گسست از سیاق آسیب تفسیر موضوعی قرآن

«تفسیر موضوعى» عبارت است از گردآورى آیات قرآنى مربوط به موضوعى خاص و تحلیل آنها و به دست آوردن نظریه قرآن درباره آن موضوع. گرچه تفسیر موضوعى در عصر اخیر، بیشتر مورد توجه اندیشمندان واقع شده، اما نه پدیده‌اى نوظهور است و نه امرى ناپسند. در همین رهگذر نظر مفسرین قرآن و پژوهشگران این حوزه را درباره چیستی و چرایی «تفسیر موضوعی» جویا شدیم که در ادامه مشروح گفت‌وگوی ایکنا با حجت‌الاسلام محمد‌رضا مصطفی‌پور را می‌خوانید.
حجت‌الاسلام محمدرضا مصطفی‌پور، عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، گفت: رایج‌ترین تعریفی که می‌توان از تفسیر موضوعی ارائه داد، این است که در تفسیر موضوعی، مفسر موضوعی از موضوعات قرآن را انتخاب می‌کند و آیات مختلفی که در ارتباط با این موضوع وجود دارد را جمع‌آوری و مطالب را به شکل منطقی تنظیم و توضیح می‌دهد.
نویسنده کتاب «انتظار بشر از دین» افزود: تفاسیر موضوعی ممکن است اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی باشند بستگی به نوع موضوعی دارد که مفسر انتخاب می‌کند مرحوم شهید صدر در کتابی با عنوان «سنت‌های تاریخ در قرآن» می‌نویسد «ما دو نوع تفسیر داریم نخست، تفسیر ترتیبی و توحیدی  و دوم، تفسیر تجزیه‌ای. مقصود از تفسیر تجزیه‌ای همان تفسیر موضوعی است». شهید صدر سنت‌های اجتماعی را با عنوان یک موضوع واحد محور بحث قرار می‌دهند و آیات مربوط به سنت‌های اجتماعی را استخراج، تنظیم و تفسیر کردند.
وی در ادامه با اشاره به تفاسیر موضوعی معاصر گفت: در دوره معاصر آیت‌الله جوادی‌آملی در 18 جلد، آیت‌الله سبحانی در 14 جلد و آیت‌الله مکارم‌شیرازی در 10 جلد از قرآن تفسیر موضوعی ارائه داده‌اند. این بزرگواران کسانی هستند که به صورت مستقل به تفسیر موضوعی پرداخته‌اند، البته گاهی تفاسیری چون «المیزان» وارد یک موضوع خاص می‌شود و به صورت تفصیلی یک موضوع از قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهد.
نقاط ضعف و قوت تفسیر موضوعی
نویسنده کتاب «ولایت در قرآن» اظهار کرد: عده‌ای مخالف تفسیر موضوعی هستند. البته کسانی که تفسیر موضوعی انجام می‌دهند خود اذعان دارند که این نوع از تفسیر آسییب‌های دارد که باید شناسایی شود تا مفسر در دام آنها گرفتار نشود. یکی از اشکالات خارج کردن آیه از جایگاه خود است. زمانی‌که مفسر آیه را از جایگاه خود خارج می‌کند قبل و بعد آیه را نمی‌بینیم و بدون اینکه آیات از سنخ هم باشند در کنار هم گذاشته می‌شوند و یک نوع گسستگی در آیات ایجاد می‌شود پس مفسر باید به سیاق آیات و ارتباط بین آنها توجه کند.
این استاد دانشگاه افزود: کسانی می‌تواند از قرآن تفسیر موضوعی ارائه بدهد که به تفسیر ترتیبی تسلط داشته باشند و سیاق آیات را مورد توجه قرار بدهد در غیر این صورت دچار گسستگی می‌شوند و نمی‌تواند جواب درستی به موضوع مورد نظر بدهد.
وی در ادامه گفت: پس در تفسیر موضوعی، مفسر، ما را با یک موضوع خاص در فضای قرآن آشنا می‌کند که از مجموعه آنها یک نظر کلی درباره موضوع قرآنی ارائه داده می‌شود با توجه به اینکه قرآن یک کتاب مربوط به همه زمان‌هاست، باید پرسش‌های خود را با توجه به نیاز زمان به قرآن عرضه کنیم و پاسخ‌های آن‌ را از درون قرآن استخراج کنیم. پس قواعد تفسیر موضوعی عبارتند از یگانه دیدن موضوع و دوم پاسخگویی به نیازهای زمانه.
مصطفی‌پور افزود: تفسیر موضوعی، در فضای تفکر جدید مطرح شده است. امروزه مکاتب سیاسی، اجتماعی و اخلاقی مختلفی شکل گرفته‌اند که همگی مدعی هستند می‌خواهند جهان را اداره کنند؛ قرآن نیز مدعی است که برای هدایت بشر در همه عرصه‌های زندگی آمده است برای اینکه آموزه‌های قرآن را در غالب یک نظام اقتصادی، نظام تعلیم و تربیت و نظام سیاسی ارائه بدهیم لازم است که مطالب را با توجه به موضوع و نیاز بشر امروز تنظیم کنیم به عنوان نمونه قرآن در برابر تفکر لیبرالیستی و غرب چه جوابی دارد؟ لذا ما در پرتو تفسیر موضوعی می‌توانیم به نیازهای روز پاسخ بدهیم و به عبارت دیگر تفسیر موضوعی به معنای خاص جز پدیده‌های قرن 19 و 20 میلادی محسوب می‌شود.
روزآمد بودن تفاسیر موضوعی
وی در پاسخ به این پرسش که تفاسیر موضوعی تا چه میزان توانسته‌اند به نیازهای انسان امروز پاسخ بدهند، گفت: آیت‌الله مصباح یزدی نظام‌مند مطالب را مطرح می‌کند. ایشان طرحی دارند و از  خداشناسی مطالب را آغاز می‌کنند سپس به زندگی اجتماعی انسان‌ها می‌‌پردازند. آیت‌الله جوادی آملی اگر چه مفصل نوشته‌اند ولی چون از آغاز نگاه جمعی نداشتند آن انسجام در آثارشان تبیین نشده است. آیت‌الله مکارم هم 10 جلد درباره اصول اعتقادی و 3 جلد درباره اصول اخلاق نوشته‌اند از این جهت این آثار کارهای منظمی هستند؛ اگر بخواهیم در این غالب کار کنیم باید نگاه مکتب‌وار داشته باشیم و براساس مبانی و زیربناها سراغ مسائل مختلف برویم.
نویسنده کتاب «فطرت در قرآن» در آخر گفت: هم اکنون، در حال نگارش کتاب «روش‌شناسی تفسیر موضوعی» هستم در این کتاب ابتدا تفسیر موضوعی را تعریف می‌کنم و در ادامه مبانی قواعد تفسیر موضوعی را مورد بررسی قرار می‌دهم.