ملا محمد باقر مجلسی(ره)در بحار الانوار فرموده:
«اتفقت الامامیة رضوان الله علیهم علی ان والدی الرسول و کل اجداده الی آدم علیه السلام کانوا مسلمین بل کانوا من الصدیقین،اما انبیاء مرسلین او اوصیاء معصومین،و لعل بعضهم لم یظهر الاسلام لتقیة او لمصلحة دینیة » (1)
یعنی-شیعه امامیه متفقا گفته اند که پدر و مادر رسولخدا و همه اجداد آن بزرگوار تا به آدم ابو البشر همگی مسلمان(و معتقدبخدای یکتا)بوده و بلکه از«صدیقین »بوده اند که یا پیامبرمرسل و یا از اوصیاء معصومین بوده اند،و شاید برخی از ایشان بخاطر تقیه یا مصالح دینی دیگری اسلام خود را اظهارنکرده اند.
و شیخ طبرسی(ره)در مجمع البیان در مورد«آزر»که درقرآن بعنوان پدر ابراهیم نامش ذکر گردیده گوید:
«ان آزر کان جد ابراهیم علیه السلام لامه،او کان عمه من حیث صح عندهم ان آباء النبی-صلی الله علیه و آله-الی آدم کلهم کانواموحدین،و اجمعت الطائفة علی ذلک...» (2)
یعنی-اصحاب ما-علماء شیعه-گفته اند که «آزر»جدمادری ابراهیم علیه السلام و یا عموی آنحضرت بوده چون این مطلب نزد آنها ثابت شده که پدران رسول خدا-صلی الله علیه و آله-تا آدم همه شان موحد بوده اند،و طائفه شیعه بر اینمطلب اجماع دارند...
و چنانچه مشاهده می کنید در گفتار این دو عالم بزرگوار شیعه ادعای اجماع و اتفاق بر اینمطلب شده و بلکه اینمطلب نزددانشمندان اهل سنت نیز معروف بوده که فخر رازی در تفسیر خودگوید:
«...و قالت الشیعه:ان احدا من آباء الرسول-صلی الله علیه و آله و اجداده ما کان کافرا...» (3)
یعنی-شیعه گفته اند که احدی از پدران رسول خدا و اجدادآنحضرت کافر نبوده اند...
و از اینکه بطور عموم اینمطلب را به شیعه نسبت میدهد چنین استفاده میشود،که این مطلب از مسائل مورد اتفاق و اجماع شیعه بوده همانگونه که از مرحوم مجلسی و شیخ طبرسی نقل کردیم.
و اما دانشمندان اهل سنت
ولی در میان علماء اهل سنت در این باره اختلاف زیادی است،و جمعی از آنها مانند سیوطی و برخی دیگر همانند شیعه عقیده دارند که پدر و مادر رسولخدا و اجداد آنحضرت همگی موحد بوده اند،و بخصوص سیوطی در اینباره بطور تفصیل سخن گفته و این مطلب را از نظر عقل و نقل به اثبات رسانده (4) ،و جمعی نیز آنها را و حتی عبد الله پدر آنحضرت را کافر و مشرک دانسته اند (5)
برخی از دلیلهای نقلی بر این مطلب
و گاهی دیده می شود که برای اینمطلب به این آیه شریفه نیزاستدلال شده که خدای تعالی فرموده:
«و توکل علی العزیز الرحیم،الذی یراک حین تقوم،و تقلبک فی الساجدین...» (6)
و بر خدای مقتدر و مهربان توکل کن،آن خدائی که تو رادر هنگامی که به نماز می ایستی می بیند،و به کشتنت در میان سجده کنندگان،که بر طبق پاره ای روایات و استدلال برخی ازاهل تفسیر آمده که منظور از«تقلب در میان ساجدان »دوران تحول رسول خدا از صلبهای شامخ و رحمهای پاک است،و از این آیه استفاده میشود که اجداد آنبزرگوار همگی موحد و ساجد درپیشگاه خدای تعالی بوده اند.
و روایتی هم در اینباره از رسول خدا-صلی الله علیه و آله-نقل شده که فرمود:
«لم ازل انقل من اصلاب الطاهرین الی ارحام الطاهرات » (7)
یعنی پیوسته من منتقل شدم از صلبهای مردان پاک به رحمهای زنان پاک...
