگارش این رساله ها مشخص می شود.

برخی از دانشمندان تاریخ تقریبی نگارش هر قسمت را بیان کرده اند، و ما با مقایسه این تاریخها می توانیم به تقدم تاریخ نگارش رساله های پولس، و این که آنها اولین نوشته ها بوده اند، پی ببریم. ما هنگامی که به هر یک از این کتابها و رساله ها می پردازیم، برخی از این اقوال را نقل می کنیم. برخی دیگر از این دانشمندان به این نکته تصریح کرده اند؛ مریل سی. تنی ⁽¹¹⁾ می گوید:

کتابهای عهد جدید از نظر تاریخی به ترتیبی که در کتاب مقدس قرار داده شده اند، نوشته نشده اند. نباید خیال کرد که چون مثلا اناجیل قبل از نوشتجات پولس قرار داده شده اند، پس حتما زودتر از آنها نوشته شده اند. به علاوه، امکان دارد بین تاریخ تألیف و زمان مطالبی که به آنها اشاره شده، فاصله قابل ملاحظه ای وجود داشته باشد؛ مثلا مرقس در مورد زندگی مسیح مطالبی ذکر می کند که در دهه سوم قرن اول میلادی واقع شده اند، ولی خود انجیل قبل از سالهای 65 تا 70 میلادی در دسترس عموم قرار نگرفت. ⁽¹²⁾

و. م. میلر، پس از این که در یک بخش به زمان نوشته شدن رساله های پولس اشاره می کند، در فصل بعد می گوید که چون تعالیم رساله ها و حکایات شفاهی کافی نبود، پس نیاز پیدا شد که اموری درباره زندگی، تعالیم و معجزات عیسی نوشته شود. بنابراین، عده ای احساس وظیفه کردند که انجیل بنویسند. ⁽¹³⁾

توماس میشل می گوید:

از جمله کتابهای عهد جدید سیزده نامه است، که به پولس نسبت داده می شود. زمان نگارش این نامه ها از همه کتابهای عهد جدید جلوتر است. ⁽¹⁴⁾

جوان ا. گریدی می گوید:

در سالهای نخست تولد مسیحیت هیچ گزارش یا تعلیم مکتوبی وجود نداشت...؛ نخستین گزارشهای مکتوبی که درباره مسیحیت موجود است، رساله های پولس قدیس است. این رساله ها احتمالا بین سالهای 50 میلادی و سال مرگ پولس، یعنی حدود 64 میلادی، نوشته شده اند.... بنابراین، رساله های پولس قدیس، همراه با عهد قدیم، نخستین نوشته هایی بود که کلیساها به کار می بردند . ⁽¹⁵⁾

نویسنده ای دیگر با اذعان به این که رساله های پولس قبل از اناجیل و دیگر قسمتهای عهد جدید نوشته شده اند، احتمال می دهد که تنها رساله کوچک یعقوب قبل از رساله های پولس نوشته شده باشد:

چهار انجیل به حوادث سی سال اول عصر مسیحی می پردازند و رساله های عهد جدید به باقیمانده قرن اول تعلق دارند، اما چند عدد از این نامه ها حتی قبل از قدیمترین اناجیل موجود بوده اند . نخستین اسناد عهد جدید، آن دسته از رساله های پولس هستند که قبل از دو سال حبس وی در روم (60 62 میلادی) نگاشته شده اند. البته احتمالا یک استثنا وجود دارد، و آن رساله یعقوب است. ⁽¹⁶⁾

دیگری می گوید:

قدیمترین متن موجود مسیحی نامه های پولس است...؛ آنها قدیمترین بخش عهد جدید هستند. در دایره دانشمندان گهگاه اظهار می شود که رساله یعقوب... نخستین رساله از عهد جدید است، اما تقریبا همه متفق اند که رساله اول پولس به تسالونیکیان، قدیمترین سندی است که بعدا برای تشکیل عهد جدید جمع آوری شد. ⁽¹⁷⁾

برای این که اهمیت تقدم تاریخ نگارش رساله های پولس بر قسمتهای دیگر عهد جدید، به ویژه اناجیل همنوا، روشن شود، به چند نکته باید اشاره کنیم:

.1 از کتاب اعمال رسولان و رساله های پولس این نکته به دست می آید که در دوره دوم سده اول مسیحی، یعنی از پایان حیات زمینی حضرت عیسی (حدود 30 میلادی) تا زمان کشته شدن پطرس و پولس (64 میلادی)، دو روایت از مسیحیت در کار بوده است؛ و این دو نفر رهبری جناحهای مدافع این دو روایت را بر عهده داشته اند. اختلاف اصلی این دو روایت در دو چیز است: .1 مسیح شناسی؛ .2 عمل به شریعت. مسیح شناسی گروه اول به رهبری پطرس، عیسی بشری است . آنها عیسی را انسان و بنده خدا می دانند. این اندیشه در سه انجیل همنوا به چشم می خورد . مسیح شناسی گروه دیگر، عیسی خدایی است، و مسیح نزد آنان خدای متجسد به شمار می رود . همچنین گروه اول عمل به شریعت یهود را لازم می دانستند، ولی پولس چنین اعتقادی نداشت .

همچنین از رساله های پولس و نیز کتاب اعمال رسولان برمی آید که نزاع سختی بین این دو گروه در جریان بوده است. پولس می گوید:

اما چون پطرس به انطاکیه آمد، او را رو به رو مخالفت نمودم، زیرا که مستوجب ملامت بود . چون که قبل از آمدن بعضی از جانب یعقوب با امتها [غیریهودیان ] غذا می خورد، ولی چون آمدند از آنانی که اهل ختنه [یهودیان ] بودند ترسیده، باز ایستاد و خویشتن را جدا ساخت . و سایر یهودیان هم با وی نفاق کردند؛ به حدی که برنابا نیز در نفاق ایشان گرفتار شد . ولی چون دیدم که به راستی انجیل به استقامت رفتار نمی کنند، پیش روی همه پطرس را گفتم : اگر تو که یهود هستی، به طریق امتها، و نه به طریق یهود، زیست می کنی، چون است که امتها را مجبور می سازی که به طریق یهود رفتار کنند؟ ⁽¹⁸⁾

پولس از این که عده ای از اهالی غلاطیه به طرف گرایش دیگر جذب شده اند، ناراحت شده و می گوید:

ای غلاطیان بی فهم! کیست که شما را افسون کرد تا راستی را اطاعت نکنید که پیش چشمان شما عیسی مسیح مصلوب شده مبین گردید. فقط این را می خواهم از شما بفهمم که روح را از اعمال شریعت یافته اید یا از خبر ایمان؟ آیا این قدر بی فهم هستید که به روح شروع کرده، الان به جسم کامل می شوید؟ ⁽¹⁹⁾

.2 فعالیت حواریون و پطرس بیشتر در میان یهودیان و منطقه یهودا متمرکز بود. این منطقه بخش بسیار کوچکی از امپراتوری روم بوده است. اما پولس با این که قبول داشت حضرت عیسی پطرس را به جانشینی خود و رهبری امت برگزیده است، مدعی شد مأموریتی که به پطرس داده شده، تنها بشارت یهودیان است، و بشارت غیریهودیان را حضرت عیسی پس از صلیب به خود او واگذار کرده است:

بلکه به خلاف آن چون دیدند که بشارت نامختونان ⁽²⁰⁾ به من سپرده شد؛ چنان که بشارت مختونان به پطرس. زیرا او که برای رسالت مختونان در پطرس عمل کرد، در من هم برای امتها عمل کرد. پس چون یعقوب و کیفا و یوحنا، که معتبر به ارکان بودند، آن فیضی را که به من عطا شده بود، دیدند، دست رفاقت به من و برنابا دادند تا ما به سوی امتها رویم؛ چنان که ایشان به سوی مختونان. ⁽²¹⁾

پس پولس به سوی امتها و غیریهودیان می رود و حواریون به فعالیت در میان یهودیان می پردازند . اما این تقسیم نابرابر است؛ چرا که یهودیان اقلیت بسیار کوچکی در امپراتوری روم بودند . بنابراین، دامنه فعالیت پولس بسیار بیشتر بوده است. اهمیت این مسئله در این است که پس از گسترش مسیحیت و نفوذ آن در سراسر امپراتوری روم، اکثریت قاطع مسیحیان را غیریهودیان تشکیل می دادند؛ و این اکثریت از طریق روایت پولسی با مسیحیت آشناشده بودند.

.3 روایت پطرسی از مسیحیت، ریشه در یهودیت داشت، و اصول آن با دین یهود هماهنگ بود. بنابراین، این روایت برای یهودیان قابل فهم بود، اما برای غیر یهودیان که با مبانی دینی یهود و متون مقدس آنان آشنایی نداشتند، و سنت و اندیشه های دینی بسیار متفاوتی داشتند آسان نبود. اما روایت پولسی قرابت بسیار نزدیکی با اندیشه های آنان داشت. جان . بی. ناس می گوید:

اما چون وی نزد امم غیریهودی به دعوت مبعوث بود، فکر مسیحیت، و بعثت و رجعت او به کلی نزد ایشان فکری بیگانه بود. از این رو، پولس از راه دیگری که متناسب با فکر و اندیشه آن اقوام بود، درآمد. ⁽²²⁾

ویل دورانت می گوید:

پولس... الهیاتی به وجود آورد که در سخنان مسیح چیزی جز نکات مبهم از آن نمی توان یافت . هر انسانی که از زن به دنیا بیاید، وارث گناه آدم است، و از نفرین ابدی جز به وسیله مرگ پسر خدا، که کفاره گناه است، نمی تواند نجات یابد. ⁽²³⁾

چنین مفهومی برای مشرکان قابل قبولتر از یهودیان بود.... غیریهودیان انطاکیه و شهرهای دیگر، که هرگز مسیح را در حیاتش نشناخته بودند، نمی توانستند او را جز به شیوه خدایان منجی بپذیرند. ⁽²⁴⁾

نویسنده مسیحی دیگری می گوید:

پولس به جنبشهای دینی زمانش به شدت اهتمام می ورزید و به یهودیت و آیین میترا و دیانت آن زمان، که اسکندریه آن را پذیرفته بود، بسیار دانا بود. بنابراین، بسیاری از افکار و مصطلحات آنها را به مسیحیت منتقل کرد و به توسعه و رشد اندیشه اصلی عیسی، که اندیشه ملکوت آسمان بود، اهمیتی نمی داد. ولیکن به مردم تعلیم می داد که عیسی فقط مسیح موعود و زعیم یهود، که وعده داده شده است، نیست، بلکه او پسر خداست که به زمین نزول کرده است تا خودش را قربانی کند و به صلیب رود تا کفاره گناه انسان شود. پس مرگ او قربانی ای مثل قربانی شدن خدایان برای نجات بشر در ادیان ابتدایی بود؛ و مسیحیت چیزهای زیادی از این دینها به عاریه گرفت. ⁽²⁵⁾

