رساله حجیّه

فقه حج

مروری کوتاه بر زندگینامه مؤلف:

در شرح حال زندگی [1] تندیس تقوا و قداست، عالم گرانقدر مرحوم مقدّس اردبیلی سخن بسیار است که مجال تفصیل آن در این مقال که بنای آن بر اختصار است نیست [2] . این چهره پرفروغ در کنگره بزرگداشت مقدّس که ان شاء اللّه در تابستان 1375 برگزار خواهد شد معرفی می شود و در اینجا به عنوان مقدمه رساله تنها مختصری از شرح حال این عالم بزرگ را از کتاب «ریحانة الأدب» نقل می کنیم. صاحب ریحانه در شرح احوال او می نویسد:

«احمد بن محمد آذربایجانی اردبیلی الأصل والولاده، نجفی المسکن و المدفن از مفاخر علمای امامیه عهد صفویه می باشد که بسیار جلیل القدر و عظیم الشأن، فقیه عابد، متکلّم زاهد، محقّق مدقّق، قدسیّ السّمات، ملکوتیّ الصفّات، در کلمات اجلّه، به عالم ربانی موصوف، به «مقدس» و «مقدس اردبیلی» و «محقق اردبیلی» معروف، در زهد و ورع و تقوا و عبادت و وثاقت بی بدل و مانند سخاوت حاتم ضرب المثل، اورع و اتقی و اعبد و ازهد اهل زمان خود بود.

کراماتی در کلمات اکابر بدو منسوب و به فرموده مجلسی در بحار و صاحب حدائق در لؤلؤة البحرین، مقدّس اردبیلی در فضل و زهد و ورع و تقوا به غایت رسیده و نظیر او در متقدّمین و متأخّرین مسموع نگردیده و کتابهای او در نهایت دقّت و تحقیق و از کسانی می باشد که به فیض ملاقات حضرت ولیّ عصر عجّل اللّه فرجه نایل و ملوک وقت در همه گونه تجلیلات وی اهتمام تمام داشته اند. وقتی نامه ای به جهت اعانت سیّدی به شاه تهماسب نوشته و به برادرش مخاطب کرده بود، آن شاه دیانت اکتناه، وصیّت نمود که آن نامه را در کفنش بگذارند که در موقع سؤال نکیر و منکر به همان عنوان برادری مقدّس، احتجاج نماید. شاه عباس نیز اصراری وافی داشت که مقدّس تشریف فرمای ایران باشد لیکن شرافت اقامت در ارض اقدس نجف را به همه چیز ترجیح داد و قبول ننمود و به حسب خواهش یک نفر از مقصرین که از ترس شاه عباس اوّل به حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین ع ملتجی و پناهنده بوده، نامه ای بدین روش بنگاشت:

بانی ملک عاریت عبّاس بداند اگر چه این مرد اوّل ظالم بود اکنون مظلوم می نماید. چنانچه از تقصیر او بگذری، شاید که حقّ سبحانه و تعالی از پاره ای از تقصیرات تو بگذرد.کتبه بنده شاه ولایت

احمد اردبیلی

جواب شاه:

به عرض می رساند عباس، خدماتی که فرموده بودید به جان منّت داشته به تقدیم رسانید، امید که این محبّ را از دعای خیر فراموش نکنند.

کتبه کلب آستانه علی

عباس

مقدّس از کثرت ورع و تقوا در سفر زیارت کربلا که از نجف مشرف می شده، به نماز قصر اکتفا نکرده و احتیاطاً جمع مابین قصر و تمام می کرد و در وجه آن می فرمود که:

طلب علم واجب است و زیارت حضرت امام حسین ع مستحبّ؛ از این رو می ترسم که به جهت عمل استحبابی ترک واجب کرده و سفرم سفر معصیت باشد، با وجود این که در سفر نیز از مطالعه و تفکّر در حلّ اشکالات علمیّه فارغ نبودی.

