درباره مرجئه اصطلاح دیگری نیز گفته شده است، که زمان آن مقدم بر اصطلاح پیشین است، و آن مربوط به اختلافی است که درباره خلیفه سوم و امام علی علیه السلام میان مسلمانان رخ داده بود. گروهی به هواخواهی عثمان بر ضد علی علیه السلام سخن می گفتند، و گروهی به هوا خواهی علی علیه السلام عثمان را مورد انتقاد و ملامت قرار می دادند. در این زمان حسن فرزند محمد بن (حنفیه متوفای 95 یا 99 ه) برای حل این اختلاف پیشنهاد کرد مسلمانان از دو خلیفه اول و دوم به نیکی یاد کنند، ولی درباره دو خلیفه دیگر (عثمان و علی علیه السلام) و کسانی چون طلحه و زبیر که با آنان مخالفت کردند، سخنی نگویند، و حکم درباره آنان را به خدا و روز قیامت واگذارند. (1)
ویلفرد مادلونگ (2) در این باره می گوید: «جنبش سیاسی- مذهبی مرجئه در پی دومین جنگ داخلی و قیام شیعیان کوفه به رهبری مختار به طرفداری محمد بن حنفیه به وجود آمد. بحث اصلی بر سر آن بود که انتخاب دو خلیفه اول، ابو بکر و عمر، بی چون و چرا شایسته تایید است، اما داوری مرجئه- که به خصوص در کوفه و بصره پراکنده شدند- آن بود که با امتناع از سب هر یک از خلفای راشدین، در بین امت مسلمان وحدت ایجاد کنند» . (3)
خطای مرجئه
درباره ایمان از دو جهت می توان بحث کرد: یکی از نظر احکام و آثار دنیوی آن، که در این صورت اقرار به شهادتین کافی است، و دیگری از نظر احکام اخروی و سعادت و رستگاری انسان، که باید گفت، اعتقاد قلبی و اقرار زبانی کافی نبوده، عمل صالح نیز لازم است. از این رو در آیات قرآن، پیوسته ایمان با عمل صالح همراه آمده است، چنانکه می فرماید:
«و العصر ان الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات ».
بالاتر از این، قرآن کریم بر عمل تاکید بسیار کرده، می فرماید:
«و ان لیس للانسان الا ما سعی و ان سعیه سوف یری » . (4)
گذشته از این، آنان به تفاضل در ایمان نیز معتقد نبودند، و ایمان همه افراد را در یک سطح می دانستند. این عقیده نیز بر خلاف صریح آیات قرآن کریم است. چنانکه می فرماید:
«هو الذی انزل السکینة فی قلوب المؤمنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم » . (5)
و نیز می فرماید:
«انهم فتیة آمنوا بربهم و زدناهم هدی و ربطنا علی قلوبهم » . (6)
ارجاء، اخلاق و سیاست
نظریه ارجاء خطر بزرگی برای اخلاق بشری است، و عاملی است برای ترویج فساد و بی بند و باری، چنانکه ابزار مناسبی در دست زمامداران مستبد و تبهکار نیز خواهد بود. به همین دلیل، هیچ یک از زمامداران اموی با مرجئه به خاطر عقیده ارجاء مخالفت نکرده اند. همچنین مصلحان جامعه اسلامی- به ویژه ائمه اهل بیت علیهم السلام- با نظریه ارجاء شدیدا مخالفت کرده اند.
از امام صادق روایت شده که به مسلمانان درباره خطر اندیشه مرجئه برای فرزندانشان هشدار داد و فرمود:
«بادروا اولادکم بالحدیث قبل ان یسبقکم الیهم المرجئة » . (7)
گفتنی است که نکوهش مرجئه در احادیث نبوی نیز وارد شده است. (8)
این بحث را با روایتی از امام صادق علیه السلام در ابطال عقیده مرجئه پایان می دهیم. فردی به امام صادق علیه السلام گفت: مرجئه در مقام احتجاج با ما می گویند: همان گونه که هر کس نزد ما کافر است نزد خدا نیز کافر است، کسی که نزد ما مؤمن است (اظهار ایمان می کند) نزد خداوند نیز مؤمن خواهد بود.
امام علیه السلام فرمود: «سبحان الله » چگونه این دو یکسان است، با آنکه کفر، اقرار عبد است علیه خود، و با وجود اقرار، بینه و شاهد لازم نیست، ولی ایمان، یک ادعاست، و اثبات آن نیاز به شاهد دارد، و آن عبارت است از عقیده و عمل. پس هر گاه این دو هماهنگ باشد، مدعای او ثابت خواهد بود و احکام ظاهری بر آن مترتب می گردد. البته چه بسا افرادی که اظهار ایمان می کنند، ولی نزد خداوند مؤمن نخواهند بود. (9)
پی نوشت ها:
1- بحوث فی الملل و النحل، ج 3، ص 68.
2- PWiferd madalung
3- مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ویلفرد مادلونگ، ترجمه جواد قاسمی، ص 89.
4- نجم / 39- 40.
5- فتح / 4.
6- کهف / 13.
7- فروع کافی، ج 4، ص 47، روایت 5.
8- الایضاح، ص 46.
9- اصول کافی، ج 2، باب الکبائر، روایت 21، ص 216.
