اهمیت دوره تیموریان در تاریخ ایران بیشتر در تحولات فکری، مذهبی و فرهنگی نهفته است که در این روزگار شکل گرفت. کوچ دادن هنرمندان و صنعتگران و به ویژه معماران در این دوران از سایر مناطق ایران، به خراسان و ماوراءالنهر باعث تحول سبک هنر و معماری در خراسان پس از یک دوره فترت گردید. این کوچ هنرمندان در دوره تیمور با توسل به زور انجام شد، ولی به روزگار فرمانروایی شاهرخ و دیگر امرای تیموری مرکزیت یافتن خراسان و ماوراءالنهر به لحاظ فرهنگی و اقتصادی، باعث کوچ خودخواسته هنرمندان به این منطقه گردید.
در این دوران اعضای خاندان شاهی و مأموران عالی رتبه دولتی در امور عام المنفعه پیشقدم بودند؛ از جمله حامیان مهم هنرمندان در دوره تیموری گوهرشاد همسر شاهرخ بود که تحت نظر او یک مجموعه عام المنفعه معماری در هرات و مسجدی در کنار بارگاه حضرت رضا علیه السلام ساخته شد(1).
ویژگیهای معماری
مسجد گوهرشاد که در سال 821ق به وسیله معماران غیر خراسانی به شکل چهار ایوانی ساخته شد، نشانه هایی از تحول در شیوه مرسوم مساجد سبک خراسانی را در خود دارد.
مسجد گوهرشاد در ضلع جنوبی هسته مرکزی حرم بنا شده است. این مسجد، شامل چهار ایوان است، که این ایوانها به وسیله طاقگانهای(2) دو طبقه به هم پیوسته است. گنبدخانه پشت ایوان قبله با شبستانهای یک طبقه بخشهای مختلف مسجد را به هم می پیوندد. در بخش میانی مسجد میانسرا(3) قرار دارد.
نمای فعلی ایوان مقصوره، دید از شمال شرقی
بدیهی است که توجّه به محور قبله در مساجد به تأکید بر محراب منجر شده و برای این منظور در برخی از مساجد، سقف بالای فضای محراب را بلندتر از سایر بخشها ساختند و یا بر روی آن گنبدی قرار دادند. در مسجد گوهرشاد تأکید بر محور قبله با ایوانی بلندتر از ایوانهای دیگر که در پشت آن گنبدخانه قرار دارد انجام شده؛ بر فراز محراب نیز نیم گنبدی قرار دارد که با مقرنسهای گچی رنگین تزیین شده است(4).
در ایوان قبله بین ایوان گنبدخانه و تورفتگی نیم گنبدی پشت آن فضایی تقریبا پیوسته وجود دارد. گنبدخانه اندکی به عقب کشیده شده و پهنا و تورفتگی جلو محراب با ورودی ایوان یکسان است.
گنبد مسجد گوهرشاد گنبد دو پوسته گسسته با پوشش بیرونی نار (پیازی) است. پوسته وضعیت فعلی داخل گنبد مسجد گوهرشاد
بیرونی و داخلی حدود ده متر با هم فاصله دارند. فاصله دو پوسته به وسیله دیوارهایی که خشخاشی(5) نامیده می شوند به یکدیگر متصل شده اند. گردنی (گریو) گنبد نسبت به دیگر گنبدهای روزگار تیموری از ارتفاع کمتری برخوردار است. در اینجا دنباله پوسته بیرونی گنبد از پاکار به داخل متمایل شده و بعد سوار خشخاشی و گردنی می شود که به آن آوگون می گویند. پوسته بیرونی گنبدهایی مانند مسجد گوهرشاد را آوگونه می نامند. پوسته داخلی گنبد به شکل عرقچین ساخته شده و گوشه سازی آن با سه کنجهای کشیده و کاربندی انجام شده است(6).
یکی از جنبه های در خور توجّه گنبدخانه سه ردیف طاقهای دیوارهای جانبی در بالای دهانه هاست که به شبستانها راه دارد. در حالی که تعدادی از این ردیفها به دهانه های آزاد بیرونی مرتبط می شود، احتمالاً اهداف چندگانه ای از ساختن آنها مد نظر بوده است: زیبایی، سبک تر کردن دیوارهای جانبی و رساندن نور بیشتر به فضای گنبدخانه(7).
