«علوم قرآنی »اصطلاحی است درباره مسایلی مرتبط با شناخت قرآن و شؤون مختلف آن.فرق میان «علوم قرآنی »و«معارف قرآنی »آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد،اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیرموضوعی به شمار می رود.
معارف قرآنی یا تفسیر موضوعی،مسایل مطرح شده در قرآن را از حیث محتوایی بررسی می کند.بدین ترتیب که آیات مربوط به یک موضوع را از سراسرقرآن در یک جا گرد آورده و در مورد آن چه که از مجموع آن ها به دست می آید سخن می گوید،مشروط بر آن که از محدوده دلالت قرآنی فراتر نرود.گر چه در تفسیرموضوعی گاه ضرورت دارد به شواهد عقلی و نقلی دیگری نیز استشهاد شود،ولی بحث کاملا قرآنی است و تنها از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می گیرد.این مطلب بدین جهت اهمیت دارد که بحث هایی را که جنبه «معارف اسلامی »دارند و احیانادر کنار دلایل عقلی و نقلی به آیات قرآن نیز استناد می کنند،از«معارف قرآنی »یا«تفسیر موضوعی قرآن »جدا شود.
«علوم قرآنی »بحث های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شؤون مختلف آن است.در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن،مدت و ترتیب نزول،اسباب النزول،جمع و تالیف قرآن،کاتبان وحی،یک سان کردن مصحف ها،پیدایش قرائات و منشا اختلاف در قرائت قرآن، حجیت و عدم تحریف قرآن،مساله نسخ در قرآن،پیدایش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و... مطرح می باشد.ازاین جهت علوم را به صیغه جمع گفته اند که هر یک از این مسایل در چار چوب خود استقلال دارد و علمی جدا شناخته می شود و غالبا ارتباط تنگاتنگی میان این مسایل وجود ندارد.لذا میان مسایل علوم قرآنی نوعا یک نظم طبیعی بر قرار نیست تا رعایت ترتیب میان آن ها ضروری گردد،لذا هر مساله جدا از مسایل دیگر قابل بحث و بررسی است.
ضرورت بحث در علوم قرآنی از آن جهت است که تا قرآن کاملا شناخته نشود وثابت نگردد که کلام الهی است،پی جور شدن محتوای آن موردی ندارد.برای رسیدن به نص اصلی که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده،باید روشن کرد که آیا تمامی قرائت ها یا برخی از آن ها است که ما را به آن نص هدایت می کند؟هم چنین درمساله نسخ،تشخیص آیه منسوخ از ناسخ یک ضرورت اولی است.البته نسخ به معنای اعم که شامل تخصیص و تقیید نیز می باشد، چنان که در کلام پیشینیان نیزآمده است.هم چنین است مساله متشابهات در قرآن که بدون تشخیص این جهت در آیات،استنباط احکام و استفاده از مفاهیم عالیه قرآن به درستی ممکن نیست وهر یک از مسایل علوم قرآنی در جای خود،نقش مهمی در بهره گیری از محتوای قرآن ایفا می کند.برخی از این مسایل،از مبادی تصوریه و برخی از مبادی تصدیقیه به شمار می روند.
پیشینه علوم قرآنی
بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح بوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران بهایی از خود به یادگار گذارده اند و این مطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارک موجود،اولین کسی که درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود، یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای 89)بود.نام برده کتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت که شامل انواع قرائت های مختلف آن دوره می باشد.سپس حسن بصری(متوفای 110)کتابی در عدد آیات قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای 118)رساله ای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبة بن نصاح مدنی(متوفای 130)کتاب «الوقوف »را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای 141)نخستین کسی است که پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن سائب کلبی(متوفای 146) اول کسی است که در«احکام القرآن »کتاب نوشت.مقاتل بن سلیمان(متوفای 150)نخستین نویسنده ای است که درباره «آیات متشابهات »
کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمی(متوفای 154)کتاب «وقف و ابتدا»و«قرائات »را نوشت.حمزة بن حبیب یکی از قراء سبعه(متوفای 156)در فن قرائات کتاب نوشت.