و در روایتی نیز که در مجمع البیان طبرسی(ره)پس ازعبارتی که قبلا ذکر شد آمده اینگونه است که رسول خدا(ص)
فرمود:
«...لم یزل ینقلنی الله من اصلاب الطاهرین الی ارحام المطهرات،حتی اخرجنی فی عالمکم هذا،لم یدنسنی بدنس الجاهلیة ».
یعنی پیوسته خداوند مرا از صلبهای مردان پاک به رحمهای زنان پاک منتقل کرد تا وقتی که در این عالم شما وارد کرد و به چرکیهای جاهلیت آلوده ام نکرد.
و در زیارت وارث در باره امام حسین علیه السلام نوه رسولخدا(ص)نظیر همین عبارت را میخوانیم:
«اشهد انک کنت نورا فی الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة،لم تنجسک الجاهلیة بانجاسها و لم تلبسک من مدلهمات ثیابها»
ولی باید گفت:اثبات این مطلب از روی این تفسیرو روایت کار دشواری است زیرا این اثبات،فرع بر صحت روایاتی است که در تفسیر این آیات وارد شده و هم چنین فرع برصحت این روایت نبوی است که اثبات آن نیز مشکل و قابل خدشه است چنانچه منظور از صلبهای طاهر و رحمهای مطهره نیزممکن است پاکی و طهارت مولد در برابر ازدواجهای ناصحیح و شبهه ناک و سفاح زمان جاهلیت باشد،و از تعبیر«دنس جاهلیت »نیز ظاهرا همین معنی استفاده می شود (8) ،و بنابر این مهم برای ما در اینجا،همان اجماع و اتفاقی است که در گفتارعلمای اعلام و دانشمندان بزرگوار ما آمده است.
پاره ای اشکالات بر این مطلب
یکی از اشکالهائی که بر اینمطلب شده این اشکال است که چگونه مردان موحدی مانند عبد المطلب و قصی بن کلاب نام فرزندان خود را عبد مناف،و عبد العزی گذارده اند... (9)
و چنانچه میدانیم «مناف »و«عزی »نام دو بت بوده است؟
ولی با توجه به اینکه مسئله نامگذاری در گذشته و بلکه هم اکنون نیز غالبا بدست مادران و یا مادر بزرگان و یا بزرگ قبیله و یا دیگران انجام میشده و در بسیاری از موارد پدران چندان دخالتی نداشته اند،و یا زیاد دیده شده که پدر و مادر برای فرزندنامی انتخاب کرده اند ولی همان فرزند در میان مردم به نام دیگری مشهور شده و همان نام مشهور روی او مانده است،چنانچه در باره خود عبد المطلب آمده است که نامش «شیبة الحمد»بود (10) ولی چون در وقت ورود به مکه پشت سر عمویش مطلب بر شتر سوار بود مردم خیال کردند او بنده مطلب است که او را از یثرب خریداری کرده و به مکه آورده است-بشرحی که در زندگانی رسولخدا(ص)نوشته ایم- (11)
و یا در باره خود عبد مناف در تاریخ آمده که نام اصلی او«مغیرة »بوده ولی مادر و یا کسان او نامش را«عبد مناف »گذارده اند.
و ما هم اکنون پس از گذشت قرنها از ظهور اسلام،و با همه سفارشهائی که در باره نام گذاری و اهمیت آن از طریق ائمه بزرگوار و رهبران الهی شده است می بینیم هنوز در مسئله نام گذاری دقت نمی شود،و روی چشم و هم چشمی و رسوم و سنتهای محلی،و به تعبیر ساده نامهای «من درآوری »نامهای بی معنی و غلطی مثل «شمس علی »و«چراغعلی »و«زلفعلی »و امثال آنها روی فرزندان خود می گذارند که بدون توجه به معنی آنها این نامها را روی بچه ها نهاده اند...
اشکالی دیگر
باری این سئوال و اشکال چندان مهم نیست که ما وقت خودو شما را روی جواب آن زیاد بگیریم،و در اینجا اشکال دیگری است که لازم است قدری روی آن بحث و تحقیق شود و آن این اشکال است که ظاهر قرآن کریم مخالف با این اجماع و اتفاق است.زیرا در قرآن نام پدر ابراهیم-که یکی از اجدادرسولخدا(ص)است-«آزر»ذکر شده و او به صریح آیات قرآنی مرد بت پرستی بوده که ابراهیم پیوسته با او در اینباره محاجه میکرد.