با توجه به آنچه گفته آمد، روشن می شود که زمینه تأثیر و نفوذ رساله های پولس چه اندازه بوده است. رساله های پولس اولین نوشته هایی است که در کلیساهای مسیحی خوانده می شده، و زمینه های پذیرش آنها هم زیاد بوده است. بنابراین، اگر دیگر قسمتهای عهد جدید در دوره سوم قرن اول، یا پس از آن، که اکثریت قاطع مسیحیان را غیریهودیان تشکیل می دادند، نوشته شده باشند، میزان تأثیر اندیشه های پولس را در آنها باید بررسی کرد. مسلما با مرور زمان روایت پطرسی مسیحیت ضعیف تر می شده است، و روایت پولسی قویتر:

پولس حواری را غالبا دومین مؤسس مسیحیت لقب داده اند و مسلما او در این راه جهاد کرد و فرقه طرفداران اصول و شرایع موسوی را مغلوب ساخت؛ به طوری که آنها اهمیت، موقع و مقام خود را بر اثر مساعی پولس از کف دادند، ولی اهمیت او بیشتر از آن جهت است که وی اصول لاهوت و مبادی الوهی (تئولوژیک) خاصی به وجود آورد که آثار روحانی مبادی عیسی را در ضمیر و روح پیروان او ثابت و مستقر ساخت؛ و همین اصول سبب شد که نصرانیت عالمگیر شود و در ممالک جهان انتشار یابد؛ و از این جهت، بزرگترین خدمت را در تحول تمدن غربی، پولس انجام داده است. ⁽²⁶⁾

رساله های پولس در عهد جدید چهارده رساله وجود دارد که یا به صورت قطعی و یا احتمالی به پولس نسبت داده می شوند. این مجموعه را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

.1 رساله هایی که در انتساب آنها به پولس تردیدی نیست، و علاوه بر اینکه کلیسا آنها را به پولس نسبت می دهد، دانشمندان کتاب مقدس در انتساب آنها کمتر تردید کرده اند. این رساله ها هفت عددند: رومیان، دو رساله به قرنتیان، غلاطیان، فیلپیان، اول تسالونیکیان، فلیمون. ⁽²⁷⁾

.2 رساله هایی که در کتاب مقدس به پولس منسوب اند و کلیسا عموما این انتساب را تأیید کرده، اما دانشمندان کتاب مقدس آن را تأیید نمی کنند. این رساله ها شش عددند: افسسیان، کولسیان، دوم تسالونیکیان، دو رساله به تیموتائوس، تیطس. ⁽²⁸⁾

.3 در عهد جدید یک رساله وجود دارد که در انتساب آن به پولس در خود کلیسا اختلاف است؛ و آن رساله به عبرانیان است. محتوای این رساله شباهتهایی با رساله های پولس دارد و در گذشته بسیاری از دانشمندان مسیحی آن را به پولس نسبت می داده اند، اما امروزه کمتر آن را به پولس نسبت می دهند و یا انتساب آن را رد می کنند. ⁽²⁹⁾

کلیسای ارتدکس این رساله را به پولس نسبت می دهد. ⁽³⁰⁾

برخی از این رساله ها خطاب به افرادی خاص نوشته شده است، که به آنها رساله های شبانی گفته می شود، که چهار عددند. بقیه رساله ها خطاب به کلیساهای شهرهای مختلف نگاشته شده اند .

رساله های پولس بین سالهای 40 64 میلادی نوشته شده اند، اما ترتیب زمان نگارش آنها در عهد جدید رعایت نشده است. همچنین از آن جا که پولس بیشتر در حال مسافرت بوده است، این رساله ها را از شهرهای مختلف فرستاده است.

اناجیل همنوا و کتاب اعمال رسولان گفته شد که نخستین نوشته های عهد جدید رساله های پولس هستند، که قبل از سال 64 میلادی نوشته شده اند. از سوی دیگر، اصلی ترین و مهمترین بخشی که در عهد جدید بیانگر روایت عیسی خدایی است، همان رساله های پولس اند. حال باید ببینیم مهمترین بخشی که به بیان روایت عیسی بشری می پردازد، در چه زمانی و به دست چه کسانی نوشته شده است؟ این بخش از سه انجیل متی، مرقس و لوقا تشکیل شده است. کتاب اعمال رسولان به این دلیل به این مجموعه ملحق شده که اولا از نظر مسیح شناسی مانند سه انجیل همنواست؛ ثانیا از نظر مؤلف و تاریخ نگارش ارتباط نزدیکی با لوقا دارد، به گونه ای که در این بحث آنها را نمی توان از هم جدا کرد. در این بخش نخست باید روابط این سه انجیل و مشترکات آنها را بیان کنیم، و سپس به بحث درباره هر یک از آنها بپردازیم.

الف) مباحث مشترک اناجیل همنوا

.1 زمان نگارش امروزه بیشتر محققان بر آن اند که هیچ یک از اناجیل همنوا قبل از سال 64 میلادی نگاشته نشده است؛ هر چند قبلا گمان می رفت که این اناجیل قبل از این زمان نوشته شده اند، و حتی گاهی زمان نگارش برخی از آنها را به قبل از سال 40 میلادی برمی گردانیدند : ⁽³¹⁾

«انجیل مرقس، که در حدود سال 70 میلادی نوشته شده، نخستین انجیل مکتوب عهد جدید است» . ⁽³²⁾

«انجیل نویسی در اواسط دهه 60 میلادی آغاز گشت. در این زمان، ابتدا انجیل مرقس... وپس از آن متی... و سپس لوقا... نوشته شدند. نزدیک به پایان قرن اول، انجیل یوحنا نوشته شد» . ⁽³³⁾

نویسنده ای مسیحی به نام دکتر کشیش فهیم عزیز، اقوال موجود درباره زمان نگارش نخستین انجیل (مرقس) را این گونه دسته بندی می کند:

.1 پیروان سنت مصری تأکید می کنند که این انجیل در اواسط دهه 40 میلادی نگاشته شده است؛

.2 س. توری می گوید بین سالهای 39 و 40 میلادی نوشته شده است؛

.3 هارینگ می گوید در دهه 50 میلادی نوشته شده است؛

.4 اکثریت دانشمندان معتقدند که بین سالهای 64 تا 70 میلادی نگاشته شده است. دلیل آنها شهادت ایرنئوس ⁽³⁴⁾ است که می گوید مرقس انجیلش را بعد از مرگ پطرس و پولس نگاشت. مضافا این که اموری در خود این انجیل وجود دارد که گواه این مدعاست. ⁽³⁵⁾

جان. بی. ناس می گوید که انجیل مرقس قبل از دو انجیل متی و لوقا موجود بود، و در حدود 65 تا 70 میلادی نوشته شده است. ⁽³⁶⁾

.2 منابع اناجیل همنوا در میان این سه انجیل، قدیمترین و کوتاهترین آنها انجیل مرقس است، و تقریبا تمام مطالبی که در این انجیل آمده، در دو انجیل دیگر تکرار شده است. از سوی دیگر، مطالبی در دو انجیل متی و لوقا آمده که در انجیل مرقس نیست. در هر کدام از دو انجیل متی و لوقا نیز مطالبی آمده که در دیگری موجود نیست. این مسئله، که به «مشکل اناجیل همنوا» ⁽³⁷⁾ معروف شده، بحثهای بسیاری در پی داشته است. ⁽³⁸⁾

برای حل این مشکل، به تدریج فرضیه هایی مطرح می شده است؛ نخستین و قدیمترین فرضیه این است که این اناجیل از یک منبع شفاهی استفاده کرده اند. درباره زندگی حضرت عیسی یک سنت شفاهی غیرقابل تغییر و جا افتاده وجود داشته است، که این سه انجیل مطالب مشترک خود را از آن گرفته اند. ⁽³⁹⁾

البته این فرضیه تنها می تواند برای مطالبی که در هر سه انجیل تکرار شده، منبع پیدا کند. نیز می تواند به «فرضیه مرقسی» ⁽⁴⁰⁾ کمک کند؛ این فرضیه می گوید انجیل مرقس برای دو انجیل متی و لوقا منبع بوده است. از این رو، تقریبا تمام مطالب انجیل مرقس در دو انجیل دیگر تکرار شده است. ⁽⁴¹⁾

چون این سؤال پیش می آید که منبع انجیل مرقس چه بوده است؟ بر اساس فرضیه اول می توان گفت که این انجیل از منبع شفاهی استفاده کرده است. البته یک سخن در این جا این است که مرقس گفته های پطرس را نوشته است. اما مجموع این دو فرضیه هم مشکل را کاملا حل نمی کنند، چون درست است که تمام مطالب انجیل مرقس در دو انجیل دیگر آمده، اما مطالبی در هر دو انجیل آمده که در انجیل مرقس موجود نیست؛ منبع این مطالب چه بوده است؟

در این باره فرضیه سومی مطرح شده است. دانشمندان کتاب مقدس برای مطالب مشترک بین متی و لوقا منبعی فرض کرده اند، و به«~ Q، ~»که از کلمه آلمانی«~ Quelle ~»به معنای منبع گرفته شده، معروف است. ⁽⁴²⁾

بنابراین، دو انجیل متی و لوقا از دو منبع مشترک استفاده کرده اند: یکی انجیل مرقس و دیگری منبع«~ .Q ~»اما باز هم مشکل حل نشده است، چون در هر یک از این دو انجیل مطالبی وجود دارد که در انجیل مرقس و انجیل دیگر نیست، لذا دانشمندان مجبور شده اند دو منبع دیگر در نظر بگیرند: یکی منبع«~ M ~»و دیگری منبع«~ L، ~»که به ترتیب، اشاره به مطالب خاص هر یک از اناجیل متی و لوقا دارند. ⁽⁴³⁾

.3 نویسندگان اناجیل همنوا در بحث درباره هر یک از اناجیل همنوا درباره نویسندگان آنها هم بحث می شود، اما یک نکته وجود دارد که کلی است و خاص هیچ کدام از این سه انجیل نیست . این سه انجیل سنتا به سه شخصیت قرن اول مسیحیت نسبت داده می شوند. نام این سه انجیل از همین اشخاص گرفته شده است. از این سه، یکی متی است، که گفته می شود همان متای حواری است؛ دیگری مرقس است، که با یوحنای مرقس، شاگرد پطرس، تطبیق می شود؛ سومی لوقا است، که گفته می شود همان شاگرد خاص پولس است.