مناره های مسجد گوهرشاد که به شکل دو قلو در دو طرف ایوان مقصوره قرار گرفته است، یکی دیگر از شیوه های تأکید بر محراب است. مناره های زوج از سال 547ق به بعد بر سر ایوانهای مساجد ظاهر شده است، لیکن از اوایل قرن هفتم ساختن مناره های دوگانه در سر در ایوان مساجد و مقابر معمول شد(8). در هر حال استادانه ترین و به لحاظ معماری زیباترین وسیله تأکید بر سر در که اهمیت بیشتری داشته بلند ساختن آن و قرار دادن دو مناره در دو طرف آن است. مناره های مسجد گوهرشاد در عین داشتن خصوصیات یاد شده با توجّه به اینکه تا زیر مأذنه پرند و پلکان ورودی مناره بر روی بام قرار گرفته، وزن مناره ها در اینجا نقش یک نیروی پیش فشرده را دارد. طاقهایی که دهانه های بزرگ دارند فقط زمانی استحکام مطلوب خواهند داشت که فشارهای افقی ناشی از آنها (طاقها) توسط پایه های سنگین، در هنگام ساختمان سازی و سپس در برابر بارهای گوناگون به راحتی تحمل شود؛ مناره ها در مسجد گوهرشاد دقیقا این نقش را برعهده دارند(9).
تزیینات
تزیینات ایوان مقصوره شامل کاشیکاری، معرق سنگ و نقاشی و خطاطی بر روی گچ می باشد. نقش مایه های به کار رفته، اسلیمی، گره و خط می باشد. برای وصف تزیینات ابتدا از سرپایه های ایوان شروع کرده، پس از آن تزیینات داخل ایوان و گنبدخانه به صورت مختصر توضیح داده می شود، سپس بخش بیرونی گنبد توصیف خواهد شد(10).
در بالای ازاره ایوان در سرپایه های دو طرف دو قاب بندی کاشی معرق با نقش اسلیمی و گلدان قرار گرفته است. در بالای نقش گلدان در داخل قاب بندی در دو طرف دو کتیبه در دو سطر کوتاه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. این کتیبه ها تاریخی است که در قسمت بعدی توضیح داده خواهد شد. دو کتیبه تاریخی دیگر نیز در سرپایه و پیشانی ایوان مقصوره تعبیه شده است. کتیبه اول از کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی است، که نقوش اسلیمی نیز بر زمینه کتیبه نقش بسته است. این کتیبه پس از قاب بندی سمت راست ایوان شروع شده، بعد از دور زدن پیشانی ایوان در بالای قاب بندی سمت چپ پایان می یابد(11).
کتیبه دوم نیز کاشی معرق است که در پیشانی ایوان تعبیه شده و به خط ثلث زرد بر زمینه لاجوردی است. در حاشیه ایوان و حد فاصل دو کتیبه با آجرهای تراش دار پر شده است. بر روی این آجرها کاشیهای معرق به شکل مربع و اسماء اللّه از کاشی معرق به شکل مستطیل ترصیع(12) شده است. لچکی ایوان دارای کاشیکاری معرق با نقش اسلیمی است. در دو طرف لچکی ایوان در داخل نقوش اسلیمی دو ترنج به رنگ زرد تعبیه شده که در داخل آنها به خط ثلث صلوات، اسماء اللّه و آیات قرآن نوشته شده است.
پخی داخلی ایوان دارای فتیله است که بر روی آن کاشی معرق با نقش اسلیمی اجرا شده است. در انتهای دو طرف فتیله با خط کوفی قفل کلمه «الملک للّه » نوشته شده است(13).