بحث در باره «آزر»و ارتباط او با ابراهیم خلیل علیه السلام
این اشکال را با توضیح بیشتری اینگونه طرح کرده اند که در قرآن کریم در چند جا نام «آزر»بت پرست و طرفدار ت بعنوان پدر ابراهیم،و در برخی از جاها نام پدر ابراهیم بعنوان شخص بت پرست و مدافع بت پرستی که ابراهیم را در مبارزه اش با این مرام مورد تهدید و مؤاخذه قرار داده است آمده مانند این آیات:
«و اذ قال ابراهیم لابیه آزر اتتخذ اصناما آلهة،انی اراک و قومک فی ضلال مبین » (12)
«و اذکر فی الکتاب ابراهیم انه کان صدیقا نبیا،اذ قال لابیه یا ابت لم تعبد ما لا یسمع و لا یبصر و لا یغنی عنک شیئا» (13)
«و اتل علیهم نبا ابراهیم،اذ قال لابیه و قومه ما تعبدون،قالوا نعبداصناما فنظل لها عاکفین...» (14)
و آیات دیگری نظیر آیات فوق (15) که پدر ابراهیم علیه السلام را-که در یکجا یعنی در همان سوره انعام نامش را«آزر»ذکر کرده است-بعنوان مردی بت پرست،و طرفدار بت نام برده،و بلکه در سوره مریم بدنبال آیات فوق از زبان پدر ابراهیم نقل شده که با او بمحاجه پرداخته و در پایان ابراهیم علیه السلام را سرزنش و تهدید کرده و میگوید:
«...قال اراغب انت عن الهتی یا ابراهیم.لئن لم تنته لارجمنک و اهجرنی ملیا» (16) اکنون گفته میشود با توجه به اینکه ابراهیم علیه السلام ازاجداد رسول خدا است و پدرش آزر بت پرست و حامی بت پرستی بوده چگونه پاسخ میدهید؟
جواب این اشکال هم آنست که در لغت عرب و بلکه زبانهای دیگر که یکی از آنها هم زبان فارسی خودمان است لفظ «اب »و«پدر»همانگونه که به پدر صلبی گفته میشود،به سر پرست و عمو و پدر مادر و معلم و شوهر مادر انسان و بهر کس که نوعی حق تربیت و سرپرستی انسان را داشته باشد اطلاق می شود،چنانچه از آنطرف لفظ «ابن »و«پسر»نیز هم بر پسرصلبی گفته می شود،و هم بر پسر دختر و شاگرد و هر کس که بنوعی تحت تکفل و تربیت انسان باشد.
در قرآن کریم در سوره بقره آنجا که حضرت یعقوب در وقت مرگ به پسرانش وصیت میکند آمده است که به آنها گفت:
پس از من چه چیز را می پرستید؟
«قالوا نعبد الهک و اله آبائک ابراهیم و اسماعیل و اسحق...» (17)
گفتند:ما معبود تو و معبود پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می پرستیم که اطلاق پدر بر اسماعیل شده در صورتیکه اسماعیل عموی یعقوب بود و پدرش اسحاق بوده.
و از آنطرف نیز در سوره انعام عیسی علیه السلام را از ذریه و پسران ابراهیم علیه السلام شمرده در صورتیکه نسبت آنحضرت از طرف مادرش مریم به ابراهیم میرسد،آنجا که فرماید:
«و من ذریته داود و سلیمان...»تا آنجا که فرماید«...و زکریاو یحیی و عیسی و الیاس » (18)
و بدانچه گفته شد باید اینمطلب را نیز اضافه کرد که بنابگفته اهل تاریخ میان اهل انساب اختلافی نیست در اینکه نام پدر ابراهیم «تارخ »به خاء معجمة،و یا«تارح »به حاء مهملة بوده است (19) ،چنانچه از تورات نیز نقل شده که نام پدر ابراهیم را«تارخ »ذکر کرده (20) و از اثبات الوصیة مسعودی نقل شده که گفته است:
آزر جد مادری ابراهیم و منجم نمرود بود،و پدر ابراهیم نامش تارخ بود که در هنگام کودکی ابراهیم،وی از دنیا رفت و ابراهیم تحت سرپرستی «آزر»جد مادری خود قرار گرفت (21).