اما نکته این جاست که از هیچ جای این سه انجیل برنمی آید که نویسنده آنها کیست. تنها در عنوان کتاب نام این افراد آمده است. ولی حتی عنوان این اناجیل، و همچنین انجیل یوحنا به گونه ای است که انتساب به این افراد را نشان نمی دهد. در بیشتر کتابهای موجود، کلمه انجیل به اسم این افراد اضافه شده، و چنین می نماید که همین افراد نویسندگانشان بوده اند، اما عهد جدید در اصل به زبان یونانی نوشته شده، و اگر قسمتهایی از آن به غیر زبان یونانی نوشته شده باشد، نسخه اصلی در دسترس نیست، و تنها نسخه یونانی موجود است. در زبان یونانی این عنوان به گونه دیگری است:

چهار انجیل سنتا به متی، مرقس، لوقا و یوحنا نسبت داده می شوند، ولی عنوان اصلی اناجیل نامعلوم است. نام بیشتر کتابهای یونانی صریحا به نویسنده آنها اضافه می شود؛ مثلا می گویند : ایلیاد هومر و جمهوری افلاطون. این در حالی است که برای انجیلها حرف اضافه«~ Kata ~» (در زبان یونانی به معنای به روایت متی و...) به کار می برند، و گویا بدین شیوه از نسبت دادن آن کتابها به نویسندگان سنتی آنها می پرهیزند. ⁽⁴⁴⁾

به همین دلیل است که در بسیاری از متون و دایرةالمعارفهای انگلیسی عنوان اناجیل را این گونه قرار می دهند: «~ ... , .The Gospel According to Matthew Mark ~» ⁽⁴⁵⁾ و در زبان عربی این عنوان به این صورت به کار رفته است: «الانجیل بحسب متی، مرقس و.. .» . ⁽⁴⁶⁾

شاید بهترین برگردان فارسی این عنوان «انجیل به روایت متی، مرقس و...» باشد.

ب) مباحث ویژه هر یک از اناجیل همنوا

گفته شد که انجیل مرقس قدیمترین انجیل است، و ترتیب عهد جدید موجود مطابق تاریخ نگارش نیست. ما با ترتیب تاریخ نگارش به این بحث می پردازیم.

.1 انجیل به روایت مرقس عموما این انجیل را به یوحنای مرقس، دوست و همدم پطرس، که گاهی همسفر پولس نیز بوده است، نسبت می دهند. البته از خود انجیل چنین چیزی ثابت نمی شود، و حتی برخی احتمال می دهند که فرد دیگری به همین نام این انجیل را نوشته باشد. ⁽⁴⁷⁾

اگر نویسنده همان یوحنای مرقس باشد، نام او در عهد جدید آمده، و نام مادرش مریم است . در کتاب اعمال رسولان چنین آمده است که وقتی پطرس دستگیر شد و یک شب را در زندان سپری کرد، حواریون در خانه مریم، مادر یوحنای مرقس، برای دعا تجمع کردند. وقتی پطرس آزاد شد، مستقیما به خانه او آمد. ⁽⁴⁸⁾

او بعدا همراه پسر عموی خود، برنابا، که همراه پولس بود، در سفرهای تبلیغی شرکت می کند، ⁽⁴⁹⁾ اما در اثنای سفر به دلیل نامعلومی از آن دو جدا می شود و به اورشلیم باز می گردد. ⁽⁵⁰⁾

بعدها برنابا از پولس می خواهد که مرقس را نیز همراه خود ببرد، ولی پولس به این دلیل که بار اول آنها را ترک کرده بود، این امر را نمی پذیرد. از این رو، نزاعی سخت بین آنان درگرفت، و کار به جایی رسید که برنابا از پولس جدا شد، و همراه با مرقس مسیر دیگری را در پیش گرفت. ⁽⁵¹⁾ از رساله اول پطرس برمی آید که مرقس همراه پطرس در روم بوده و از نزدیکان او بوده است : «پسر من، مرقس، به شما سلام می رساند» . ⁽⁵²⁾

منشأ انجیل مرقس یوسبیوس (حدود 260 440)، اسقف قیصریه، از قول پاپیاس که بین سالهای 110 تا 130 میلادی اسقف شهر هیراپولیس در آسیای صغیر بوده است، ⁽⁵³⁾ درباره منشأ انجیل مرقس چنین نقل می کند:

«یوحنا که شیخ کلیسا بود نیز چنین گفته است: مرقس مترجم پطرس بود و هرچه ثبت کرد با دقت بسیار زیاد ثبت نمود. مع هذا، مطالب وی با همان ترتیبی نبود که خداوند ما سخن گفت یا انجام داد، زیرا وی کلام خداوند ما را نشنید و شاگرد او نبود، بلکه همان طوری که قبلا گفته شد، وی همسفر پطرس بود، و پطرس به او تعالیم لازم را داد، ولی فرمایشات خداوند را به ترتیب تاریخی برای او نقل نکرد. بنابراین، مرقس در هیچ قسمتی اشتباه نکرده، بلکه مطالب را ثبت نموده است، زیرا او در یک قسمت دقت کامل داشته است، و آن این که آنچه شنیده است به درستی ثبت کند و هیچ مطلب نادرست ننویسد» . ⁽⁵⁴⁾

یوسبیوس در قرن چهارم می زیسته، و او از پاپیاس نقل می کند، و منبع نقل این دو در دست نیست، لذا برخی احتمال داده اند که مرقس خودش مواد انجیل را جمع آوری کرده باشد. ⁽⁵⁵⁾ اگر این گونه باشد، ممکن است باز به همان منبع شفاهی، که قبلا ذکر شد، باز گردیم.

زمان و مکان نگارش انجیل مرقس گفته شد که اکثریت دانشمندان این انجیل را قدیمترین انجیل می دانند، و به همین مناسبت اختلافاتی که درباره زمان نگارش این انجیل وجود دارد بیان شد، و گفته شد که اکثر محققان برآن اند که این انجیل بین سالهای 65 70 میلادی نوشته شده است.

درباره مکان نوشته شدن این کتاب نیز اختلاف است. برخی محل نگارش آن را مصر، و برخی انطاکیه دانسته اند، ولی اکثر دانشمندان معتقدند این انجیل در روم نوشته شده است. ⁽⁵⁶⁾

.2 انجیل به روایت متی اعتقاد بر این بوده است که این انجیل، که مفصل ترین اناجیل است و در ابتدای مجموعه عهد جدید قرار گرفته، قدیمترین اناجیل است، و به دست متای حواری، نوشته شده است. همچنین بر این باور بوده اند که این انجیل در اصل به زبان عبری نوشته شده، و بعد به یونانی ترجمه شده است؛ هرچند اصل عبری آن موجود نیست. ⁽⁵⁷⁾ اما با آغاز نقادی عصر جدید، همه این عقاید زیر سؤال رفته است.

تاریخ نگارش انجیل متی برخی تاریخ نگارش این انجیل را به اوایل دهه 40 برگردانیده اند، ⁽⁵⁸⁾ اما از خود انجیل برمی آید که زمان نگارش آن باید بسیار دیرتر از این تاریخ باشد. در این انجیل آمده است که هنگامی که یهودای اسخریوطی عیسی را تسلیم کرد، از سران یهود سی پاره نقره دریافت کرد. اما یهودا به زودی پشیمان شد و پاره های نقره را در معبد انداخت. رؤسای کهنه این نقره ها را برداشتند وبا آن مزرعه ای برای مقبره غریبان خریدند. چون نقره به منزله خونبها بوده است، نام این مزرعه را «حقل الدم» گذاشتند. سپس می گوید: «از آن جهت، این مزرعه تا امروز به حقل الدم مشهور است» . ⁽⁵⁹⁾

فراموش شدن نام یک محل زمانی نسبتا طولانی را می طلبد، لذا تأکید بر روی کلمه «تاامروز» ، نشان می دهد که تاریخ نگارش این انجیل حداقل چند دهه پس از ماجرای صلیب بوده است.

از سوی دیگر، امروزه تقریبا مسلم است که انجیل متی پس از انجیل مرقس نوشته شده. به این دلیل که تمام مطالب مرقس در این انجیل آمده است. بنابراین، متی از مرقس استفاده کرده است. چنان که گفتیم، امروزه اکثریت دانشمندان بر این باورند که انجیل مرقس بین سالهای 65 70 میلادی نوشته شده است. پس تاریخ نگارش انجیل متی نمی تواند قبل از این تاریخ باشد.

نویسنده مسیحی، دکتر کشیش فهیم عزیز، پس از نقل اقوالی درباره تاریخ نگارش این انجیل می گوید:

پس ممکن است مانند اکثریت دانشمندان قائل شویم که این انجیل بعد از سال 70 میلادی، و چه بسا بین سالهای 75 80 میلادی، نوشته شده است. ⁽⁶⁰⁾

برخی دیگر، تاریخ نگارش را اندکی پس از سال 70 میلادی و تخریب اورشلیم می دانند. ⁽⁶¹⁾ همچنین برخی سال 90 میلادی را محتمل می دانند. ⁽⁶²⁾ با این حال، گروهی با استناد به این که این انجیل سقوط شهر اورشلیم در سال 70 میلادی را پیشگویی کرده، ⁽⁶³⁾ ولی اشاره ای به وقوع این پیشگویی نکرده، احتمال قویتر را این می دانند که اندکی قبل از سال 70میلادی نگاشته شده باشد. ⁽⁶⁴⁾

نویسنده انجیل متی به گفته اناجیل، حضرت عیسی فردی را که برای رومیان مالیات می گرفت دعوت می کند، و او می پذیرد. ⁽⁶⁵⁾ نام این فرد در انجیل متی، متی است، و در دو انجیل دیگر «لاوی» . از سوی دیگر، نام متای باجگیر در عهد جدید در فهرست حواریون قرار دارد. ⁽⁶⁶⁾

کلیسا از اوایل قرن دوم تا آغاز مطالعات نقادانه جدید، معتقد بوده است همین متای باجگیر، که نام دیگرش لاوی، و از حواریون بوده است، انجیل منسوب به متی را نگاشته است. ⁽⁶⁷⁾

این امر به دو دلیل بوده است: یکی این که عنوان این کتاب (انجیل به روایت متی) انتساب به او را می رساند. البته در خود متن هیچ دلیلی بر این انتساب وجود ندارد، اما از اوایل قرن دوم این عنوان بوده است؛ ⁽⁶⁸⁾ دلیل دوم شهادت پاپیاس است. یوسبیوس در اوایل قرن چهارم از پاپیاس در اوایل قرن دوم نقل می کند که متی انجیل خود را به زبان عبری نگاشت، و هر کس به اندازه توان خود این انجیل را ترجمه کرد. ⁽⁶⁹⁾

