کتب نوشته شده پیرامون نهج البلاغه
23 - التذییل علی نهج البلاغه
تالیف: عبدالله بن اسماعیل بن احمد حلبی. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از این کتاب اسم برده است (1).
24 - ملحق نهج البلاغه
تالیف: احمد بن یحیی بن احمد بن ناقه. در این کتاب بعضی از خطب امیرالمومنین علیه السلام که در «نهج البلاغه » ذکر نشده است، جمع آوری کرده است مثل:خطبه «البیان المنسوبه لامیرالبیان »، خطبه «الدره الیتیمه » (که آن از الف خالی است) (2) و خطبه «المونقه » و امثال آنها.همه این خطبه ها را «احمد بن یحیی بن احمد بن ناقه » جمع آوری نموده و به آخرنهج البلاغه ملحق کرده است و نسخه نهج البلاغه با این ملحقات به خط «محمد ابن محمدبن حسن بن طویل صفار حلبی » نزیل «واسط » به تاریخ کتابت(729) دیده شده است (3).
25 - النهج القویم فی کلام امیرالمومنین علیه السلام
تالیف: «سید خلق بن عبدالمطلب ابن محمد موسوی »، حویزی مشعشعی(متوفی 1074ه) والی حویزه عالمی فاضل، زاهد، متکلم،ادیب، شاعر، محدث، محقق جلیل القدر از بزرگان علمای امامیه بود لباس خشن می پوشید، زیاد روزه می گرفت و اصلا نافله از وی فوت نمی شد در شبهای جمعه ختم قرآن می کرد، زهد و تقوا و عبادت وی ضرب المثل بود و تالیفات ارزشمندی دارد از جمله «النهج القویم » در کلمات حضرت امیرالمومنین علیه السلام که در آن از کلمات امیرالمومنین چیزهائی را جمع آوری کرده است که مرحوم شریف رضی در نهج البلاغه، جمع نکرده است (4).
26 - نهج الفصاحه
تالیف: کاظم کفائی، مولف: «مسند الامام جعفر بن محمدالصادق »علیه السلام و «قصور الادب العربی » مولف در این کتاب تمام کلمات امیرالمومنین علیه السلام را اعم از خطبه، نامه و کلمات قصار و طوال در هر موضوعی حتی در فقه و احکام جمع آوری کرده است (5).
27 - نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه
تالیف: دانشمند متتبع شیخ محمد باقرمحمودی مرودشتی شیرازی معاصر، کتاب بزرگی است و تاکنون هشت جلد آن در نجف ولبنان چاپ شده است. مولف در مقدمه می گوید در ضمن مطالعات متوجه شدم آنچه ازکلمات امام از سید رضی فوت شده یا عمدا ترک کرده، کمتر از نهج البلاغه نیست وتصمیم گرفتم همه آنها را جمع آوری کنم و این مجموعه را «نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه » نامیدم و آن را بر پنج باب مرتب ساختم بدین ترتیب:
باب اول: (جلد اول و دوم و سوم) خطبه ها و کلمات طولانی.
باب دوم: (جلد چهارم و پنجم) وصایا.
باب چهارم: (جلد ششم) در ادعیه و مناجات، که مشتمل بر 105 دعاست.
باب پنجم:(جلد هفتم و هشتم) کلمات قصار، و بیش از 5هزار کلمه ذکر کرده است.
مولف بر تالیف و تحقیق و جمع آوری آن بیش از 15 سال وقت صرف نموده وی در این مجموعه چند کار انجام داده:
اولا: آنچه در نهج البلاغه نیامده، وی آن را وارد کرده است.
ثانیا: خطب و نامه ها را به ترتیب صدور تنظیم کرده.
ثالثا: خطبه ها و نامه ها را به ترتیب صدور تنظیم کرده.
رابعا: نقاط مهم آن را به طور کافی شرح کرده است. خداوند وی را در نشر سایرمجلدات موفق گرداند.