و مرحوم استاد علامه طباطبائی در این باره استدلال جالبی ازروی خود آیات کریمه قرآن آورده و از آنها استفاده کرده است که طبق آیات قرآن کریم «آزر»پدر صلبی ابراهیم نبوده و پدرصلبی او شخص دیگری بوده که از او تعبیر به «والد»شده است،و خلاصه گفتار ایشان در تفسیر آیه 74 سوره انعام اینگونه است که فرموده:
دقت و تدبر در آیات کریمه ای که در باره حضرت ابراهیم علیه السلام و داستانهای آنحضرت در قرآن آمده انسانرا به اینمطلب راهنمائی می کند که ابراهیم علیه السلام در آغاز با مردی روبرومیشود که قرآن میگوید وی پدر ابراهیم و نامش آزر بوده و اصرارداشته که او دست از بت پرستی بردارد و از مرام توحید پیروی کند،و آن مرد نیز ابراهیم را تهدید کرده و طرد نموده و بدو دستورهجرت و دوری از وی را داده است. (22)
ابراهیم علیه السلام که چنان می بیند به او درود فرستاده و وعده آمرزشخواهی و استغفار از درگاه حق را بدو میدهد،و بدنبال آن از آزر و قوم او اعتزال جسته و دوری می گزیند،زیرا که بدنبال همان آیات فوق(سوره مریم)است که میفرماید:
...قال سلام علیک ساستغفر لک ربی انه کان بی حفیا،و اعتزلکم و ما تدعون من دون الله و ادعو ربی عسی ان لا اکون بدعاء ربی شقیا (23)
و آیه دوم بهترین شاهد و قرینه است بر اینکه این وعده استغفاردر دنیا بوده نه وعده شفاعت در قیامت اگر چه بحال کفر از دنیابرودآنگاه خدای تعالی در سوره شعراء(آیه 89)حکایت میکندکه ابراهیم علیه السلام به این وعده خود عمل کرده و برای آزراستغفار کرده آنجا که در مقام دعای بدرگاه پروردگار متعال ازجمله گوید:
«...و اغفر لابی انه کان من الضالین...»
و پدرم را بیامرز که او از گمراهان بود...
و از لفظ «کان »که در این آیه است معلوم می شود که این دعا پس از مرگ پدرش و یا پس از دوری گزیدن و هجرت از وی انجام گرفته،و این هم بخاطر وفای به وعده ای بوده که داده بود،چنانچه خدای تعالی نیز در سوره توبه از این حقیقت پرده برداشته و چنین گوید:
ما کان للنبی و الذین آمنوا ان یستغفروا للمشرکین و لو کانوا اولی قربی من بعد ما تبین لهم انهم اصحاب الجحیم،و ما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعدة وعدها ایاه فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه... (24)
که خلاصه ترجمه آن است که پیغمبر و مؤمنین نمی توانندبرای مشرکان اگر چه نزدیکانشان باشند استغفار کنند...
و استغفار ابراهیم نیز برای پدرش بخاطر وعده ای بود که بدو داده بود،و چون برای او معلوم شد که وی دشمن خدا است از اوبیزاری جست...
و سیاق آیه گواهی دهد که این دعاء و بیزاری جستن همه دردنیا و عالم تکلیف بوده نه در آینده و در قیامت...
و همه این جریانات پیش از مهاجرت ابراهیم علیه السلام به سرزمین مقدس بوده،و سپس خدای تعالی عزم ابراهیم علیه السلام را بر مهاجرت به سرزمین مقدس(بیت المقدس)نقل فرموده که گوید:
فارادوا به کیدا فجعلناهم الاسفلین،و قال انی ذاهب الی ربی سیهدین،رب هب لی من الصالحین (25)
که داستان هجرت ابراهیم علیه السلام و بدنبال آن دعای آنحضرت را برای روزی فرزندان صالح و شایسته نقل فرموده...