با این حال، محققان جدید این دو دلیل را کافی ندانسته، و انتساب این انجیل را به متای حواری مورد تردید قرار داده، بلکه رد کرده اند. آنها می گویند گفته پاپیاس بر انجیل موجود منطبق نمی شود، چون او می گوید متی انجیلش را به زبان عبری نگاشت؛ در حالی که لغت شناسان می گویند این انجیل موجود باید در اصل به زبان یونانی نوشته شده باشد. ⁽⁷⁰⁾

نکته دیگر این است که متای حواری خود شاهد حوادث زندگی حضرت عیسی بوده است؛ در حالی که انجیل موجود مطالب انجیل مرقس را، که خود از حواریون نبوده، به طور کامل نقل کرده است؛ و این نمی تواند قابل قبول باشد. ⁽⁷¹⁾ علاوه بر این، زبان مادری متای حواری آرامی بوده است؛ در حالی که انجیل مرقس به زبان یونانی نوشته شده و متی نمی توانسته از آن استفاده کند. ⁽⁷²⁾

با توجه به آنچه گفته شد، بسیاری بر این باورند که انجیل موجود را فرد دیگری که ناشناخته است و شاید نام او متی بوده، نوشته است. ⁽⁷³⁾ دست کم در این که بتوان این انجیل را به متای حواری نسبت داد تردید وجود دارد. ⁽⁷⁴⁾ البته هنوز هم برخی این انجیل را به صورت قطعی به متای حواری نسبت می دهند، و می گویند : از آن جا که متی در میان حواریون چندان مهم نبوده، انگیزه ای وجود نداشته که کسی انجیل بنویسد و به او نسبت دهد. ⁽⁷⁵⁾ ولی این دلیل چندان محکم به نظر نمی رسد، چون اولا اشتباه در استناد حتما نباید عمدی باشد؛ ثانیا انتساب به افراد ناشناخته تر زودتر پذیرفته می شود.

مکان نگارش انجیل متی و زبان اصلی آن برخی می گویند این انجیل برای اهالی فلسطین نگاشته شده است، ⁽⁷⁶⁾ ولی بیشتر مکان نگارش این انجیل را انطاکیه و برای اهالی آن دیار می دانند. ⁽⁷⁷⁾ با توجه به مطالبی که در انجیل آمده، گفته می شود که مخاطب این انجیل مسیحیان یهودی الاصل بوده اند. ⁽⁷⁸⁾

در گذشته عقیده بر این بود که این انجیل در اصل به زبان عبری نگاشته شده، و بعدا به زبان یونانی ترجمه شده است. ⁽⁷⁹⁾ دلیل اصلی این اعتقاد همان شهادت پاپیاس است، که نقل شد. اما، همانطور که گذشت، لغت شناسان می گویند کتاب موجود باید در اصل به زبان یونانی نگاشته شده باشد.

.3 انجیل به روایت لوقا و کتاب اعمال رسولان قبل از ورود به بحث درباره مؤلف و تاریخ نگارش این دو کتاب، باید بیان کنیم که چه ارتباطی بین این دو کتاب وجود دارد که باعث شده تحت یک عنوان به بحث درباره آنها بپردازیم. بدین منظور، دو نکته را یادآور می شویم :

.1 ابتدای این دو کتاب به گونه ای است که ظن بسیار قوی ایجاد می کند که نویسنده شان باید یک نفر باشد. در ابتدای انجیل لوقا چنین آمده است:

از آن جهت که بسیاری دست خود را دراز کردند به سوی تألیف حکایت آن اموری که نزد ما به اتمام رسید؛ چنان که آنانی که از ابتدا نظارگان و خادمان کلام بودند، به ما رسانیدند . من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را من البدایه به تدقیق در پی رفته به تو بنویسم ای تیوفلس عزیز! ⁽⁸⁰⁾

کتاب اعمال رسولان این گونه آغاز می شود:

صحیفه اول را انشا نمودم این تیوفلس! درباره همه اموری که عیسی به عمل نمودن و تعلیم دادن آنها شروع کرد. تا آن روزی که رسولان برگزیده خود را به روح القدس حکم کرده، بالا برده شد، که بدیشان نیز بعد از زحمت کشیدن خود خویشتن را زنده ظاهر کرد، به دلیلهای بسیار که در مدت چهل روز برایشان ظاهر می شد.... ⁽⁸¹⁾

از این دو فقره برمی آید که این دو کتاب برای یک فرد، یعنی تیوفلس، نوشته شده است. نویسنده در فقره دوم می گوید تا پایان زندگی عیسی قبلا به تو نوشتم. این دقیقا همان انجیل سوم است، و در نوشته دوم به زندگی و فعالیتهای رسولان می پردازد. بنابراین، ظاهر این دو فقره نشان می دهد که نویسنده این دو کتاب یکی است. همسویی الهیات و سبک نگارش و ادبیات این دو کتاب نیز مؤید این مطلب است. ⁽⁸²⁾ دانشمندان جدید هم یکی بودن مؤلف این دو کتاب را تقریبا یقینی انگاشته اند، و از این نظر، با سنت هماهنگ هستند. ⁽⁸³⁾

.2 در انجیل منسوب به لوقا هیچ اشاره ای به نویسنده آن نشده است، اما کتاب اعمال رسولان سرنخهایی درباره نویسنده اش به دست می دهد. در این کتاب، که قسمت عمده اش به مسافرتهای تبلیغی پولس اختصاص دارد، گاهی نویسنده ماجراهای پولس را با ضمیر سوم شخص دنبال می کند و گاهی با ضمیر اول شخص جمع. این امر نشان می دهد که نویسنده کتاب در برخی از سفرها همراه پولس بوده است. از سوی دیگر، پولس در رساله هایش گهگاه از همراهانش نام می برد . حال آیا از مقایسه نامهایی که در جاهای مختلف این رساله ها آمده، و جاهایی از کتاب اعمال رسولان که در آنها ضمیر اول شخص به کار رفته است، می توان نویسنده کتاب اعمال، و درنتیجه انجیل سوم را مشخص کرد؟

نویسنده انجیل سوم و کتاب اعمال رسولان ابتدای انجیل سوم، اطلاعاتی درباره نویسنده این کتاب به ما می دهد. خود نویسنده می گوید مطالب من بر اساس گفته های شاهدان عینی است، و «آنان که از اول نظارگان و خادمان کلام بودند، به ما رسانیدند.» بنابراین، نویسنده از حواریون نبوده است. نویسنده می گوید درباره همه این امور تحقیق می کنم و با دقت و ترتیب می نویسم. پس نویسنده فردی تحصیل کرده بوده است. همچنین از سبک نگارش و ادبیات این دو کتاب به دست می آید که او انسانی آشنا با زبان و فرهنگ یونانی بوده است. ⁽⁸⁴⁾

سنتا این انجیل را به لوقا، یار و همراه پولس، نسبت می دهند. این امر ریشه در شهادت ایرنئوس در پایان قرن دوم دارد. او در کتاب«~ Against Heresies ~»می گوید انجیل سوم را لوقا، آن گونه که پولس تبلیغ می کرد، نوشت. ⁽⁸⁵⁾

در عهد جدید سه یا چهاربار از لوقا نام برده شده است، و همه این موارد در رساله های پولس واقع شده اند. «و لوقای طبیعت، حبیب و دیماس به شما سلام می رسانند» ؛ ⁽⁸⁶⁾ «لوقا تنها با من است» ؛ ⁽⁸⁷⁾ «... و لوقا، همکاران من، تو را سلام می رسانند» . ⁽⁸⁸⁾ مورد چهارم، که در انطباق آن بر لوقا تردید است، این گونه است: «...ولوسیوس«~ (Lusius) ~»و...، که خویشان من اند، به شما سلام می رسانند» . ⁽⁸⁹⁾ علت تردید این است که معادل لاتین لوقا، «~ Luke ~»است، که برگردان اسم یونانی«~ Loukas ~»است. احتمالا واژه های«~ Loukios ~»و«~ Lusius ~»تغییر شکلهای همین کلمه باشند. چون همین تعبیر اخیر در این آیه آمده، احتمال داده شده که همان «لوقا» مقصود باشد. ⁽⁹⁰⁾ البته در ترجمه معروف فارسی به «لوقا» برگردان شده است.

از این موارد برمی آید که لوقا نزدیکترین دوست پولس بوده است. او احتمالا در انطاکیه و بر اثر تبلیغ پولس ایمان آورد و دوست و همراه وی گردید. ⁽⁹¹⁾ دانشمندان از تطبیق مواردی که پولس از لوقا نام برده با مواردی که در کتاب اعمال رسولان ضمیر اول شخص به کار رفته، و نیز با استفاده از خصوصیاتی که از ابتدای این دو کتاب و شیوه نگارش آنها به دست می آید، حدس قوی می زنند که نگارنده کتاب همان «لوقا» باشد. ⁽⁹²⁾

تعداد زیادی از دانشمندان جدید هم این استناد را پذیرفته اند و این شواهد را کافی دانسته اند، اما برخی دیگر یک اشکال جدی را مطرح کرده اند: اگر لوقا شاگرد خاص پولس است و همه جا همراه پولس بوده و حتی به گفته ایرنئوس انجیل او همان چیزهایی است که پولس تبلیغ می کرده است، پس چرا الهیات این دو کتاب با الهیات پولسی تباین کلی دارد؟ ⁽⁹³⁾ الهیات پولسی عیسی خدایی است؛ در حالی که الهیات این دو کتاب عیسی بشری است.

بنابراین، برای نویسنده این دو کتاب شواهد بیشتری نسبت به دو انجیل قبل وجود دارد، ولی خالی از اشکال و تردید نیست.

زمان و مکان نگارش انجیل لوقا و کتاب اعمال رسولان درباره زمان نگارش این دو کتاب، آغاز خود آنها دو نکته را آشکار می کند: یکی این که کتاب اعمال رسولان حتما بعد از انجیل لوقا نوشته شده است، چون نویسنده در ابتدای آن به نوشته اول خود، یعنی انجیل سوم، اشاره می کند: «صحیفه اول را انشا نمودم ای تیوفلس!» ⁽⁹⁴⁾ نکته دیگر این است که در ابتدای انجیل لوقا آمده است که «از آن جهت که بسیاری دست خود را دراز کردند به سوی تألیف حکایت آن اموری که نزد ما به اتمام رسید... من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را... به تو بنویسم ای تیوفلس!» بنابراین، او در زمانی انجیل خود را می نوشته که قبل از او عده زیادی دست به چنین کاری زده بوده اند. و گفته شد که امروزه غالب محققان معتقدند انجیل نویسی در اواسط دهه 60 میلادی آغاز گشت. پس تاریخ نگارش این انجیل نمی تواند قبل از سال 70 میلادی باشد.