از کرامات مقدس، موافق آنچه از سید جزائری نقل شده، آن که در گران سالی تمامی طعام های خود را با فقرا قسمت می کرد و برای خودش نیز مثل سهم یک فقیر بر می داشت تا وقتی زوجه اش برآشفت که در مثل چنین سال اولاد خود را بی آذوقه می گذاری که در نتیجه، محتاج به سؤال مردم باشند، مقدّس چیزی نفرمود و به قرار عادت معمولی به مسجد کوفه برای اعتکاف رفت. روز دوم آن، مردی آرد و گندم خوبی به خانه اش آورده و گفت صاحب خانه این را فرستاده و خودش هم در مسجد کوفه معتکف است، پس از آن که مقدّس که اصلاً بی اطّلاع بوده به خانه آمده و از قضیه مستحضر گردید، دانست که از جانب خدا است و به لوازم حمد و شکر الهی قیام نمود. نیز از مقامات سید جزائری نقل است که هرگاه مسأله ای به مقدّس مشتبه می شد شبها خود را به ضریح مقدّس رسانیده و جواب می شنید و گاهی بوده که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز هنگامی که حضرت صاحب الامر علیه السلام در مسجد کوفه تشریف می داشته، بدانجا حواله می کرده که اشکالات خود را از آن بقیة اللّه حل نماید و غیر اینها از کرامات دیگر که در کتب مربوطه نگارش داده اند.

بالجمله، جلالت و عظمت و دارای مراتب اخلاقیّه و علمیّه و عملیّه بودن مقدّس و اهتمام او در قضای حوائج مردمان، مشهور جهان و محتاج به اقامه شاهد و برهان نمی باشد. با این همه زهد و ورع و اعمال خالصه که داشته، یکی از مجتهدین بعد از وفات در خوابش دید که با هیئت نیکو و جامه پاکیزه از حرم مطهّر علوی بیرون آمد، از وی پرسید که بواسطه کدام عمل بدین مقام رسیدی؟ گفت سودی نبخشید ما را مگر محبت و ولایت صاحب این قبر. مقدّس با شیخ بهایی و میرزا محمد استرآبادی صاحب رجال و نظائر ایشان معاصر بوده و از بعض تلامذه شهید ثانی و اکابر فضلای عراقین تحصیل معقول و منقول کرده و ملا عبداللّه شوشتری و صاحب مدارک و صاحب معالم و بسیاری از اجلاّی وقت از تلامذه وی بوده اند و از تألیفات طریفه او است:

1 آیات الاحکام، که نامش زبدة البیان و ذیلاً مذکور است 2 اثبات الواجب، به فارسی که همان اصول الدین مذکور ذیل است 3 استیناس المعنویه، به عربی در علم کلام 4 اصول الدین و یک نسخه از آن در کتابخانه رضویه موجود است 5 حاشیه شرح تجرید قوشچی 6 حاشیه شرح مختصر الأصول عضدی 7 حدیقة الشیعه 8 الخراجیه، که دو رساله در مسأله خراج و مالیات نوشته و هر دو در سال هزار و سیصد و هیجدهم قمری در حاشیه کفایة الأصول آخوند خراسانی چاپ سنگی شده اند 9 زبدة البیان فی شرح آیات احکام القرآن، که به فوائد و تحقیقات بسیاری مشتمل و به آیات الاحکام اردبیلی معروف و در سال نهصد و هشتاد و نهم هجرت از تألیف آن فارغ و در این اواخر در ایران چاپ و چند نسخه خطی آن نیز به شماره 2048 2052 در کتابخانه مدرسه سپهسالار [مدرسه عالی شهید مطهری کنونی[ موجود است 10 مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، که شرح ارشاد علاّمه بوده و در ایران چاپ سنگی شده و دارای تحقیقات عمیقه می باشد و غیر از اینها تألیفات دیگری نیز داشته است.