و سپس در جای دیگر داستان ورود آنحضرت را به سرزمین مقدس و دارا شدن وی فرزندان صالحی را همچون اسحاق و یعقوب نقل فرموده و گوید:
...و ارادوا به کیدا فجعلناهم الاخسرین،و نجیناه و لوطا الی الارض التی بارکنا فیها للعالمین،و وهبنا له اسحاق و یعقوب نافلة و کلا جعلنا صالحین (26) و در جای دیگر گوید:
فلما اعتزلهم و ما یعبدون من دون الله وهبنا له اسحاق و یعقوب و کلا جعلنا نبیا (27)
و پس از همه این ماجراها و دارا شدن فرزندان صالح و سکونت وی در سرزمین مقدس و تعمیر خانه کعبه دعای آنحضرت را در مکه و در پایان عمر اینگونه نقل می کند:
و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذا البلد آمنا... (28) تا آنجا که گوید: الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر اسماعیل و اسحاق... -و در پایان همین آیات بالاخره فرماید: ربنا اغفر لی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب (29)
که در اینجا می بینیم بعد از آن بیزاری جستن و تبری از پدرش «آزر»باز هم برای پدر و مادرش که در اینجا تعبیر به «والدی »شده است برای روز جزا طلب آمرزش و استغفار می کند،و ازرویهمرفته همه آیاتی که ذکر شد«والد»در این آیه با قرائنی که در کار است پدر صلبی و واقعی ابراهیم علیه السلام بوده و اوشخص دیگری غیر از«آزر»بوده،و لطف مطلب در همان تعبیر به «والد»است که معمولا به پدر صلبی اطلاق میشود،بر خلاف «اب »که همانگونه که گفته شد بر پدر و سرپرست و عموو پدر مادر و شوهر مادر نیز اطلاق میگردد...
و این بود خلاصه ای از گفتار مرحوم استاد علامه طباطبائی درکتاب شریف المیزان (30) که چون برای بحث ما جالب بوددر اینجا آوردیم،و خلاصه این بود که در اطلاق و استعمال لفظ «اب »و«والد»فرق است،استعمال و اطلاق لفظ «اب » و مشتقات آن دائره وسیعی دارد که بر پدر و دیگران همانگونه که گفته شد اطلاق می گردد،ولی لفظ «والد»و مشتقات آن مانند«ولد»و«والده »و«مولود»اینگونه نیست،و«والد»معمولابر پدر صلبی اطلاق میگردد،چنانچه «ولد»بر فرزند صلبی، و«والده »بر مادر حقیقی اطلاق میگردد.
به عقیده بسیاری از دانشمندان شیعه و اهل سنت عبد المطلب درمکه معظمه منادی توحید و یکتا پرستی و مخالف با هر نوع شرک و بت پرستی بوده است،اگر چه برخی معتقدند که از اظهارعقیده خویش تقیه می کرد و روی مصالحی در اجتماعات ومراسم بت پرستان شرکت می نمود.چنانچه شیخ صدوق(ره)
گوید:
«و کان عبد المطلب و ابو طالب من اعرف العلماء و اعلمهم بشان النبی-صلی الله علیه و آله-و کانا یکتمان ذلک عن الجهال و اهل الکفر و الضلال » (31)
عبد المطلب و ابو طالب از جمله دانشمندانی بودند که بیش ازدیگران دانائی و معرفت در حق رسول خدا(ص)داشتند و چنان بودند که معرفت خود را نسبت به آنحضرت از نادانان و کافران وگمراهان کتمان می کردند.
و از اصبغ بن نباته روایت کرده که گوید:ازامیر المؤمنین(ع)شنیدم که می فرمود:بخدا سوگند نه پدرم و نه جدم عبد المطلب و نه هاشم و نه عبد مناف هیچکدام هرگز بتی را پرستش نکردند،بدانحضرت عرض شد:پس آنها چه چیزی راپرستش می کردند؟فرمود:
«کانوا یصلون علی البیت علی دین ابراهیم علیه السلام متمسکین به ».
آنها بر طبق آئین ابراهیم(ع)بسوی خانه کعبه نماز گذارده و بردین او تمسک می جستند (32) و یعقوبی در تاریخ خود درباره عبد المطلب گوید:
-و رفض عبادة الاصنام،و وحد الله عز و جل و وفی بالنذرو سن سننا نزل القرآن باکثرها...