از سوی دیگر، در بحث اناجیل همنوا گفته شد که چون همه مطالب انجیل مرقس در این انجیل تکرار شده، پس انجیل مرقس منبعی برای انجیل لوقا بوده است؛ و در بحث انجیل مرقس گذشت که غالب محققان تاریخ نگارش این انجیل را بین سالهای 65 70 میلادی می دانند. پس انجیل لوقا باید بعد از سال 70 میلادی نگاشته شده باشد.

برخی از محققان می گویند از بین سه انجیل همنوا، انجیل لوقا از نظر تاریخ نگارش آخرین است. ⁽⁹⁵⁾ برخی دیگر بر این عقیده اند که انجیل لوقا تنها از انجیل متی استفاده کرده است. ⁽⁹⁶⁾

همه این شواهد نشان دهنده آن است که این انجیل نمی تواند قبل از انجیل متی نوشته شده باشد. قبلا نیز گفته شد که برخی تاریخ نگارش انجیل متی را تا حدود سال 90 میلادی احتمال می دهند، ولی غالبا اندکی قبل یا بعد از سال 70 میلادی را قویتر می دانند.

بنابراین، تاریخ نگارش دو کتاب انجیل لوقا و اعمال رسولان در زمانی بین سالهای 70 90 است، که 80 تا 85 معمولتر است. ⁽⁹⁷⁾ البته برخی تاریخ نگارش این انجیل را تا حدود 100 میلادی هم احتمال داده اند. ⁽⁹⁸⁾ با این همه، برخی قبل از سال 64 میلادی را محتمل می دانند، و دلیل آنها این است که کتاب اعمال رسولان، که بیشتر به سفرها و فعالیتهای پولس می پردازد، ماجرای پولس را به پایان نبرده، و در حدود سال 62 میلادی ختم کرده است. بنابراین، کتاب اعمال نمی تواند خیلی دیرتر از این تاریخ نوشته شده باشد، و انجیل لوقا هم قبل از اعمال نوشته شده است. پس تاریخ نگارش آن جلوتر از این تاریخ است. ⁽⁹⁹⁾

علت ناتمام ماندن ماجرای پولس در کتاب اعمال رسولان معلوم نیست. البته این نمی تواند دلیل محکمی برای نشان دادن تاریخ نگارش این کتاب باشد و با ادله فراوان محققان مقابله کند.

از خود این دو کتاب چیزی درباره مکان نگارش آنها به دست نمی آید. در این باره شهرهای زیادی نام برده شده است که هیچ کدام دلیل قطعی ندارند. ⁽¹⁰⁰⁾

نوشته های منسوب به یوحنا بررسی مؤلف یا مؤلفان و نیز تاریخ نگارش نوشته های منسوب به یوحنا از این جهت اهمیت دارد که غیر از رساله های پولس، تنها نوشته هایی در عهد جدید هستند که الهیات و مسیح شناسی عیسی خدایی را ترویج می کنند. بنابراین، نوشته های عیسی خدایی عهد جدید به دو نفر منسوب اند: پولس و یوحنا. حال این سؤال پیش می آید که آیا این دو دسته نوشته دو منشأ جدا داشته اند یا این که یکی از آنها تحت تأثیر دیگری بوده است؟ در عهد جدید، انجیل چهارم، سه رساله و کتاب مکاشفه به یوحنا منسوب اند، که اینک به بررسی آنها می پردازیم.

الف) انجیل به روایت یوحنا

انجیل چهارم با سه انجیل دیگر بسیار متفاوت است. علاوه بر این که تنها انجیلی است که الهیات عیسی خدایی را ترویج می کند، از نظر سبک نگارش و ترکیب و مطالب با اناجیل دیگر بسیار متفاوت است. در این انجیل مثل وجود ندارد؛ در حالی که به گفته سه انجیل دیگر، حضرت عیسی بسیاری از مطالب را در قالب مثل بیان می کرده است. تعداد اندکی معجزه، یعنی هفت عدد، در آن نقل شده، که پنج عدد آنها در اناجیل دیگر موجود نیست. نیز سخنان و مراودات حضرت عیسی در این انجیل با سه انجیل دیگر متفاوت است. ⁽¹⁰¹⁾ از این رو، تحقیق درباره وثاقت این انجیل از نظر نویسنده، منبعی که از آن استفاده کرده، و تاریخ نگارش آن، اهمیت ویژه ای یافته است.

تاریخ نگارش انجیل یوحنا

چه در سنت مسیحی و چه در میان محققان امروزی، کمتر کسی در این مطلب شک کرده است که در میان چهار انجیل موجود در مجموعه عهد جدید، انجیل یوحنا از نظر تاریخی آخرین است. ⁽¹⁰²⁾ اما این که این انجیل در چه زمانی نوشته شده، بیش از سه انجیل دیگر مورد اختلاف واقع شده است؛ به گونه ای که از قبل از سال 70 میلادی تا نیمه دوم قرن دوم احتمال داده شده است؛ اما اکثریت دانشمندان نه قدمت سال 70 میلادی را قبول دارند و نه تأخر آن را تا نیمه دوم قرن دوم. ⁽¹⁰³⁾ هرچه از نیمه دوم قرن دوم به عقب برگردیم، تعداد قائلان به آن تاریخ بیشتر می شود؛ مثلا تعداد قابل توجهی معتقدند که در نیمه اول قرن دوم نگاشته شده است. ⁽¹⁰⁴⁾ همچنین هرچه از سال 70 میلادی به جلو بیاییم، باز تعداد قائلان به آن افزایش می یابد؛ ⁽¹⁰⁵⁾ و ظاهرا این دو در حدود پایان قرن اول به هم می رسند. بنابراین، قویترین قول این است که این کتاب در حدود پایان قرن اول نگاشته شده است، ⁽¹⁰⁶⁾ و شاید بهترین فاصله زمانی نگارش این کتاب بین سالهای 90 تا 115 میلادی باشد. ⁽¹⁰⁷⁾ سنت مسیحی هم به همین تاریخ، یعنی پایان قرن اول، مایل بوده است. ⁽¹⁰⁸⁾ بنابراین، آنچه توماس میشل درباره نظر دانشمندان مسیحی درباره تاریخ نگارش این انجیل گفته است، صحیح به نظر نمی رسد:

اما دانشمندان در مورد تاریخ نگارش آن [انجیل یوحنا] اختلاف دارند، و سالهایی که حدس زده شده، از 65 تا 90 را شامل می شود، که البته تاریخ اول (یعنی سال 65) را ترجیح داده اند . ⁽¹⁰⁹⁾

چنان که گفته شد، کسانی که تاریخ نگارش این انجیل را به قبل از سال 70 میلادی برگردانیده اند، بسیار نادرند.

نویسنده انجیل یوحنا

چه کسی انجیل یوحنا را نوشته است؟ نویسنده ای مسیحی به نام کشیش دکتر فهیم عزیز، به این سؤال چنین پاسخ می دهد:

این سؤال مشکل است، و جواب به آن بررسی و تحقیق گسترده ای را می طلبد، و غالبا به این عبارت ختم می شود که غیر از خدای یگانه هیچ کس نمی داند چه کسی این انجیل را نوشته است . ⁽¹¹⁰⁾

از پایان قرن دوم میلادی به بعد، اعتقاد غالب در کلیسای مسیحی این بوده است که این انجیل به دست یوحنا، پسر زبدی، که یکی از حواریون بوده، نوشته شده است؛ ⁽¹¹¹⁾ تا این که این اعتقاد در قرن نوزدهم زیر سؤال رفته است. ⁽¹¹²⁾

یوحنا، پسر زبدی، از حواریون است، و نام او همه جای عهد جدید همراه نام حواریون آمده است. او از اولین کسانی است که به حضرت عیسی ایمان آورده است. او با برادرش یعقوب، همراه پدرشان زبدی، مشغول تعمیر تور ماهیگیری خود بودند که حضرت عیسی آن دو برادر را دعوت کرد و آنها در پی آن حضرت رفتند. ⁽¹¹³⁾ پس از این او از حواریون می گردد. اعتقاد کلیسابر این بوده است که یوحنای حواری مدت طولانی زیست و در اواخر عمر در افسس در آسیای صغیر می زیسته و نزدیک به پایان عمرش انجیل چهارم را در این شهر نوشته است. ⁽¹¹⁴⁾

برای اثبات این قول عمدتا دو شاهد اقامه شده است: یکی از درون خود کتاب و دیگر از خارج آن و شهادت دیگران. از برخی قسمتهای این کتاب حدس زده می شود که این انجیل باید به دست یکی از همراهان حضرت عیسی نوشته شده باشد. اما عمده این موارد حدسی است. تنها باب آخر انجیل یوحنا علایمی درباره نویسنده به دست می دهد که بسیار مفیدند. در این باب از شاگردی سخن رفته است که عیسی به او محبت می نمود. ⁽¹¹⁵⁾ در همین باب می گوید: همین شاگرد محبوب بود که هنگام شام آخر بر سینه حضرت عیسی تکیه زده بود. ⁽¹¹⁶⁾ در پایان هم می گوید: «و این شاگردی است که به این چیزها شهادت داد و اینها را نوشت» . ⁽¹¹⁷⁾

با بررسی خود انجیل یوحنا و اناجیل دیگر به دست آورده اند که این شاگرد محبوب که احتمالا بسیار جوان یا حتی کودک بوده است که در هنگام شام آخر به سینه حضرت عیسی تکیه داده همان یوحنا پسر زبدی بوده است. اما مشکل این است که بسیاری معتقدند باب آخر بعدا و به دست شخص دیگری نوشته شده است؛ ⁽¹¹⁸⁾ و اگر این باب حذف شود، از درون خود کتاب نمی توان شاهد محکمی برای تعیین نویسنده آن پیدا کرد.