زیر طاق ایوان زیباترین و اصیل ترین بخش ایوان را تشکیل می دهد. این زیر طاق دارای زمینه سنگ مرمر به رنگ سفید مات است که بر روی آن کاشیهای معرق به شکل سرمه دان و موج با نقش اسلیمی قرار دارد. در داخل این اَشکال بر روی سنگهای زمینه کار ترصیع شده است. پس از قسمت زیر طاق با یک فرو رفتگی به طرف داخل طاق پشتیبان ایوان شروع می شود. در حد فاصل دو طاق ایوان کتیبه دیگری از خط ثلث سفید بر زمینه اسلیمی با رنگ لاجوردی نوشته شده است. این کتیبه از پایه سمت راست شروع می شود و تا تیزه ایوان ادامه یافته، در سمت دیگر ایوان خاتمه می یابد. در ابتدا و انتهای کتیبه دو قاب بندی با نقش گلدان گل از کاشی معرق تعبیه شده است. در زیر طاق اصلی ورودی به گنبدخانه نقشهای گره معقلی تعبیه شده، که در میان نقشهای گره به خط بنایی «اسماء اللّه » نوشته شده است. نقشهای معقلی دارای رنگ زرد بر زمینه فیروزه ای است و خطوط بنایی به رنگ زرشکی می باشد. این زیر طاق در دو طرف دارای دو حاشیه با رنگ لاجوردی و خطوط گره معقلی به رنگ آبی است. در داخل این حاشیه ستاره های هشت پر با خط بنایی با مضمون اسماء اللّه کار شده است. در بغلهای طاق ایوان در داخل گره های معقلی دو کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق نوشته شده است. در کتیبه غربی نوشته شده: «قال النبی صلی الله علیه و آله : المؤمن فی المسجد کالسمک فی الماء». و در مقابل آن در طرف شرقی نوشته شده: «المنافق فی المسجد کالطیرفی القفس، سنة احدی و عشرین و ثمان مائة»(14).
پس از گذر از این قسمت به داخل فضای گنبدخانه وارد می شویم. عرقچین داخلی گنبد با ترنجهایی که بر روی گچ نقاشی شده تزیین یافته است. حد فاصل ترنجهای سقف اَشکال هندسی به شکل موج است که در داخل آنها به خط ثلث زرد کلمه شهادتین نوشته شده است. در انتهای عرقچین گنبد کتیبه ای که به خط ثلث سفید بر زمینه سبز نوشته شده و عرقچین گنبد را دور می زند، حاوی آیات سوره مبارکه یاسین می باشد(15).
در بالای درهای شرقی و غربی گنبدخانه و نیز در زیر پنجره های فوقانی دو طرف کتیبه هایی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی بر روی گچ نوشته شده است. متن کتیبه های غربی چنین است:
«قال اللّه تعالی: خذوا زینتکم عند کلّ مسجد»(16)؛ «قال اللّه تعالی: لن تنالوا البرّ حتّی تنفقوا مما تحبّون»(17)؛ «قال اللّه تعالی: و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوی»(18)؛ «و امر اهلک بالصلوة و اصطبر علیها»(19)؛ «قال اللّه تعالی: خذا العفو و امر بالمعروف و اعرض عن الجاهلین»(20)؛ «قال اللّه تعالی: و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤوف بالعباد»(21)؛ «قال اللّه تعالی: و اقیموا وجوهکم عند کلّ مسجد و ادعوه مخلصین له الدین»(22).
بر روی کتیبه های شرقی آمده است:
«قال اللّه تعالی: أقم الصلوة و أْمر بالمعروف و انه عن المنکر»(23)؛ «قال اللّه تعالی: استعینوا بالصبر و الصلوة اِنَّ اللّه مع الصابرین»(24)؛ «قال اللّه تعالی: یا أیها الذین آمنوا اتقوا اللّه و قولوا قولاً سدیدا»(25)؛ «قال اللّه تعالی: انّ الصلوة کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا، فی سنة 1385»(26)؛ «قال اللّه تعالی: اِنَّ المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه احدا»(27)؛ «قال اللّه تعالی: اِنّ اکرمکم عند اللّه اتقیکم اِنّ اللّه علیم خبیر»(28).