او کسی بود که پرستش بتها را ترک کرد و خدای عز و جل را به یکتائی شناخت،و وفای بنذر کرد و سنتهائی را مقرر داشت که بیشتر آنها را قرآن امضاء کرد...
و سپس سنتهای او را ذکر کرده آنگاه گوید:
-فکانت قریش تقول عبد المطلب ابراهیم الثانی یعنی چنان شد که قرشیان عبد المطلب را ابراهیم دوم می گفتند.
و در پایان،داستان خشک سالی مکه و قحطی زدگی قریش وبدنبال آن دعای عبد المطلب و آمدن باران به دعای او را به تفصیل ذکر کرده و اشعار برخی از قرشیان را در این باره بیان داشته که گوید:
بشیبة الحمد اسقی الله بلدتنا و قد فقدنا الکری و اجلوز المطر منا من الله بالمیمون طائرة و خیر من بشرت یوما به مضر مبارک الامر یستسقی الغمام به ما فی الانام له عدل و لا خطر
و ثقة الاسلام کلینی(ره)در اصول کافی بسند خود از زراره ازامام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«یحشر عبد المطلب یوم القیامة امة واحدة علیه سیماءالانبیاء و هیبة الملوک » (33)
-عبد المطلب در روز قیامت بصورت یک امت تنها (34) محشور می شود درحالی که سیمای پیمبران و هیبت پادشاهان را دارد.
و در حدیث دیگری که از مقرن و محمد بن سنان و مفضل بن عمر از امام صادق(ع)روایت کرده با مختصر اختلافی اینگونه است:
«یبعث عبد المطلب امة وحدة علیه بهاء الملوک و سیماءالانبیاء...» (35)
-عبد المطلب بصورت یک امت مبعوث شود،و درخشندگی پادشاهان وسیمای پیمبران را داراست...
و از فخر رازی در کتاب «اسرار التنزیل »و شهرستانی در کتاب «الملل و النحل »نیز دلیلهائی درباره ایمان و اسلام عبد المطلب سخنانی نقل شده و تا جائی که شهرستانی گوید:عبد المطلب به برکت نور نبوت سخنان حکمت آمیز و بزرگی اظهار کرد که حکایت از ایمان او به روز جزا و اسلام او می کند مانند اینکه دروصایای خود می گفت:هرگز از دنیا ستمکاری بیرون نخواهدرفت جز آنکه کیفر ستم و ظلم خود را خواهد دید،تا آنکه هنگامی مرد ستمکاری از دنیا رفت بی آنکه کیفر ببیند،و چون به عبد المطلب جریان را گفتند او در پاسخ گفت:
«و الله ان وراء هذه الدار دار یجزی فیها المحسن باحسانه و یعاقب فیها المسی ء باساءته »-بخدا سوگند از پس این خانه خانه دیگری است که نیکوکار پاداش نیکو کاری خود را دریافت کند و بد کار در برابر عمل بد خود کیفر بیند.
و به برکت همان نور مقدس بود که به ابرهه گفت:
«ان لهذا البیت ربا یحفظه ».
براستی که این خانه را پروردگاری است که او را نگهبانی خواهدکرد... (36)
و شیخ صدوق(ره)در کتاب خصال بسند خود از امیر المؤمنین(ع)
روایت کرده که در وصیت رسول خدا(ص)به آنحضرت آمده که بدو فرمود:
ای علی براستی که عبد المطلب پنج سنت را در جاهلیت مقرر داشت که خدای تعالی آنها را در اسلام امضاء فرمود.
آنگاه آن سنتهای پنجگانه را به تفصیل ذکر فرموده که بطورخلاصه اینگونه است:
1-حرمت زن پدر بر پسران 2-خمس گنجها و غنائم 3-سقایت حاجیان 4-دیه قتل به صد شتر 5-عدد طواف به هفت شوط.
و سپس فرمود:
«یا علی ان عبد المطلب کان لا یستقسم بالازلام.و لا یعبد الاصنام و لا یاکل ما ذبح علی النصب،و یقول:انا علی دین ابراهیم » (37)
ای علی،براستی که شیوه عبد المطلب چنان بود که(مانند مردم زمان جاهلیت)بوسیله ازلام(تیرهای مخصوص آن زمان) قرعه نمی زد و قسمت نمی کرد،و بتها را پرستش نمی کرد،و از آنچه برای بتان می کشتند(طبق رسوم مردم جاهلیت) نمی خورد،و می گفت:من بر دین و آئین ابراهیم هستم.