دلیل دیگر شهادتی است که ایرنئوس در حدود سال 180 میلادی از پلیکارپ که اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم می زیسته و شاگرد یوحنای حواری بوده است نقل می کند؛ و آن شهادت این است که یوحنای حواری نویسنده انجیل سوم است. ⁽¹¹⁹⁾

دانشمندان این دلیل را هم رد می کنند و می گویند به شهادت ایرنئوس نمی توان اعتماد کرد، چون قبل از او و در اواسط قرن دوم ژوستین شهید از یوحنای رسول سخن می گوید و درباره او مطالبی می نویسد، اما هیچ ذکری از انجیل او نمی کند؛ در حالی که کتاب مکاشفه را به او نسبت می دهد. پس نویسنده انجیل چهارم فردی غیر از یوحنای رسول است. ⁽¹²⁰⁾

یوسبیوس که در اوایل قرن چهارم می زیسته، از پاپیاس که در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم می زیسته نقل می کند که در این زمان یوحنای دیگر که به «پیر» معروف بوده، در افسس زندگی می کرده است. عده ای از محققان جدید می گویند که در واقع یک یوحنا در افسس می زیسته، که همین یوحنای پیر بوده، و او انجیل چهارم را نوشته است، و بعدا با یوحنای رسول مشتبه شده است. ⁽¹²¹⁾

دلیل دیگری که برای رد انتساب این انجیل به یوحنای حواری آورده می شود، این است که اگر یوحنای حواری نویسنده این انجیل است، پس چرا این اندازه با سه انجیل دیگر متفاوت است؟ آیا می توان گفت که دو نفر که شاهد یک ماجرا بوده اند و معتبر هم هستند، این اندازه متفاوت نقل می کنند؟ ⁽¹²²⁾

دلیل دیگر این است که انجیل چهارم پر از مضامین فلسفی و یونانی است؛ و به گفته کتاب اعمال رسولان (4: 13)، یوحنا فردی عامی و بی سواد بوده است. بنابراین، او نمی تواند نویسنده این انجیل باشد. ⁽¹²³⁾

این ادله باعث شده است که اکثر مفسران کتاب مقدس نسبت این انجیل را به یوحنا نپذیرند . ⁽¹²⁴⁾ بنابراین، بهتر است مانند فهیم عزیز بگوییم تنها خدا می داند چه کسی انجیل چهارم را نوشته است.

منشأ انجیل یوحنا

از آنچه گذشت، معلوم گردید که انجیل چهارم به دست فردی نامشخص، در حدود پایان قرن اول، نگاشته شده است. بنابراین، به احتمال قوی اناجیل دیگر، که احتمالا چند دهه زودتر نوشته شده اند، در اختیار نویسنده بوده است. از این گذشته، حتما رساله های پولس، که از نیم قرن جلوتر در کلیساها خوانده می شده اند، در اختیار او بوده اند. ⁽¹²⁵⁾

اما این کتاب با دیگر اناجیل و حتی رساله های پولس متفاوت است، چون عناصر بسیاری از فلسفه یونان در آن مشهود است. از این رو، ویل دورانت می گوید: «انجیل چهارم از فلسفه یونان مایه گرفته است.» نیز می گوید: «با در نظر داشتن همه آنچه گفته شد، اگر یک بار دیگر مقدمه انجیل چهارم را بخوانیم و به جای واژه «کلمه» ، که ترجمه لوگوس یونانی است، خود لوگوس را بگذاریم، فورا درمی یابیم که نویسنده به فیلسوفان پیوسته است» . ⁽¹²⁶⁾

با این حال، این انجیل با رساله های پولس، از جهت الهیات و مسیح شناسی، درست مانند هم هستند، و هر دو از مسیح شناسی عیسی خدایی پیروی می کنند. بنابراین، با توجه به این که مسیح شناسی عیسی خدایی به پولس منسوب است و رساله های پولس حدود نیم قرن پیشتر نوشته شده اند، طبیعی است که مانند بسیاری دیگر بگوییم نویسنده انجیل چهارم، الهیات و مسیح شناسی پولسی را گرفته است، ولی آن را در قالب خاصی ریخته است. همان طور که فیلون اسکندرانی یهودیت را به گونه ای بیان می کرد که برای یونانیان قابل فهم باشد، نویسنده انجیل چهارم نیز مسیحیت را طوری بیان می کند که برای یونانیان قابل فهم باشد. ⁽¹²⁷⁾ بنابراین، او اصطلاحات و قالبها را از فلسفه یونان می گیرد و الهیات پولسی را در آن می ریزد.

ب) رساله های یوحنا در عهد جدید

سه رساله به یوحنا منسوب است: رساله نخست خطاب به فردی خاص نیست و عمومی است. رساله دوم خطاب به خاتون برگزیده و فرزندانش است، که گاهی گفته می شود مقصود از خاتون برگزیده، همان کلیساست. ⁽¹²⁸⁾ رساله سوم به فردی به نام «غایس» نوشته شده، که شبان یا پیشوای کلیسا بوده است. ⁽¹²⁹⁾ رساله دوم و سوم بسیار کوتاه هستند و بیشتر به مسائل روزمره کلیسا پرداخته اند، اما رساله اول نسبتا طولانی است و بیشتر مسائل عقیدتی را دربرمی گیرد. این رساله از نظر محتوا همان مطالب انجیل چهارم را دنبال می کند، و هر دو یک الهیات را ترویج می کنند . ⁽¹³⁰⁾

اعتقاد کلیسای مسیحی بر این بوده است که این سه رساله را همان نویسنده انجیل چهارم، یعنی یوحنا پسر زبدی، نوشته است. ⁽¹³¹⁾ از سوی دیگر، سبک نگارش این سه رساله به گونه ای است که بسیاری از محققان برآن اند که نویسنده آنها باید همان نویسنده انجیل چهارم باشد. ⁽¹³²⁾ بنابراین، محققان جدید این رساله ها را هم به یوحنای پیر، نه یوحنای حواری، نسبت می دهند . البته اگر ثابت شود که این سه رساله و انجیل چهارم را یک نفر نوشته است، در رساله های دوم و سوم، شواهدی ظنی وجود دارد که نویسنده یوحنای پیر بوده است؛ از جمله این که هر دو رساله با این عبارت آغاز می شود: «من که پیرم...» این تعبیر نشان می دهد که نویسنده با عنوان «پیر» معروف بوده است.

یوسبیوس از پاپیاس نقل می کند که در آن زمان در افسس دو نفر به نام یوحنا می زیسته اند : یکی یوحنای حواری، و دیگری یوحنای پیر. محققان جدید می گویند در واقع یک یوحنا در افسس می زیسته، که همان یوحنای پیر بوده است، و بعدا با یوحنای حواری مشتبه شده است. در صورتی که این تحلیل درست باشد، باید بگوییم اگر رساله دوم و سوم یوحنا را همان کسی نگاشته که انجیل چهارم و رساله اول را، پس گفته محققان جدید درباره هر چهار کتاب تقویت می شود، چون کلمه «پیر» ظاهر در این است که او معروف به این نام بوده است.

سنت مسیحی زمان و مکان نگارش این رساله ها را اواخر عمر یوحنا، یعنی پایان قرن اول، و در شهر افسس می داند. اما مشخص نیست که این رساله ها زودتر نوشته شده اند یا اناجیل . ⁽¹³³⁾

ج) مکاشفه یوحنا

این کتاب از یک مکاشفه سخن می گوید و مسائل آخر الزمان را پیشگویی می کند؛ و از این جهت، با بقیه قسمتهای عهد جدید متفاوت است. پس بحث درباره تاریخ و مکان نگارش این کتاب و نویسنده آن اهمیت کمتری دارد. درباره نویسنده این کتاب از قدیم اختلاف بوده است، و اکثر دانشمندان نویسنده این کتاب را غیر از نویسنده انجیل چهارم و سه رساله یوحنا می دانسته اند . ⁽¹³⁴⁾

درباره نویسنده این کتاب چند نکته را باید در نظر گرفت: .1 خود کتاب می گوید نام نویسنده یوحناست؛ ⁽¹³⁵⁾.2 اندیشه ها و طرز تفکر نویسنده با نویسنده انجیل چهارم بسیار متفاوت است؛ به گونه ای که ویل دورانت می گوید: «باور نکردنی است که انجیل چهارم و کتاب مکاشفه اثر یک فرد باشد . کتاب مکاشفه از شعر یهود، و انجیل چهارم از فلسفه یونان مایه گرفته است» ؛ ⁽¹³⁶⁾.3 این کتاب، برخلاف انجیل چهارم، با ادبیات یونانی بسیار ضعیف نوشته شده است؛ .4 از نظر زمان نگارش، بسیار زودتر از انجیل چهارم نوشته شده است، و بسیاری تاریخ نگارش آن را به زمان فشار و شکنجه نرون در سال 65 میلادی برمی گردانند. ⁽¹³⁷⁾

یوحنای حواری یک فرد عامی و غیرعالم است، که در فرهنگ یهودی رشد کرده است. ⁽¹³⁸⁾ همه شواهدی که گفته شد، بر این فرد منطبق است. احتمال دارد او نویسنده کتاب مکاشفه باشد؛ برخلاف انجیل چهارم و رساله ها.

دیگر نوشته های عهد جدید

تنها چهار رساله کوتاه از عهد جدید معرفی نشده اند، که عبارت اند از: رساله یعقوب، رساله های اول و دوم پطرس، رساله یهودا. با توجه به کم اهمیت بودن این رساله ها در عهد جدید، به اختصار به بررسی نویسندگان و تاریخ نگارش آنها می پردازیم.

الف) رساله یعقوب

شاید بتوان گفت تنها نوشته ای از عهد جدید که صریحا تعالیم پولس را رد می کند، رساله یعقوب است. یکی از مهمترین تعالیم پولس این است که انسان تنها با ایمان به مسیح رستگار می شود، نه با عمل به شریعت. این گفته در رساله های پولس، به ویژه غلاطیان و رومیان، بارها تکرار شده است. اما نویسنده این رساله با صراحت تمام این گفته را رد می کند: «ای برادران من! چه سود دارد اگر کسی گوید ایمان دارم، وقتی که عمل ندارد؟ آیا ایمان می تواند او را نجات بخشد؟ ولیکن ای مرد باطل! آیا می خواهی بدانی که ایمان بدون اعمال باطل است؟ آیا پدر ما ابراهیم به اعمال عادل شمرده نشد، وقتی که پسر خود اسحاق را به قربانگاه گذرانید... پس می بینید که انسان از اعمال عادل شمرده می شود، نه از ایمان تنها» . ⁽¹³⁹⁾

صراحت نویسنده این رساله به گونه ای است که گفته می شود در مخالفت مستقیم با پولس نوشته شده است. ⁽¹⁴⁰⁾

نویسنده این رساله خود را در ابتدای رساله، یعقوب، غلام عیسی مسیح، معرفی می کند. سنت کلیسا بر این است که این یعقوب برادر حضرت عیسی است. ⁽¹⁴¹⁾ اما اشکال شده است که ادبیات یونانی این رساله بسیار خوب است و نمی تواند نوشته یعقوب برادر عیسی باشد. ⁽¹⁴²⁾ با توجه به این که در عهد جدید پنج نفر به نام یعقوب وجود دارد، مشخص کردن این که کدام یک این رساله را نوشته اند، چندان آسان نیست. ⁽¹⁴³⁾

از محتوای رساله معلوم است که نباید قبل از فعالیتهای تبلیغی پولس نوشته شده باشد. از این رو، برخی می گویند از آن جا که یعقوب، برادر حضرت عیسی، در سال 66 میلادی فوت کرده است، نمی توانسته به رساله های پولس دسترسی پیدا کند، تا این گونه با آنها به مخالفت بپردازد. ⁽¹⁴⁴⁾ اما می توان گفت که حتی اگر رساله ها در دسترس او نبوده است، طبیعی است که تعالیم پولس را که در شهرهای مختلف قبل از آن زمان تبلیغ شده بود شنیده باشد.