انتهای ایوان دارای یک نیم گنبد است، که در داخل آن مقرنسهای گچی رنگین با نقش اسلیمی تعبیه شده است. عرض و ارتفاع نیم گنبد انتهایی با عرض و ارتفاع ورودی گنبدخانه مساوی است. محراب مسجد که در داخل نیم گنبد در زیر مقرنسها قرار گرفته است دارای ازاره و حاشیه بیرونی از سنگ مرمر می باشد. پشت بغلهای محراب با کاشی معرق لاجوردی با نقوش اسلیمی تزیین یافته است. داخل محراب دارای مقرنسهای کاشی معرق است که این مقرنسها به فتیله های کوچک کاشی معرق ختم می شود که تا رأس قوس محراب ادامه می یابد. بر روی سنگ داخل محراب در زیر مقرنسهای کاشی به خط ثلث مشکی نوشته اند:
«عجّلوا بالصلاة قبل الفوت و عجّلوا بالتوبة قبل الموت».
در حاشیه محراب ایوان مقصوره دو کتیبه هست؛ نخست کتیبه ای است از جنس کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی، متن آن «آیة الکرسی» است و در کتیبه دوم به خط ثلث مشکی بر روی سنگ مرمر آیات 78 تا 85 سوره مبارکه اِسراء نوشته شده است(29).
پوسته بیرونی گنبد با کاشی تزیین یافته است. برای تزیین اصلی گنبد از کاشی نَرِه فیروزه ای استفاده شده است. بر روی شکرگاه گنبد با خط بنایی سه رجی زرد و سیاه کلمه «لا اله الا اللّه » نوشته شده است. بر روی این خط در بالا کلمه «محمّد رسول اللّه » به خط بنایی سفید و در پایین و زیر آن کلمه «علیّ ولیّ اللّه » به خط بنایی زرشکی نوشته شده است. در زیر این کتیبه ها ستاره های هشت پر به شیوه معقلی قرار دارد. در زیر این قسمت گریو گنبد شروع می شود. در بالای گریو گنبد کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. این کتیبه از کاشی معرق است و متن آن سوره مبارکه یاسین است که کل گریو گنبد را دور می زند. در زیر کتیبه گریو طاق نماهایی قرار گرفته که با کاشیهای مَعقِلی به رنگهای آبی، فیروزه ای و سفید آراسته شده است. اسکلت بندی زیر گنبد نیز در دو طرف با کاشیهای معقلی و خطوط بنایی تزیین شده است. خطوط بنایی به کار رفته اسماء جلاله و اسماء پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است(30).
کتیبه های تاریخی ایوان مقصوره
کتیبه های اصلی تاریخی ایوان مقصوره چهار کتیبه می باشد، که بر روی بدنه ایوان تعبیه شده است. کتیبه های دو خطی کوچک که در دو سوی ایوان و در بالای قاب بندی نقش گلدان نصب شده، به خط ثلث بایسنقر شاهزاده تیموری است. متن کتیبه سمت راست ایوان چنین است:
«اتفق تحریرها فی اوایل شهر اللّه المبارک رَجَب المرجّب سنة احدی و عشرین و ثمان مائة»
این کتیبه بیان کننده تاریخ اتمام بنای مسجد است که در سال 821ق انجام شده است. کتیبه سمت چپ ایوان که به همان اندازه و خط کتیبه سمت راست است، مشخص می کند که معمار بنا قوام الدین بن زین الدین شیرازی می باشد. متن کتیبه چنین است:
«عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایة الملک الرحمن، قوام الدین بن زین الدین الشیرازی الطیان»(31).
کتیبه دیگر که به خط ثلث بایسنقر است از سمت راست ایوان شروع شده، پس از دور زدن پیشانی ایوان در سمت چپ ایوان پایان می یابد. مضمون کتیبه با آیه قرآن و حدیثی از پیامبر آغاز می شود و سپس بیان شده است که این مسجد در کتیبه مرمتی مسجد مربوط به دوره شاه سلیمان صفوی
دوران شاهرخ تیموری به وسیله همسر او بنا شده و برای او طلب خیر و قبولی خیرات او به درگاه خداوند شده است. در پایان نیز نام کتیبه نگار بایسنقر تیموری و 821ق سال اتمام بنا ذکر شده است(32).