28 - معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه
تالیف: «علم الهدی » فرزند «فیض کاشانی »متوفای 1115ه که در آن بعضی از نامه های آن حضرت که در نهج البلاغه نیامده است،به چشم می خورد (6). این کتاب در دو جلد در تاریخ 1388ه به چاپ رسیده و استاداحمدی میانجی مولف کتاب پرارج «مکاتیب الرسول » ذیلی بر آن نوشته که در چاپ جدید آن چاپ شده است.
29 - ارشاد المومنین الی معرفه نهج البلاغه المبین
تالیف: «یحیی بن ابراهیم جحافی » متوفای 1103ه ق. نسخه خطی آن مورخ 1262 در 426 برگ در صنعا ایتخت یمن موجود است (7).
30 - استناد نهج البلاغه (انگلیسی)
رساله ای است درباره مدارک نهج البلاغه.
تالیف: امتیاز علی خان عرشی هندی رامفوری(از معاصرین) مراجعه کنید به مقدمه استناد نهج البلاغه چاپ تهران.
31 - استناد نهج البلاغه(عربی)
ترجمه کتاب قبلی است،از عامر انصاری چاپ دوم آن در 1393 در 88 صفحه وزیری انجام یافته است.
32 - الهام از گفتار علی علیه السلام (فارسی) نوشته: محمد تقی حکیم. در سال 1353 در 236 صفحه رقعی چاپ شده است (8).
33 - الامثال و الحکم العلویه (عربی)
تالیف: شیخ محمد غروی قزوینی، مولف کتابهای: الامثال النبویه و الامثال الرضویه و الامثال الکاظمیه که همه آنها چاپ شده است.
34 - بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن(فارسی)
تالیف: دانشمند متتبع رضا استادی. در 144 صفحه رقعی در سال 1396ه ق. در قم چاپ شده است.
35 - بررسی نهج البلاغه و اسناد آن(فارسی)
تالیف: سید جواد مصطفوی مولف «الکاشف عن الفاظ نهج البلاغه و شروحها» که مکرر چاپ شده است.
36 - بشریت در مکتب اسلام (سخنان اجتماعی علی علیه السلام از نهج البلاغه)(فارسی).
نوشته: محمد مقیمی، در سال 1356 در 200 صفحه چاپ شده است (9).
37 - پژوهشی پیرامون نهج البلاغه(فارسی)
نوشته: علی موحدی ساوجی، از انتشارات بنیاد نهج البلاغه.
38 - پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه(فارسی)
تالیف: سید محمد مهدی جعفری،سال 1356ش چاپ شده است.
39 - الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه
کشف المطالب نهج البلاغه است که مشتمل بر 7 فصل و 132 عنوان می باشد و زیر هر عنوان آنچه مربوط به آن است، از خطبه ها،نامه ها و کلمات قصار جمع آوری کرده است. و فصول هفتگانه آن عبارتند از :
1 - الالهیات; 2 - النبوه; 3 - العقائد وا لاحکام; 4 - الخلافه و الامه;5 - التاریخ; 6 - المجتمع و السیاسه; 7 - الاخلاق. از انصاریان که اخیرا در 1105 صفحه چاپ شده است.
40 - رویا الحیوه فی نهج البلاغه(عربی)
تالیف: «حسن بن موسی صفار». چاپ بیروت 1397ه ق.
در لیست شروح کامل نهج البلاغه یادآور شدیم شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدیددر میان دانشمندان عامه و خاصه شهرت بسزائی دارد و در پیرامون آن کتابهای زیادی به عنوان ترجمه و تلخیص و حاشیه و فهرست و ردیه نوشته شده است و آنها عبارتنداز:
41 - الروح، فی نقض ما ابرمه ابن ابی الحدید
تالیف: «سید جمال الدین ابی الفضائل احمد بن موسی بن جعفر»(برادر علی بن طاووس) یکی از فقهای امامیه که بیش از 80 جلد تالیفات دارد و در سال 683 یا 677 در حله فوت کرده است (10).
42 - سلاسل الحدید و تقیید اهل التقلید بما انتخب من شرح نهج ابن ابی الحدید
تالیف: علامه بحرین سید هاشم بن سلیمان بحرانی توبلی متوفای 1107ه ق.