با این که درباره تاریخ نگارش این رساله اختلاف است و برخی تاریخ آن را اوایل قرن دوم دانسته اند، اما بیشتر حدود سال 60 میلادی را ترجیح می دهند، ⁽¹⁴⁵⁾ که با مطالب این رساله نیز مناسب است.

ب) دو رساله منسوب به پطرس در عهد جدید

دو رساله به پطرس رسول منسوب است که بزرگترین حواری حضرت عیسی به شمار می رفته است. هر دو رساله با نام پطرس رسول آغاز می شوند، و چنین می نماید که نویسنده آنها پطرس حواری است. رساله اول به کلیساهای شهرهای آسیای صغیر نوشته شده است، و مسیحیان آن منطقه را به صبر و بردباری دعوت می کند. البته در لابه لای آن عباراتی است که با تعالیم پولس بی شباهت نیست، و ادبیات آن با رساله های پولس قابل مقایسه است. ⁽¹⁴⁶⁾

سنت کلیسا این رساله را به پطرس رسول نسبت می داده است، اما محققان جدید این انتساب را به شدت زیرسؤال برده اند. ⁽¹⁴⁷⁾ آنها می گویند ادبیات یونانی عالی این رساله، نمی تواند نوشته یک ماهیگیر ساده باشد . همچنین فقراتی از آن به تعالیم پولسی شبیه است. دیگر این که شکنجه و آزار مسیحیان آسیای صغیر به این زودی نبوده است که پطرس برای آنها نامه بنویسد و آنها را به صبر و شکیبایی توصیه کند. همه این امور نشانه آن است که فرد دیگری که احتمالا از پیروان پطرس بوده نزدیک به پایان قرن اول این رساله را نوشته است. ⁽¹⁴⁸⁾

رساله دوم پطرس هم مسیحیان را به صبر و بردباری دعوت می کند، و حقایقی را درباره ایمان مسیحی به آنها گوشزد می کند و مسیحیان را از هرزگی و بی بند و باری برحذر می دارد. در عهد جدید، غیر از کتاب اعمال رسولان و رساله های پولس، تنها در یک جا از پولس سخن رفته و از او تعریف شده است؛ آن هم پایان همین رساله است. بنابراین، اگر انتساب این رساله به پطرس ثابت شود، اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این رساله، چه از نظر محتوا و چه از نظر شیوه نگارش، با رساله اول اختلاف فاحشی دارد. ⁽¹⁴⁹⁾

هرچند این رساله به پطرس نسبت داده می شود، محققان تاریخ نگارش آن را حدود سال 150 میلادی می دانند، و برای آن شواهد فراوانی می آورند. بنابراین، نویسنده آن فردی دیگر بوده است و برای این که نوشته اش مورد قبول واقع شود، آن را به پطرس نسبت داده است. ⁽¹⁵⁰⁾

ج) رساله یهودا

این رساله بسیار کوتاه، درباره خطر معلمان دروغین و پرهیز از هرزگی و بی بند و باری مطالبی را به مسیحیان گوشزد می کند. رساله با نام «یهودا غلام عیسی مسیح و برادر یعقوب» آغاز می شود؛ و معتقد بوده اند که یهودا برادر عیسی و یعقوب است. اما بسیاری از دانشمندان این نسبت را نادرست می دانند و زمان نگارش این رساله را قرن دوم می دانند. ⁽¹⁵¹⁾ بسیاری معتقدند مطالب این رساله مربوط به زمانی بسیار متأخرتر از آن است که یکی از معاصران حضرت عیسی و حواریون بتواند آن را بنویسد. ⁽¹⁵²⁾ با این حال، برخی تاریخ آن را اواخر قرن اول ⁽¹⁵³⁾ و یا قبل از تخریب اورشلیم در سال 70 میلادی می دانند. ⁽¹⁵⁴⁾

جمع بندی

الف) هیچ یک از قسمتهای عهد جدید را نمی توان به صورت قطعی به حواریون نسبت داد؛ و اگر بخواهیم بحثها و دلایل دانشمندان و محققان جدید را مبنا قرار دهیم، باید بگوییم از این مجموعه، که اناجیل متی و یوحنا و رساله های یوحنا و مکاشفه یوحنا و دو رساله پطرس، سنتا به حواریون نسبت داده می شده است، به جز کتاب مکاشفه، استناد بقیه تقریبا به صورت قطعی رد شده است. مضافا این که کتاب مکاشفه هم مورد تردید واقع شده است.

ب) تنها قسمتی از عهد جدید، که نویسنده آن به صورت قطعی مشخص است، هفت یا هشت رساله پولس است.

ج) مسلم است که رساله های پولس نخستین نوشته های عهد جدیدند، و پیش از این که سایر بخشهای عهد جدید نوشته شود، پولس قبل از سال 65 میلادی، در شهرهای مختلف اندیشه های خود را تبلیغ می کرد.

د) انجیل نویسی پس از سال 65 میلادی، یعنی سال کشته شدن پطرس و پولس، آغاز گشته است؛ و سه انجیل همنوا و دیگر قسمتهای عهد جدید از این زمان به بعد نوشته شده اند.

ه) در عهد جدید دو الهیات به چشم می خورد: عیسی خدایی، عیسی بشری. سالها قبل از نوشته شدن بخش عیسی بشری، الهیات عیسی خدایی نوشته شده و در کلیساها خوانده می شده است. بنابراین، شاید بتوان گفت زمانی که انجیل نویسان اناجیل همنوا را می نگاشته اند، چند دهه از آغاز تبلیغ الهیات پولسی گذشته بود؛ و اگر در آنها تعابیری از قبیل «پسر خدا» وجود دارد، به معنای الوهیت نیست. اما کاربرد لفظ «پسر» ، و تصویر رابطه ای خاص میان حضرت عیسی و خدا، تحت تأثیر ادبیات پولسی بوده است، که در آن زمان رواج داشت.

و) غیر از رساله های پولس، انجیل چهارم و سه رساله منسوب به یوحنا نیز از الهیات عیسی خدایی پیروی می کنند. اگر به تاریخ نگارش این چهار نوشته نگاه کنیم، می بینیم فاصله قابل توجهی با تاریخ نگارش اناجیل همنوا دارند؛ یعنی حدود سی سال پس از اناجیل همنوا و بیش از نیم قرن پس از رساله های پولس نگاشته شده اند. بنابراین، با گذشت زمان، الهیات پولسی و عیسی خدایی بیشتر رایج می شده است؛ به گونه ای که این اندیشه در انجیل چهارم و برخی رساله های منسوب به یوحنا از رساله های پولس شدیدتر و صریحتر شده است.

ز) رساله های پولس یک عقیده و اندیشه و یک الهیات ویژه را ترویج می کرده که شخصیت مسیح در آن نقش محوری و اصلی را داشته است. همچنین این عقیده سالها ترویج و تبلیغ می شده و بعدها زندگینامه حضرت عیسی در اناجیل همنوا نگاشته شده است. از این رو، شاید کسی بتواند ادعا کند که این زندگینامه تحت تأثیر آن عقاید نگاشته شده است.

ح) پولس خود را مأمور تبلیغ در میان غیریهودیان خواند، و غیریهودیان در بخش بسیار وسیعی از امپراتوری روم ساکن بودند؛ و بی آن که اطلاعی از یهودیت داشته باشند، ابتدائا با روایت پولسی از مسیحیت آشنا گردیدند؛ و به زودی اکثریت مسیحیان را همین غیر یهودیان تشکیل دادند. بنابراین، نقش ویژه رساله های پولس و تعالیم او در مسیحیت روشن می شود . این نفوذ و تأثیر تا حدی است که برخی از مسیحیان می گویند: «پولس حواری را غالبا دومین مؤسس مسیحیت لقب داده اند» ؛ ⁽¹⁵⁵⁾ «پولس به خاطر توسعه یافتن افکارش مخصوصا توسط دسته ای از نویسندگان در پایان قرن اخیر متهم به این شده است که آن قدر مسیحیت را تغییر داده که گویی مؤسس دوم آن است» . ⁽¹⁵⁶⁾

منابع فارسی

.1 کتاب مقدس.

.2 بی.ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم، .1375

.3 هاکس، مستر، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، چاپ اول، .1377

.4 فیلسون، فلوید، کلید عهد جدید، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، انتشارات نورجهان، .1333

.5 میلر، و.م، تاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری روم و ایران، ترجمه علی نخستین، انتشارات حیات ابدی، چاپ دوم، .1981

.6 ا.گریدی، جوان، مسیحیت و بدعتها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، مؤسسه فرهنگی طه، چاپ اول، .1377

.7 میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب چاپ اول، .1377

.8 آشتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین مسیح، نشر نگارش، .1368

.9 سی. تنی. مریل، معرفی عهد جدید، ج 1 و 2، ترجمه ط. میکائیلیان، انتشارات حیات ابدی، چاپ اول، .1362

.10 دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج 3 (قیصر و مسیح)، ترجمه حمید عنایت و...، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، .1370

.11 رابرتسون، آرچیبالد، عیسی؛ اسطوره یا تاریخ، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، .1377

منابع عربی

.12 الفغالی، الخوری بولس، المدخل الی الکتاب المقدس، ج 5، بیروت، منشورات المکتبة البولیستة، چاپ اول، .1995

.13 جماعة من اللاهوتیین، تفسیر الکتاب المقدس، ج 5، بیروت، دار منشورات النفیر، چاپ دوم، .1990

.14 جماعة من اللاهوتین، تفسیر الکتاب المقدس، ج 6، بیروت، دار منشورات النفیر، چاپ اول، .1988

.15 شلبی، الدکتور احمد، مقارنة الادیان، ج 2، (المسیحة)، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، چاپ دهم، .1993

.16 الفغالی، الخوری بولس، المدخل الی الکتاب المقدس، ج 4، بیروت، منشورات المکتبة البولیستة، چاپ اول، .1994

.17 تفسیر العهد الجدید، قاهره، دارالثقافة، چاپ دوم، بی تا.