یحیی بن زیاد فراء(متوفای 207)کتاب «معانی القرآن »را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین کتاب «اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف »و کتاب «جمع و تثنیه در قرآن »را به تحریر در آورد.محمد بن عمر واقدی(متوفای 207)
کتاب «رغیب »در علوم قرآنی و«غلط رجال »را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای 209) کتاب «اعجاز القرآن »در دو جزء و«معانی القرآن »را نوشت.او اول کسی است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای 224)کتاب های فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول کسی است که دراین زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل القرآن »،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن »،«ناسخ و منسوخ »و«اعجازالقرآن »و...،را می توان نام برد.علی بن مدینی(متوفای 234)در«اسباب نزول »
کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود 250)کتاب «ناسخ و منسوخ »را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای 264)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی »سرود. ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای 268)
«ثواب القرآن »و«کتاب القرائة »را تالیف کرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبة)
(متوفای 276)کتاب های:«تاویل مشکل القرآن »و«تفسیر غریب القرآن »و«اعراب القرآن »و«قرائات »را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای 286)
کتاب «اعراب القرآن »را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای 294)کتابی در آن چه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب «فضائل القرآن »
را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای 299)رساله ای در انواع آیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متکلم امامی(متوفای 307)کتابی در«اعجاز قرآن »
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای 309)
کتاب «الحاوی »در علوم قرآنی در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسی نوبختی(متوفای 310)کتاب «التنزیه و ذکر متشابهات القرآن »را نوشت.ابو بکر بن ابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای 316)کتاب معروف «المصاحف »
و«الناسخ و المنسوخ »و رساله ای در«قرائات »نوشت.ابن درید ابو بکر محمد بن الحسن ازدی(متوفای 321)کتابی در«غریب القرآن »نوشت.ابن مجاهد ابو بکراحمد بن موسی(متوفای 324)کتاب «السبعة فی القراءات »را نگاشت.ابو البرکات عبد الرحمان انباری(متوفای 328)«البیان فی اعراب القرآن »و«عجائب علوم القرآن »را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(متوفای 329)
کتاب «فضائل القرآن »را تالیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای 330)کتاب معروف «غریب القرآن »را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای 338)کتب «اعراب القرآن »،«الناسخ و المنسوخ »و«معانی القرآن »
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی کرخی(متوفای حدود 360)کتاب «نکت القرآن »را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای 370)
کتاب «احکام القرآن »را در سه جلد بزرگ تالیف کرد.ابو علی فارسی(متوفای 377)
کتاب «الحجة فی القراءات »را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای 385)دراحکام القرآن کتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای 386)کتاب «النکت فی اعجاز القرآن »را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای 388)کتاب «الاستغناء»در علوم قرآنی را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستی خطابی(متوفای 388)کتاب «بیان اعجاز القرآن »را تالیف کرد.
ابو بکر محمد بن طیب باقلانی(متوفای 403)کتاب «اعجاز القرآن »را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای 404)«تلخیص البیان »در مجازات قرآن و«حقائق التاویل »در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعه عبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود 410) کتاب «حجة القرائات »را به رشته تحریر در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفای 410)کتاب «الناسخ و المنسوخ »رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای 413) «اعجازالقرآن »و«البیان »را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضی عبد الجبار(متوفای 415)«متشابه القرآن »و«تنزیه القرآن عن المطاعن »را به تحریردر آورده است. ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای 418)«خصائص القرآن »راتالیف کرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای 430)«البرهان فی علوم القرآن »را نوشت.ابو محمد مکی بن ابی طالب(متوفای 437)«الکشف عن وجوه القراءات السبع »را در دو جزء بزرگ تالیف کرد.ابو عمرو دانی(متوفای 444)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم »در نقطه گذاری مصحف و«المقنع »را در رسم الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای 456)
«الناسخ و المنسوخ »را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای 468) «اسباب النزول »و«فضائل القرآن »را تالیف کرد.ابو بکر عبد القاهرجرجانی(متوفای 471) «الرسالة الشافیه »در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای 502)«المفردات »در الفاظ غریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بکر محمد بن عبد الله،ابن عربی(متوفای 543)
«احکام القرآن »را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر کرمانی(متوفای حدود 550) «اسرار التکرار فی القرآن »را تالیف کرد.ابو جعفر محمد بن علی بن شهر آشوب(متوفای 588) «متشابهات القرآن و مختلفه »را تقریر نمود.
ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای 590)«حرز الامانی »قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن علی بن جوزی(متوفای 597)
«فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن »و«المجتبی فی علوم القرآن »را تالیف کرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عکبری(متوفای 616)«املاء ما من به الرحمان »دراعراب قرآن را نوشت.علی بن محمد سخاوی(متوفای 643)«جمال القراء و کمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفای حدود 650)رساله ای در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده نوشت.ابن ابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای 654)«بدیع القرآن »را به رشته تحریر در آورد.
ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای 660)«مجاز القرآن »راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفای 665)«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تالیف کرد.محمد بن ابی بکر رازی(متوفای 666)«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامع ترین کتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دست توانای امام بدر الدین محمد بن عبد الله زرکشی(متوفای 794)انجام گرفت.کتاب او«البرهان فی علوم القرآن »نام دارد که در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنی بحث کرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بن جماعه(متوفای 733)«کشف المعانی »در متشابهات قرآن را تالیف کرد.کمال الدین عبد الرحمان بن محمد حلی معروف به ابن العتائقی(متوفای 770)«الناسخ و المنسوخ »را نوشت.
جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای 824)«مواقع العلوم فی مواقع النجوم »را در انواع پنجاه گانه علوم قرآنی نوشت،که ابتداجلال الدین سیوطی کتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر کتاب برهان زرکشی دست یافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروف ترین و جامع ترین کتاب در علوم قرآنی کتاب «الاتقان »فی علوم القرآن،بر دست برومند جلال الدین سیوطی(متوفای 911)نوشته شد.البته این کتاب را باید از شاه کارهای قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنین وی کتاب معروف «معترک الاقران »را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بن محمد بن جزری(متوفای 833)کتاب «النشر فی القراءات العشر»و کتاب «غایة النهایة »در طبقات قراء و کتاب «فضائل القرآن »را نوشت.
قاضی زکریا بن محمد انصاری(متوفای 926)«فتح الرحمان »در رفع و دفع اشکالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مکی(متوفای 930)«الاحسان »را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی(متوفای 963)«القول المذهب »را در کلمات رومی معرب در قرآن تقریر کرد که ازکتاب «المهذب »سیوطی گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،کسانی که در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنی پرداخته اند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانی که شیواترین مباحث علوم قرآنی را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمة کتاب «المبانی »و مقدمه کتاب تفسیرابن عطیه که به نام «المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمه بسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبی و تفسیر ابن کثیر وتفسیر طبری از مهم ترین مقدمه ها در این زمینه است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان »
شیخ محمد جواد بلاغی،از جامع ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
«البیان »حضرت استاد آیت الله خویی،که مقدمه ای بر تفسیر است و جامع ترین وکامل ترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل می شود.مقدمه تفسیر صافی فیض کاشانی و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهم ترین مباحث در جنبه های نقلی علوم قرآنی می باشد.مقدمه مجمع البیان علامه طبرسی از متقن ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده که ذکر آن ها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آن ها را در مقدمه «التمهید»آورده ایم که می توان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهم ترین کتاب ها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب البرهان و الاتقان می باشند.
البرهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زرکشی است. ایشان از برجسته ترین علما و دانش مندان قرن هشتم می باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در رشته های مختلف علوم اسلامی به سر حد استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی تدریس فقه می کرده و فتوی می داده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.
کتاب وی «البرهان »زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است.این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علوم قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هر یک آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال که گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لا حقین الگوی گران بهایی به جای گذاشته است.
دومین کتاب،«الاتقان »فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطی است.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 می باشد(متوفای 911 در قاهره).اودر تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تالیفات گران بهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال الدین بلقینی(متوفای 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده، تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام «التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وی در این کتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد.سپس بر کتاب استاد استاد خود«البرهان »
تالیف زرکشی دست یافت و آن را بهتر پسند کرد و بنای کتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوین علوم اسلامی را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از گسترده ترین و جامع ترین علوم قرآنی است که در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.
کتاب «مناهل العرفان »فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانی،موسع ترین کتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای از هر مصر این کتاب را برای تدریس در دانش گاه های از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان »تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای 1352)که تحقیقی ترین نوشته ها در مهم ترین مسایل علوم قرآنی را شامل می گردد و به جهت اهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ رسیده است.این اثر بیش تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآن پرداخته است.در مقدمه تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع مباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»که به طور تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمه مذکور تالیف ابو الحسن عاملی اصفهانی(متوفای 1138)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشته استاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه الله تعالی مقدمه لطیف و جامعی است دربرخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دکتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانش گاه لبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.