در پیشانی ایوان مقصوره با خط ثلث زرد رنگ در زمینه لاجوردی روی کاشیهای معرق کتیبه تاریخ دار دیگری نوشته شده است. این کتیبه تاریخ 1087ق را بر خود دارد و به وسیله کتیبه نگار معروف روزگار صفویه محمّد رضا امامی اصفهانی نوشته شده است: یا ذا العظمة و الکبریاء و یا ذا العزّة و البقاء و یا خالق الارض و السماء، هذا الطاق الرفیع و الایوان المنیع العالی شاهدان علی قدرة الکبیر المتعالی، الحمد للّه الملک الواحد الباقی نجّنی بالالطاف الخفی ممّا اخاف، لا اله الا انت سبحانک انّی کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجّیناه من الغمّ و کذلک ننجی المؤمنین، صدق اللّه العظیم، کتبه محمّد رضا الامامی سنة 1087»(33).
مرمتهای مسجد و ایوان مقصوره
مسجد گوهرشاد به ویژه ایوان مقصوره آن بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته است. مهم ترین مرمتهای مسجد مربوط به سالهای 1008، 1052، 1053، 1059، 1077، 1084، 1088، 1118، 1119، 1214، 1232، 1254، 1274 و 1336ق است(34). مهم ترین مرمتهای ایوان مقصوره که در واقع بازسازی گنبد و ایوان بوده در دو دوره انجام شده است. اولین بازسازی گنبد و ایوان مقصوره پس از زلزله ربیع الآخر 1084ق مشهد می باشد(35)، که به دستور شاه سلیمان صفوی و به مباشرت کلبعلی خان قورچی باشی بیگلر بیگی مشهد و معماری شجاع الدین بنای اصفهانی انجام شده است که تاریخ این تعمیر در دو کتیبه مسجد، یکی در بالای درِ ورودی شبستان غربی و دیگری بر روی مناره شرقی مسجد به تاریخ 1088ق ذکر شده است(36). کارهای انجام شده در این دوران عبارت بودند از بازسازی کامل گنبد و پر کردن مناره ها تا سطح بام و پر کردن طاقگانهای رو به صحن در دو سوی ایوان مقصوره. در بازسازی گنبد به سال 1339ش آثار گنبد اولیه که به روزگار صفوی بازسازی شده بود کشف شد(37). دومین بازسازی اساسی گنبد و ایوان به سال 1339ش انجام شد. علت این بازسازی صدماتی بود که در گلوله باران روسها به سال 1330ق به گنبد و ایوان مسجد وارد شده بود.
بر اساس نوشته مرحوم مدرس رضوی که خود شاهد گلوله باران حرم مطهر بوده است، یازده گلوله توپ به ایوان مقصوره و یازده گلوله به گنبد مسجد اصابت کرده است(38). پس از گلوله باران حرم مطهر و مسجد گوهرشاد، مرمتهای اساسی در حرم و مسجد انجام شد، ولی با توجّه به شکست برداشتن گنبد مرمتهای انجام شده در موردگنبد مسجد گوهرشاد به دلیل حجم کلان گنبد و ضعیف تر بودن اسکلت بندی اطراف آن نسبت به گنبد مطهر چندان کارساز نبود، ولی با وجود تمام اینها با مرمتهای مستمر انجام شده بر روی گنبد توانستند آن را به مدت حدود پنجاه سال پس از گلوله باران سرپا نگه دارند.
سرانجام در 1339ش نظر اداره کل باستان شناسی و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهداری گنبد مسجد گوهرشاد دیگر امکان پذیر نیست و در این سال گنبد و دیوارهای طرفین و ایوان تا نزدیک ازاره تخریب گردید و گنبد جدیدی از جنس بتن آرمه به جای آن ساخته شد(39). بتن آرمه شدن گنبد هر چند باعث سبک شدن بنا و استحکام آن گردید، ولی اصالت مسجد را به عنوان یک بنای تاریخی آجری خدشه دار کرد.