.18 عبدالملک، الدکتور پطرس و...، قاموس الکتاب المقدس، قاهره، دارالثقافة، چاپ دهم، .1995

.19 فهیم عزیز، الدکتور القس، المدخل الی العهد الجدید، قاهره، دارالثقافه، بی تا.

منابع انگلیسی

(علامت اختصاری«~ : ER. ME) .The Encyclopedia of Religion, V. 8, 9, 2 Macmilan Publishing Company, New York, 1987 : 1. Eliade, Mircea ~»

(علامت اختصاری :«~ WB) .s Who in the Bible, Zondervan Publishing House, Grand Rapids , Michigan, 1995' 2. D. Gardner, Paulo, Who ~»

(علامت اختصاری :«~ NIDB) .The New International Dictionary of the Bible, Reqency reference Library, Grand Rapids, Mi, U. S. A,1987 : 3. Douglas, J. D ~»

(علامت اختصاری :«~ HBD) .s Bible Dictionary, Harper San Francisco , 1985'Harper : . 4. Achtemeier, Paul J ~»

(علامت اختصاری :«~ ODC) .The Oxford Dictionary of the Christian Church, London, Oxford University Press, 1957 : 5. Cross, F. L ~»

پی نوشتها:

.1 تاریخ کلیسای قدیم، ص 66؛ کلام مسیحی، ص .28

.2 متی، 16: 18 .19

.3 یوحنا، 21: 15 .17

.4 اعمال رسولان، 9: 1 .10

.5 متی، 13: 57؛ لوقا، 6: 4 ؛ 13: .23

.6 اعمال رسولان، 3: .13

.7 متی، 8: 20، و موارد بسیار دیگری در عهد جدید.

.8 یوحنا، 1: .1

.9 رساله پولس به کولسیان، 1: .16

«~ . 10. Synoptic Gospels ~»

«~ . 11. Merrill C. Tenney ~»

.12 معرفی عهد جدید، 1 / 138 .139

.13 تاریخ کلیسای قدیم، ص 66 .69

.14 کلام مسیحی، ص .54

.15 مسیحیت و بدعتها، ص 46 .47

. 104.«~ 16. NIDB ~»

«~ . 17. ER. ME , Vol. 2. P.186 ~»

.18 رساله پولس به غلاطیان، 2: 11 .14

.19 همان، 3: 1 .3

.20 چون در یهود ختنه واجب است، و در آن زمان غیریهودیان ختنه نمی کردند، آنها را نامختونان می نامند.

.21 رساله پولس به غلاطیان، 2: 7 .9

.22 تاریخ جامع ادیان، ص .617

.23 رساله پولس به رومیان، 5: .12

.24 تاریخ تمدن، 3 / .689

«~ .180 25. A .Short History of the World. pp. 178 ~»

.26 تاریخ جامع ادیان، ص .414

.27 تحقیقی در دین مسیح، ص 36؛ و:«~ . HBD, P. 100 ~»

.28 همان.

.29 کلید عهد جدید، ص 211؛ معرفی عهد جدید، 2 / .97

.30 همان.

.31 تفسیر العهد الجدید، ص 1، .88

«~ . 32. ER. ME. VOl. 2. P. 189 ~»

«~ . 33. NIDB. P. 705 ~»

34.«~ .Irenaeus ~»از بزرگترین مدافعه نویسان مسیحی پایان قرن دوم و اسقف شهر لیونز .

.35 المدخل الی العهد الحدید، ص 219 .220

.36 تاریخ جامع ادیان، ص .576

«~ 37. The Synoptic Problem ~»

«~ .2. and ER. ME Vol 2. P. 189 and NIDB . P. 39 38. ODC P. 1315 ~»

.39 معرفی عهد جدید، 1 / 148.«~ . 40. Marcian Hyposthesis ~»

«~ . 41. ODC. P. 853 ~»

«~ 42. ER. ME. Vol 2. P. 189 ~»

«~ . 43. ODC. P. 859 ~»

.44 عیسی؛ اسطوره یا تاریخ، ص 19 .20

«~ . 45. BD. PP. 583, 605, 613 ~»

.46 ر. ک: المدخل الی الکتاب المقدس، 4 / 356 به بعد.

«~ . 47. ER. ME. Vol. 9. P. 208 ~»

.48 اعمال رسولان، 12: 6 .11

.49 همان، 13: .5

50.همان، 13: .13

.51 همان، 16: 37 .39

.52 رساله اول پطرس، 5: .13

«~ . 53. ODC. pp. 473 and 1011 ~»

.54 معرفی عهد جدید، 1/173؛ المدخل الی الکتاب المقدس، 4/ .404

«~ . 55. ODC. p. 859 ~»

.56 تفسیر الکتاب المقدس، جماعة من اللاهوتیین، 5/91؛ المدخل الی العهد الجدید، ص .221

«~ . 57. ODC. p. 874 ~»

.58 المدخل الی العهد الجدید، ص .247

.59 متی، 27: 3 .8

.60 المدخل الی العهد الجدید، ص .248

«~ . 61. ER, ME. Vol. 9.p. 285 ~»

.62 المدخل الی الکتاب المقدس، الجزء الرابع، ص 356؛ و:«~ .HBD. P. 613 ~»

.63 متی، 44: 1 28

.64 معرفی عهد جدید، 1/158؛ و:«~ . NIDB, p.631 ~»

.65 متی، 9: 9؛ مرقس، 2: 14؛ لوقا، 5: 27 .28

.66 متی، 10: 3؛ مرقس، 3: 18؛ لوقا، 6: 15؛ اعمال رسولان، 1: .13

.67 همان.

.68 المدخل الی العهد الجدید، ص .242

«~ . 69. WB. p. 452; an ER. ME. vol.9. p.285 ~»

.70 المدخل الی العهد الجدید، ص .243

.71 همان؛ و:«~ . ER. ME. Vol .9. p.285 ~»

.72 همان.

«~ . 73. HBD. p. 613 ~»

.74 المدخل الی العهد الجدید، ص .245

.75 معرفی عهد جدید، 1/ص .158

.76 تغییر العهد الجدید، ص .1

.77 معرفی عهد جدید، 1/159؛ و:«~ . NIDB. p.631 ~»

.78 معرفی عهد جدید، 1/ .159

.79 تفسیر العهد الجدید، ص .1

.80 لوقا، 1: 1 .3

.81 اعمال رسولان، 1: 1 .3

«~ . 82. ER. ME. vol.9. p.51; and HBD. p.582 ~»

.83 همان، ص .583

«~ . 84. NIDB. P. 604 ~»

«~ . 85. ER. ME. Vol .9. P.51 ~»

.86 رساله پولس به کولسیان، 4: .14

.87 رساله دوم پولس به تیموتائوس، 4: .11

.88 رساله پولس به فلیمون: .24

.89 رساله پولس به رومیان، 16: .21

«~ . 90. HBD. P.582 ~»

.91 معرفی عهد جدید، 1/ .191

.92 همان، ص 189 192؛ المدخل الی العهد الجدید، ص 272 .275

«~ . 93. HBD. p.583 ~»

«~ . 94. NIDB. p.105 ~»

.95 همان، ص 605، .705

«~ . 96. HDB. p.583 ~»

.97 همان.«~ . 98. ODC. p.829 ~»

.99 معرفی عهد جدید، 1/193 .194

.100 همان.

.101 همان، ص 205؛ و:«~ . ODC. p.731 ~»

«~ . 102. HBD. p.499 ~»

.103 المدخل الی العهد الجدید، ص .560

«~ . 104. NIDB . p.400 ~»

.105 معرفی عهد جدید، 1/ .209

«~ . 106. HBD. p. 499 ~»

.107 المدخل الی العهد الجدید، ص 561.«~ . 108. NIDB. p.534 ~»

.109 کلام مسیحی، ص .48

.110 المدخل الی العهد الجدید، ص .546

«~ . 111. HBD. .498 and NIDB . p.534 ~»

.112 المدخل الی العهد الجدید، ص .546

.113 متی، 4: .21

.114 قاموس الکتاب المقدس، ص 1109؛ معرفی عهد جدید، 1/207، .209

.115 یوحنا، 21: .7

.116 همان، 21: .20

.117 همان، 21: .24

.118 عیسی؛ اسطوره یا تاریخ، ص .27

.119 المدخل الی العهد الجدید، ص .547

.120 همان، ص .551

«~ . 121. ODC. p. 731 ~»

.122 همان.

.123 المدخل الی العهد الجدید، ص .550

.124 تفسیر الکتاب المقدس، 5/ .229

.125 المدخل الی العهد الجدید، ص .563

.126 تاریخ تمدن، 3/695 .696

.127 همان، ص 696؛ المدخل الی العهد الجدید، ص .570

.128 معرفی عهد جدید، 2/ .114

.129 همان، ص .115

«~ . 130. ODC . p.130 ~»

«~ . 131. BD. p. 499 ~»

«~ .537 132. NIDB. pp.536 ~»

«~ . 133. NIDB. p.536 ~»

.134 المدخل الی العهد الجدید، ص .575

.135 تاریخ تمدن، 3/ .695

.136 معرفی عهد جدید، 2/ .119

.137 معرفی عهد جدید، 2/118؛ تاریخ تمدن، 3/ . 695

.138 اعمال رسولان، 4: .13

.139 رساله یعقوب، 2: 14، 20 .24

«~ . 140. HBD. p. 447 ~»

.141 بر طبق عهد جدید، حضرت مریم نامزد یوسف نجار بود که حضرت عیسی از او زاده شد، و پس از آن چند فرزند دیگر را به دنیا آورد. متی، 1: .25

«~ . 142. ODC. p.711 ~»

«~ . 143. NIDB. p.494 ~»

«~ . 144. HBD. p.447 ~»

.145 کلید عهد جدید، ص 220 .221

«~ . 146. ODC. p. 1051 ~»

.147 المدخل الی العهد الجدید، ص .729

«~ . 148. HBD. p.779 ~»

«~ . 149. ODC. p.1051 ~»

.150 همان؛ کلید عهد جدید، ص 239؛ و:«~ . HBD. p.780 ~»

.151 المدخل الی العهد الجدید، ص .759

«~ . 152. HBD. p.514 ~»

.153 کلید عهد جدید، ص .236

«~ . 154. ODC. p.750 ~»

.155 تاریخ جامع ادیان، ص .613

.156 مسیحیت و بدعتها، ص .47