پی نوشتها:
1-بحار الانوار ج 15 ص 117.
2-مجمع البیان ج 4 ص 322.
3-مفاتیح الغیب ج 4 ص 103.
4-به کتاب مسالک الحنفاء ص 17 سیوطی به بعد مراجعه شود.
5-به تفسیر فخر رازی مراجعه شود.
6-سوره شعراء 217-219.
7-بحار الانوار ج 15 ص 118(متن)و 119(پاورقی)
8-چنانچه در روایتی نیز که از دلائل النبوة بیهقی نقل شده(پاورقی ج 15 بحار الانوار ص (119)اینگونه است که فرمود: «ما افترق الناس فرقتین الا جعلنی الله فی خیرهما،فاخرجت من بین ابوی فلم یصبنی شی ء من عهد الجاهلیة،و خرجت من نکاح و لم اخرج من سفاح من لدن آدم حتی انتهیت الی ابی و امی...»
که تصریح به این مطلب شده است و با تامل و دقت منظور روشن است.
9-بر طبق گفته اهل تاریخ نام ابو لهب عبد العزی بوده،و نام ابو طالب هم مطابق روایتی عبد مناف بوده که عبد المطلب در هنگام مرگ خود سفارش رسول خدا-و یتیم عبد الله-را بدوکرده و میگوید:
اوصیک یا عبد مناف بعدی بموحد بعد ابیه فرد
10-معنای «شیبة الحمد»را ما در زندگانی رسولخدا ص 13-در پاورقی-نقل کرده ایم.
11-زندگانی رسول خدا صفحة 14.
12-سوره انعام آیه 74 یعنی و هنگامی که ابراهیم به پدرش آزر گفت:آیا بتان را برای خود خدا و معبود گرفته ای،براستی که من تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می بینیم.
13-سوره مریم آیه 41-42،یعنی ابراهیم را در کتاب یاد کن که بسیار راستگو و پیغمبر بود،آنگاه که بپدرش گفت چرا می پرستی چیزی را که نمی شنود و نمی بیند و بی نیاز نمی کندتو را چیزی.
14-سوره شعراء آیه 69-71 یعنی بخوان برایشان خبر ابراهیم را هنگامی که بپدرش و قوم اوگفت چه می پرستید؟گفتند: بتها را می پرستیم و در برابر آنها پیوسته پرستش کرده و هستیم.
15-مانند آیه 52 سوره انبیاء،و صافات آیه 85 و زخرف آیه 26.
16-سوره مریم آیه 46 یعنی گفت:ای ابراهیم آیا از معبودان من روگردانی؟اگر دست برنداری تو را سنگسار کرده و سالهای بسیار از من دوری کن.
17-سوره بقره آیه 133
18-سوره انعام آیه 83-84.یعنی و از فرزندان ابراهیم است داود و سلیمان...و زکریاو یحیی و عیسی و الیاس.
19-بحار الانوار ج 12 ص 48.
20-المیزان ج 7 ص 168.
21-پاورقی بحار الانوار ج 12 ص 49.
22-آیات سوره مریم(45-49)
23- سوره مریم آیه 2448-سوره توبه آیه 114.
25-سوره صافات آیه 100
26-سوره انبیاء آیه 72.
27-سوره مریم آیه 49.
28-سوره بقره آیه 126.
29-سوره ابراهیم آیات 31-41.
30-المیزان ج 7 ص 168-171.
31-اکمال الدین ج 1 ص 171.
32-اکمال الدین ج 1 ص 174.
33-اصول کافی ج 1 ص 446.
34-معنای «امه واحدة »یا«وحدة »چنانچه مفسران در تفسیر آیه «ان ابراهیم کان امة قانتالله »(سوره نحل آیه 120)گفته اند این است که او به تنهائی بجای یک امت محشورمی شود چون در دنیا نیز در برابر مرام کفر و شرک تنها بود و شخص دیگری با او هم عقیده وهم آهنگ نبود.
35-اصول کافی ج 1 ص 447.
36-بحار الانوار ج 15 ص 118-122 و الملل و النحل ج 3 ص 282.
37- خصال ج 1 ص 150