بحرانی در این کتاب جاهائی را از شرح ابن ابی الحدید انتخاب کرده و رد نموده است (11).
43 - سلاسل الحدید فی تقیید ابن ابی الحدید
تالیف: «شیخ یوسف بحرانی » صاحب «الحدائق الناضره » متوفای 1186ه.
مولف هرچه در شرح ابن ابی الحدید مطالب نادرست درباره امامت وجود دارد، همه را نقل کرده و پاسخ داده است و در دو جلد به جهت اشتغالش به کتاب «الحدائق » ناتمام مانده است (12).
44 - سلاسل الحدید فی تقیید اهل التقلید
تالیف: سید ماجد بن هاشم بن علی بن مرتضی حسینی متوفای 1028ه ق (13).
45 - الرد علی ابن ابی الحدید
تالیف: «شیخ علی بن شیخ حسن بلادی بحرانی »متوفای 1340ه ق آن را صاحب کتاب (انوارالبدرین) ذکر کرده است (14).
46 - النقد السدید لشرح الخطبه الشقشقیه لابن ابی الحدید
تالیف: «شیخ محسن کریم » نزیل(الخضر) بعضی اقوال ابن ابی الحدید را در شرح خطبه شقشقیه رد کرده وجزء اول آن در سال 1383 در نجف چاپ شده است.
47 - تشریح شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید(عربی)
تالیف: محمود ملاح از علمای اهل سنت. کتاب پر است از طعن به امام علی علیه السلام و شیعیان و انکار فضائل و مناقب آن حضرت. از جرح و طعن این شخص حتی علمای اسلامی غیر شیعه نیز سالم نمانده است (15).
48 - سلاسل الحدید فی رد ابن ابی الحدید
تالیف: مصطفی بن احمد امین واعظ ازعلمای بغداد متوفای 1331ه (16).
49 - الرد علی ابن ابی الحدید(عربی)
تالیف: شیخ علی بن شیخ حسن بلادی بحرانی،متوفای 1340ه (17).
50 - الشهاب العتید علی شرح ابن ابی الحدید(عربی)
اعتراضاتی است بر ابن ابی الحدید به خاطر تاویلاتی که در مباحث امامت و ولایت کرده است.
تالیف: شیخ عبدالنبی بن محمد علی وفسی عراقی متولد 1307ه که آن را در سال 1357 در پنج هزار بیت تالیف کرده است (18).
51 - الملاح التائه (رد تشریح شرح نهج البلاغه)
تالیف: استاد ریاض حمزه شیرعلی، مولف در این کتاب، تشریح شرح نهج البلاغه محمود ملاح را با دلیل و برهان محکم رد کرده است و دوبار چاپ شده است (19).
52 - مبضع الجراح فی تشریح الملاح، رد تشریح شرح نهج البلاغه(عربی)
تالیف: ادیب شاعر عبدالحسین شیخ موسی سماوی، که چاپ شده است (20).
53 - مختصر شرح ابن ابی الحدید(عربی)
تالیف: سلطان محمود بن غلامعلی طبسی مشهدی متوفای 1097ه.
پی نوشتها:
1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 18، ص 225.
2- مصادر، ج 1، ص 267.
3- الذریعه، ج 7، ص 199.
4- ریحانه الادب، ج 2، ص 188 - الذریعه، ج 24، ص 423 - الغدیر، ج 11، ص 315.
5- الذریعه، ج 24، ص 423.
6- الذریعه، ج 21، ص 176 - 177.
7- مصادر، ج 1، ص 241.
8- کتابشناسی ملی زمستان 1353، ص 582.
9- کتابشناسی ملی، بهار و تابستان 1356، ص 91.
10- مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 218.
11- لولوه البحرین، ص 54 - انوارالبدرین، ص 138.
12- الذریعه، ج 12، ص 210.
13- الذریعه، ج 12، ص 210.
14- انوار البدرین، ص 372.
15- مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 220.
16- مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 220.
17- انوارالبدرین، ص 272.
18- الذریعه، ج 14، ص 255.
19- مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 376.
20- مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 220.