کاشیکاریهای مسجد نیز همچون سازه آن دست کم در صد سال گذشته که عکسهای آن موجود است چه به لحاظ جنس و چه به لحاظ رنگ و نقش دچار تحول شده است. کاشیکاریهای اولیه مسجد از جنس معرق بوده است که از اواخر دوره صفویه با گسترش یافتن کاربرد کاشی هفت رنگ به جای معرق در مرمتهای انجام شده از اواخر دوره صفویه و قاجار، کاشیهای هفت رنگ جای معرق را گرفت. بدیهی است که در این تحول، جنس و نقوش کاشی نیز دچار تحول شده باشند. با تأسیس کارگاه کاشی مسجد گوهرشاد در پنجاه سال قبل دوباره صنعت معرق پس از یک فترت سیصد ساله در خراسان زنده گردید و پس از آن سعی شد که به کاشیکاریهای اولیه مسجد به لحاظ جنس نزدیک تر گردند(40). عکسهای قدیمی موجود از گنبد مسجد و مناره ها نشان می دهد که در صد سال گذشته کاشیکاریهای گنبد به لحاظ نقش چهار مرتبه تحول یافته است. هر چند در برخی کاشیکاریهای مسجد نقشهای اصیل روزگار تیموری هنوز دیده می شود، ولی اگر با دیدی فنی و دقیق به این نقوش توجّه شود تحول در رنگهای مرسوم دوره تیموری را در این کاشیها مشاهده می کنیم(41). تزیینات دیگری که پس از بازسازی گنبد در 1340ش به ایوان مقصوره اضافه شده، نقاشیها و کتیبه های روی گچ در داخل گنبدخانه و بر روی مقرنسهای بالای محراب می باشد که در قسمت قبلی توضیح داده شد(42).
با توجّه به موارد گفته شده هر چند مسجد گوهرشاد در طول زمان تحول بسیار یافته است، ولی هنوز هم نشانه های سبک روزگار تیمور در آن مشاهده می شود و نیز به عنوان مسجد جامع مشهد مورد توجّه زائران و مجاوران می باشد.
1 بنگرید به: رویمر و دیگران، تاریخ ایران دوره تیموریان (پژوهش از دانشگاه کمبریج)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات جامی، 1379ش، ص 322-317.
2 طاقگان: غرفه.
3 میانسرا: حیاط.
4 پیمایش.
5 خشخاشی: دیوارهایی که به صورت تیغه ای بین دو پوسته گنبد برای استحکام بخشی و اتصال دو پوسته گنبد یه یکدیگر ساخته می شود.
6 پیمایش.
7 - See: O'kane, B, Timurid, Architecture in Khurasan, p 122-123.
8 بنگرید به: محمّد علی مخلصی، مناره ها؛ معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمّد یوسف کیانی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1366ش، ص 279.
9 پیمایش.
10 پیمایش.
11 پیمایش.
12 ترصیع به معنای مرصع ساختن است. در اینجا منظور نشاندن قطعات کاشی بر روی زمینه آجری است.
13 پیمایش.
14 پیمایش.
15 پیمایش.
16 حدید / 20.
17 آل عمران / 92.
18 بقره / 197.
19 طه / 132.
20 اعراف / 199.
21 بقره / 207.
22 اعراف / 29.
23 لقمان / 18.
24 بقره / 45.
25 احزاب / 70.
26 نساء / 103.
27 جن / 18.
28 حجرات / 13.
29 پیمایش.
30 پیمایش.
31 پیمایش.
32 پیمایش.
33 پیمایش.
34 بنگرید به: حبیب اللّه صمدی، «جامع گوهرشاد یا هشتمین بنای زیبای جهان»، مجله یغما، ش 7، ص 514.
35 بنگرید به: ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، 1370ش، ص 186.
36 پیمایش.
37 بنگرید به: روزنامه خراسان، چهارشنبه دوازدهم مرداد 1339ش.
38 بنگرید به: محمّد تقی مدرس رضوی، سالشمار وقایع مشهد، به کوشش ایرج افشار، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1378ش، ص 232-231.
39 بنگرید به: روزنامه خراسان، چهارشنبه دوازدهم مرداد 1339ش.
40 بنگرید به: صمدی، «جامع گوهرشاد یا هشتمین بنای زیبای جهان»، ص 514.
41 پیمایش.
42 گفت و گو با مرمت کاران مسجد.