وفات مقدّس در ماه صفر نهصد و نود و سیّم هجرت در نجف اشرف واقع شد و قبر شریفش در ایوان طلای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام معروف است و در ردیف اشخاص موسوم به احمد از نخبة المقال گوید:

والأردبیلی من الأعاظم                        منه استجاز صاحب المعالم

مقدس ذو ورع و عفّة                           وفاته فی الألف الاّالسبعة [3]

تصحیح رساله:

از این رساله چهارده نسخه در کتابخانه ها موجود است که تعدادی از آنها نزد راقم بوده است:

1 کتابخانه جامع گوهرشاد، رساله سوم مجموعه ش 998، تحریر سنه 988 ق. (فهرست ج 3/1365).

این نسخه حواشی ملا عبداللّه شوشتری شاگرد مقدس اردبیلی را به همراه دارد و در آخر نسخه آمده: «... والختم بالصلاة... بمشهد المقدّسة الرّضویة فی یوم الجمعة 12 شهر جمادی الأُولی سنة 988.»

حواشی ملا عبداللّه شوشتری بر این رساله، موجب ارزش مضاعف این کتاب شده است.

2 کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 2373، تحریر سنه 1017 در حیدرآباد دکن (فهرست الفبایی، ص 219، فهرست رضوی، ج 2/49).

در برگ اوّل این نسخه چنین آمده: «رساله حجّیه، ملا احمد اردبیلی به فارسی که ملا عبداللّه شوشتری [شاگرد ملا احمد] بر آن تعلیقات نوشته و ایرادات بر او نیز گرفته».

و در پایان نسخه آمده: «قد وقع الفراغ من استنساخه عاجلاً ضحوة یوم السبت ست عشر شهر شعبان المعظم، سنة 1017 فی بلدة حیدرآباد دکن، لأجل أُستاذ العلماء و فحول (کذا) الفضلاء، جامع المعقول و المنقول، أفضل المتقدّمین و أعلم المتأخرین، المستغنی عن خلق اللّه الغنی، مولانا موسی الجیلانی أیده اللّه ...»

و نیز آمده: «هذه رسالة وجیزة فی واجبات الحجّ من مصنّفات الشیخ الإمام العلاّمة المجتهد جمال الدین أحمد بن فهد الحلّی نوّر اللّه مرقده »

رساله حجّیه ابن فهدبه زبان عربی در هفت صفحه ضمیمه رساله مقدّس اردبیلی است.

3 کتابخانه مقدرسه فیضیه، رساله چهارم مجموعه ش 393، تحریر سنه 1066 (فهرست ج 2/10 مجموعه ها).

4 کتابخانه حسینیه شوشتریها، رساله دوّم مجموعه ش 38، تحریر سنه 1095، 7 برگ، با یک واسطه از نسخه اصل، نشریه دانشگاه، ج 11 و 12/825.

5 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، رساله ششم، مجموعه ش 878 (فهرست، ج 5/1870).

6 کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، رساله هفتم، مجموعه ش 5986 (فهرست، ج 4/286) تحریر سده دوازدهم و آخر رساله ناقص است.

7 کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، رساله سوم مجموعه ش 2911، تحریر سنه 1092 (فهرست، ج 4/61) تحریر سده یازدهم است.

8 کتابخانه مدرسه حجّتیه قم رساله دوّم مجموعه ش 597 (فهرست ص 115).

9 کتابخانه حضرت آیة اللّه نجفی مرعشی، رساله چهارم، مجموعه ش 3008، تحریر سنه 1045 (فهرست، ج 8/185).

10 کتابخانه حضرت آیة اللّه نجفی مرعشی، رساله پنجم، مجموعه ش 3008 تحریر سنه 1045 (فهرست، ج 8/185).

11 کتابخانه آستان شاهچراغ، ضمن مجموعه ش 32 (ردیف 192)، (فهرست، ج 2/189).

12 کتابخانه ای در دهخوارقان (ریاض العلما، ج 1/57، تعلیقه أمل الآمل، ص 97).

13 کتابخانه آیة اللّه لاجوردی در قم، ضمن مجموعه ای از رسائل مقدّس اردبیلی.

14 کتابخانه ملّی ملک، رساله چهاردهم، مجموعه ش 5712 (فهرست، ج 8/475).